بۇگىنگى كۇنى قوعامعا تەز تاراپ، تانىمالدىلىققا يە بولىپ، وسى عاسىردىڭ سوزدىك قورىنىڭ سانىنە اينالىپ وتىرعان «حايپ» ءسوزىن كۇندە ەستيتىن بولىپ ءجۇرمىز. «High Yield Investment Program» بۇل بىرنەشە ءسوزدىڭ قىسقارعان ءتۇرى. ياعني «تابىستى، پايدالى ينۆەستيتسيالىق جوبا» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. «حايپتىڭ» تاريحى حح عاسىردا اقش-تان باستاۋ العان ەكەن. امەريكاندىق مەديا مامان دۋگلاس راشكوففتىڭ جازۋىنشا، مۇنىڭ تۇپكى ماعىناسى «تەرى استىنداعى ينە».

1920 جىلدارى بۇل ءسوز ەسىرتكىگە تاۋەلدىلەرگە قاتىستى قولدانىلعان. حايپ – تاۋەلدىلىك. دەمەك شۋى كوپ، داۋرىقپا، دۇرلىكپە، ايقايشىل نەمەسە الدامشى جارناما دەسەك تە بولادى. بۇگىندە ءوز اتىن شىعارۋ ءۇشىن جاسالاتىن جارنامانىڭ بۇل ءتۇرى اسقىنۋ شەگىندە تۇر. بۇرىنىراقتا بەتكە ماقتاعاندا ۇيالىپ قالاتىن ادام، قازىر ءوزىن-ءوزى ماقتاپ، اتىن شىعارۋعا ارلانبايتىن بولدى. حايپتىڭ شوۋ-بيزنەستەگىلەرگە ءتان دۇنيە بولىپ وتىرعانىن نەسىنە جاسىرامىز. «ءاۋ» دەگەنى جەر جارعاندار قاتارى جيىلەگەن تۇستا، جان-جاعىنداعى ارىپتەستەرىمەن باسەكەگە ءتۇسىپ، ەل نازارىندا بولۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ كۇندەلىكتى ومىرىنەن ءبىر جاڭالىق جاساپ، ءتىپتى بولماسا ءوز ويىنان ءبىر نارسە ويلاپ تاباتىن بولعان. كورىپ جۇرگەنىمىزدەي قازىر حايپشىلار كامەرادان جاسقانبايدى. ەركىن تۇردە ايتقىسى كەلگەنىن ايتادى، سونان سوڭ وتىرىك ايتۋدان ۇيالماي، ءوزى ساتىپ العان «سىي-سىياپاتتاردى» وزىنە تابىس ەتىپ جاتقانىن الدەبىرەۋلەردىڭ اتىنان ۇيىمداستىرادى. ءتىپتى كەيبىر تەلەجۇرگىزۋشىلەردىڭ ءوزى حايپشى­لار­مەن بىرگە حايپ جاساۋدا.

شوۋ-باعدارلامالار سانى جاڭبىردان كەيىن شىققان ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتاپ كەتتى. وندا ايتىلمايتىن ماسەلە قالماي بارا جاتىر. جامانداپ جۇرگەن كەڭەس زامانىندا كەلەشەك ۇرپاق تاربيەسىنە جات سانالادى دەپ تەلەارنادان كورسەتپەك تۇرماق، اتىن اتاۋعا تيىم سالىناتىن جايلار، بۇگىنگى كۇنى ارنادا ايقايلاپ ايتىلىپ، سول جاعدايدى جارنامالاپ تۇرعانعا ۇقسايدى. ارنالاردان (قاي تەلەارنا، قاي تەلەجۇرگىزۋشى تۋرالى ايتىپ وتىرعانىمدى كوزى قاراقتى كورەرمەن سەزىپ وتىرعان بولار. اۆت) گەرمافروديت (قوسجىنىستى) ادامدار، ىشىنە جىن كىرگەندەر ت.ب جايلى كورگەنگە دە، ەستىگەنگە دە ۇيالىس تاباتىن بىرنەشە باعدارلامالاردى كوزىم شالىپ قالىپ ءجۇر. وزىمە ول باعدارلامالار وتە جيىركەنىشتى اسەر قالدىردى. سەبەبى ول كۇندىز نە كەشكى اس ۋاقىتىندا اتا-انا مەن بالالار بىرگە وتىرعاندا كورسەتىلەدى. ەركەكتىڭ قىز بولىپ قىلمىڭداعانى، قىزدىڭ ەركەكشە كۇجىرەيگەنى، ۇلكەن تۇرىپ، كىشىنىڭ سويلەگەنى، اتا-اناسىن ۇرىپ-سوققان، بالاسىن قوقىسقا تاستاعان سۇمدىق جايلار تارقاتىلىپ بەرىلەدى. ايتا كەتۋ كەرەك سول باعدارلامادا قوسجىنىستىلار قازاقستان اۋماعىندا 1,5 ملن. شاماسىندا ەكەنى ايتىلدى. ال ونى ناقتىلاپ، ولاردىڭ 990 مىڭى ءومىر ءسۇرىپ جاتىر دەگەندى العا تارتقان تەلەجۇرگىزۋشى قاتىسۋشىلاردىڭ بىرىنە «ەگەر ءسىزدىڭ بالاڭىز وسىنداي بولسا قايتەسىز؟» دەگەن ورىنسىز سۇراق قويىپ جاتتى. بەلسەندى كورەرمەننىڭ كوزايمىنا اينالعان تەلەجۇرگىزۋشىلەردىڭ ارزان ايقاي-شۋى باسىم باعدارلامالارى وسىلاي وربۋدە. سوندىقتان دا بۇگىنگى تەلەارنا مادەنيەتىندە قازاقى، ادامي قۇندىلىقتار قۇلدىراپ، ءتىل مەن دىلگە، دىنگە دەگەن كوزقاراس السىرەپ بارا جاتىر. ولاي دەيتىن سەبەبىم تەلەارنانىڭ تاربيەلىك ماڭىزى ەرەكشە زور، سوندىقتان جۇمساق ورىندا وتىرعانداردان باستاپ، ونەر ادامدارىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزعا زالالىن كەلتىرە­تىن باعدارلاماردان ساق بولىپ، مادەنيەت، ادەپ قاعيدالارىن ۇستانىپ قازاق تىلىندە ساۋاتتى بولۋى، جيناقى ءجۇرۋى ورىندى. ايتپەسە ولار ورىسقا ۇقسايمىن دەپ ءتىلىن بۇرمالاپ، ارابقا ەلىكتەپ بەتىن تۇمشالاپ، شەتەلگە ەلىكتەپ «جىندى» بولا باستادى.

«ورىس بولام دەپ الەككە ءتۇستىڭ، اعىلشىن بولام دەپ الاسۇراسىڭ، اراب بولماققا ۇمتىلدىڭ، ال جارايدى، اعىلشىنشا اعىپ تۇر، ورىستىڭ سالتىن ىستە، ارابتىڭ كيىمىن جاپسىر ۇستىڭە، بىراق بەتىڭدى قايتەسىڭ؟ سىپىرىپ تاستايسىڭ با؟ بەتىڭ قازاق قوي. قانىڭدى قايتپەكسىڭ؟ اعىزىپ تاستايمىسىڭ؟»,- دەگەندى زەينەپ احمەتوۆا اپايىمىز وسىندايدان كۇيگەننەن ايتقان بولار بالكىم؟!

الەۋمەتتىك جەلىنىڭ دامىعان كەزىندە جاقسىلى-جاماندى جاڭا­لىق­تار لەزدە تارايدى. ۇلكەن-كىشىنىڭ ءبىر-بىرىمەن باس قوسىپ، اڭگىمە ايتۋعا ۋاقىتى جوق. ولاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ بار ويى الەۋمەتتىك جەلىدەگى جازبالاردا. كوزدەرى ۇيقىعا كەتكەنشە ۇيالى تەلەفوندا. بايقاساڭىزدار توي-دومالاق پەن قازالى جەرلەردە دە «الاقانداي الەمگە» ۇڭىلگەن سورلى باستار. بىرەۋ ۇيلەنسە دە، بىرەۋ قازا بولسا دا سول الەمنەن ەستىپ، ءبىلىپ وتىرادى. سونان سوڭ جاڭالىقتارىن ءتىلسىز، ءسوزسىز تەلەفون پەرنەلەرىمەن تەرگىشتەپ جازىپ جەتكىزىپ وتىرادى. ءبىر جاعىنان الەۋمەتتىك جەلىدەگى اڭگىمەلەردىڭ پايداسى بار دەسەك تە، ءححى عاسىردىڭ ونلاين-ءداۋىرى كەيبىرەۋلەردى جارعا جىعىپ جاتقانىن ەسكەرۋىمىز كەرەك-اق.

«زامانىڭ قانداي بولسا، بوركىڭدى سولاي كي» دەگەندى العا تارتىپ، كوزسىز ەلىكتەۋدەن پايدا بولعان زاماناۋي انشىلەر كوبەيىپ جاتىر. ولار ۇلتتىق ساناسى تولىق قالىپتاسپاعان جاستارعا ۇنايدى. ءمان-ماعىناسى جوق، تىلدەرىن بۇرمالاپ، مۇرنىنىڭ استىمەن مىڭگىرلەپ ايتاتىن اندەر جاستاردى ەلىكتىرەدى. سوعان قول سوعىپ قوشەمەتتەپ، اندەرىن ۇيالىلارىنا جۇكتەپ، قۇلاققاپ كيىپ وزىمەن-ءوزى جىن ۇرعان باقسىداي بولعان بۇگىنگى ادامداردىڭ كەيپى سىرت كوزگە ءتىپتى ەرسى.

مۋزىكا – جاۋھار ونەر، جان-دۇنيەڭدى باۋراپ الىپ، سەزىمىڭدى تاربيەلەيتىن قۇدىرەت، بىراق ءبارى ەمەس. مۋزىكانىڭ دا مۋزىكاسى، ءاننىڭ دە ءانى بار. سوندىقتان الەمدە استىرتىن تۇردە مادەني تەررور ءجۇرىپ جاتقانىن سەزىنە ءبىلىپ، جاستارىمىزعا سولاردىڭ جاقسىسى مەن جامانىن تاڭداي الاتىن تالعامىن قالىپتاستىرىپ، وعان ءوز قۇندىلىقتارىمىزدى قارسى قويا ءبىلۋىمىز كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن.

جانار تۇردىبەكقىزى

Abai.kz