Men  es bilgeli «Ákeng kele jatyr» dep anam Qamariya aitqanda, shashylyp jatqan  ýiding ishin jinastyryp, ýsti-basymyzdy retke keltirip, shulap jatqan balamyz «qoy auzynan  shóp almaytyn juas» bola qalamyz. Keshkisin әkemiz júmystan sharshap kelip birinshi bolyp tamaqtan  dәm tatpayynsha, biz qol salmaytynbyz. Búl ózi atam qazaqta ghasyrlardan ghasyrlargha jalghasyp kele jatqan, esh  jerde jazylmaghan qaghida. Ishimizde bireuimiz jaman sóz aityp qoysa, anamyz búl sózdi «әkeng estise ghoy» janyndy shygharady  dese, zәre-qútymyz qalmaytyn, anamyzdyng búl tәlimi óse kele otaghasynyng bedeli ýshin aitatynyn týsindik. Anam Qamariya әkem Kenespen  33 jyl otasyp atyn atamay 2005 jyldyng 11 mausym kýni baqilyq boldy.

Balalardyng әkesi, otaghasy, kýieuim degen  sóz tirkesterin qoldanatyn. Qazirgi kelinshekterdin  kýieuining atyn atamau bylay túrsyn, qol kóterip, tóbelesip aqyry  sotqa aryz jazyp, ajyrasyp jatqandardy kýnde kórip jýrmiz. Kez kelgen otbasynyn  ruhany materialdyq jaghynan qúldyramay, myqty boluy ýidegi әkege tikeley baylanysty. Bir kezderi әkenin  tәrbiyesi men ýlgi—ónegesin qasterlegen halyq edik. Alayda qazirgi qazaqtarda tórdegi orny esikke kóship, bosaghadan  syghalaghan beyshara әkeler payda bolghany jasyryn emes.   

Ýlken—kishining aldynda kýieuining   bedelin týsirip, «qolynnan týk kelmeydi, qomaqty qarjy tappaysyn» dep balaghattap  sóileytin qatyn—qalashty kózimiz kórip jýr. Anasynyng osy sózderin estigen bala  әkesin qalay syilasyn? Sabyrsyz, tәubasyz әielder kýieuining aqsha tappaghanyn betine basyp, bala—shaghanyn  kózinshe namysyn taptaudan tayynbaydy. Tamaq pen kiyimge jarytpaghan әkesin ishtey kinәlaghan bala oghan degen  senimin jolghaltyp, qúrmettemeytin bolady. Osynyng bәri әueli bizge orys halqynan júqqan auru edi. Endi ol az bolghanday, dendep  engen syrttan kelgen genderlik sayasat ta әielderge basymdyq berdi. 

Osylardyn  bәrin saralasaq, er—azamattardyn  nәzik, ynjyq, jigersiz boluy qorshaghan  orta men qoghamda qalyptasqan jýieden ekenin  moyyndaymyz. Bala—shaghanyng kózinshe úrys—keriske jol beru  ata-ananyng týzelmes qateligi der edim. Otbasylyq kiykiljindi boldyrmau  kez kelgen әielding qolynda ekenin eskersek, әrbir er azamattyng bedeli  men ornyn saqtau da әielderimizding payym—parasattylyghymen ólshenedi.

Sondyqtan әielding erine degen  kózqarasy, qarym—qatynasy balalaryna beriletinin este  ústau kerek. Kenes odaghy ydyrap, Qazaq eli óz aldyna  otau tigip, 1991-2001 jyldar aralyghynda eldegi әleumettik—ekonomikalyq  jýiening oinamalyghynyng jer—jerde júmyssyzdyq beleng alyp, onyng arty ýy ishindegi  kiykiljindi, úrys—keristi, dau—janjaldy ushyqtyrdy. Sonyng saldarynan әke men balanyng arasyna salqyn  syzat týsti, әke syilamau ýirenshikti kóriniske ainaldy. 

Dýrbelenge  toly myna jalghan  dýniyege óz balasyna  ógey bolyp jýrgen bayghús qariyalar  da jetkilikti. Sonau Abay zamanynda da «Ákesin  úrghandy talay kórip edim, biraq arbagha baylap  úrghandy birinshi kóruim» degen eken. Tipti, әke-sheshesine  qol kóterip, soqqygha jyghyp, ólimge qiyp nemese qartayghanda  kerek emes zattay keudesinen iyterip, qarttar ýiine tapsyryp  jatqandar aramyzda jyl sanap kóbeyip barady dep edi óz súhbatynda  jazushy Zeynep Ahmetova. «Ákesiz de bala ósiruge bolady» dep óz әreketterin  jaqtaytyn Batysqa eliktegen shoshaqay hanymdar kýn sanap kóbeyde. Áke tәrbiyesin  kórmegen, onyng alaqanynyng jyluyn sezinbegen, úlaghatty sózderin estimegen úl bala bolashaqta  qanday er azamat bolady? Tolyqqandy otbasy bolmaghan shanyraqta әkesiz ósken balanyng erteni  ne bolmaq?

Tәrbiyeni  tek anasynan kórgen, ýnemi  qyz—kelinshekterding arasynda ósken úl  bala batyr, esh nәrseden jasqanbaytyn, erjýrek  batyl әri tózimdi, eshqanday qiyndyqty moyymaytyn  azamat bolyp qalyptasa almaydy.

Mine, osynyn  bәri eng aldymen  bizding islamy tәrbiyeden, últtyq tәrbiye  men últtyq salt-dәstýrimizdi syilamay, birynghay  orysqa eliktetip tәrbiyeleuden boldy. Óz basym «Áke» degen asqar tauday asqaq  sózdi estigenimde kóz aldyma әkem Kenesting beynesi keledi de túrady. Árkimnin  de osynday kýide bolatynyna kýmәnim joq. Al, әkesiz beykýnә tuylyp jatqan qanshama  balalardyng eseygende әkesi turaly ne oinaytynynyng ózi qorqynyshty. Ákem bala kýnimde meni kóligine  mingizip, alys jolgha birge alyp jýretin. Jol-jónekey meni sózge tartyp sóiletuge tyrysatyn. Sóz arasynda  keybir sózderdi dúrys aitpasam, balam ol sóz bylay aitylady deytúghyn. 1995 jyly jogharghy әskery oqugha týsip,  alty aidan son, ýige demalysqa kelgende, bizding ýige general men ýsh polkovnik kelip dәm tatqany bar. Sonda alghash ret  әkemning quanghanyn, úlynyng er jetip ofiyser bolatynyna sendi—au deymin. 

Áke bala  bolyp ekeuara shәi  iship otyryp shýiirkelesip aitylghan  әngimeleri, onasha oilasulary da әrbir  adamnyng sonau balalyq shaghynda basynan  ótkergen, sol bir kýnderim esime týsken  sayyn kózime ystyq jas ýiiriledi, jýrek qylyn  shertip, eriksiz janymdy eljiretedi. Osyndayda bizdin  auylda kórshi túrghan Sәrsenbay aqsaqaldyng ómiri esime eriksiz  orala beredi. Óitkeni, ol kisining ómiri birneshe kitaptyng jýgi bolarlyqtay, uday  ashy, әri balday tәtti bolghanyn, әkem aityp otyrushy edi.

Qysqasha  toqtala keteyin, Sәrsenbay  ata 1923 jyly dýniyege kelgen. Balalyq shaghy asharshylyq, joqshylyqpen  ótse, bozbalalyq kezinde soghys bastalyp ketip, әskerge alynady. Sodan  júrt soghystan 1945 jyly qaytsa, Sәkeng 1948 jyly keudesine «Kenes Odaghynyng batyry» degen ordendi taghyp, әzer degende elge oralady. 1953 jyly Bәtima әjeyge  ýilenip bes úl bes qyzdy bolady. Sәkeng jaqsy qyzmette istep, on balasyn jaqsy tәrbiyeledi, ósirdi, oqytty, adam qataryna qosty. Aqylyn aityp, kómegin berip túratyn. Bir  sózben aitqanda, balalarynyng bar jaghdayyn jasap, ayaghynan túrghyzdy. Qyzdaryn qiyagha, úldaryn úyagha qondyrghan son, Bәtima әjey 2001 jyly qaytys boldy. Sәrsenbay ata jalghyz qaldy. Aqyr  sonynda 2005 jyly 20 aqpan kýni on balanyng bireuining ýiine syimay, qarttar ýiinde qatqan qara nandy tistep jatyp o dýniyege attandy. Búl taghdyrgha ne dersiz?

Áttegen—ay, osyndayda  qart әke—sheshege bir sәt  kónil bólip, olarmen pikirlesuge, múndasugha  uaqyt tappaytyn, «oy qoyshy, olar qanday aqyl aitady bizge»  dep múrnyn shýiirip, 11 balany ósirgen, 28 nemere 7 shóbere sýiip otyrghan ata-anasyn  jeke pәter әperip, onasha qaldyrghan dosymdy kórip jylaghym keldi. Sonsha baladan qayyr  joq eken, bir Allanyng ózi saqtasyn. Osyndaydy jazghyng da, aitqyng da kelmeydi, óitkeni menin  de úl-qyzym ósip jatyr, erteng olar óskende maghan ne isteri belgisiz. «Áueli Qúday aqyrymdy  ber» dep jýremin.

Ata-ana  óz balalarynyng aldynda  syily, bedeldi qadirli bolghany abzal. Balalarymen  oy bólisuge әrdayym uaqyt tauyp, onyng ishki jan-dýniyesinde  bolyp jatqan ózgeristerdi baqylaugha ústaghan jón dep sanaymyn. Áytpese, jas bala  aqyldasar kisini syrttan izdeydi, auladaghy kóshedegi zamandastarynyng pikiri boyynsha  oy týiip, solardyng jeteginde ketui әbden mýmkin. Balalar bizding bet—beynemiz tәrizdi, bizdin  kórgen tәrbiyesin keler úrpaqqa jetkizetin jalghastyrushy ekeni belgili. Sondyqtan dana halqymyz «Ne eksen, sony orasyn» demekshi, óse kele  olardyng dúrys adam bolyp qalyptaspauyna ókinishpen barmaghymyzdy shaynap jýrmesek bolghany. 

Óse kele әkelerdin  bәri birdey emes ekenin  týsindik. Olardyng berer tәrbiyeleri  de әrtýrli. Kezinde mektepte menin  jaqyn Ámir degen dosym әkesi turaly eshtene  aitpaytúghyn. Sýitsem, «bir kýni synyptasym, bәrin bastan ayaq aityp  berdi, әkesi ashy sugha jaqyn, iship alsa, búl әlemde odan artyq jyndy  adam joq, Ámirding anasyn pyshaq alyp quady eken, sәby kýninen bastap әkesinin  meyirim—shapaghatyn kórmey ósipti. Onday әkening barynan joghy jaqsy. Auyl adamdary  da, jora—joldastary da әkemnen irgesin aulaq salghaly qashan. 

Keyde  úyalamyn, әkemning osynday  bolghanyna. Júmamúrat sen әkendi  maqtap otyrasan, al men әkemning qay  jerin maqtayyn ózing aitshy, әkening sharapatynan  bayaghyda—aq kýder ýzgenmin dep kýrsindi. Shynynda da, әr  adamnyng taghdyry әrtýrli keybir әke ózining balasy ýshin dos nemese  әriptes emes, qol jetpeytin, týsiniksiz, kóp jaghdayda tek jazalaushynyn  rólin atqarady. Ol kýni boyy júmysta bolady, al ýige kelgennen keyin ózinin  jeke sharualarymen, teledidar kórumen nemese kompiuterding aldynda otyrumen ainalysady. Al bayghús bala  óz isimen ainalysyp jatqan әkesin ainalshyqtap, biraq janyna barugha bata almay jýredi. IYә, múnyng kónildi  kórinis emes ekendigi aiqyn. Áke men balanyng arasynda kózge kórinbeytin kedergi túrghanday.

«AQSh-tyng psihology Djon Smiyt  100 jas әkelerding arasynda saualnama jýrgizipti, nәtiyjesinde olardan balalarymen qansha uaqyttaryn  birge ótkizetinderin súraydy. Olardyng kópshiligi shamamen bylay jauap bergen; «Ol qazir ne týsinedi! Biraz óssin, sol kezde. Al әzirshe anasy men ýy qyzmetkeri  qaraydy ghoy». IYә, búl týsinuge bolatyn ústanym. Biraq, kóbine jyldar óte beredi, al әlgi aitylghan «sol kezde» ornyndalmaghan kýii qala beredi. Al múnday  ózin aulaq ústaushylyq uaqyt óte kele týsinispeushilikke, senimsizdik pen úrys—keriske alyp keledi. Balagha kishkentay kezinde oghan jetkilikti dәrejede kónil  bólmeu (birge seruen qúru, oinau, әngimelesu) keyinnen olardyng qarym—qatynastaryna әserin tiygizedi, búghan qosa, kóp jaghdayda onday balalar әkelerine senbeydi jәne  ony jaqyn tútpaydy». 

   Osydan  jýz jyl  búryn óz zamanynyn  danyshpany Kerderi Áubәkir  «Zamanym búlay bolghan son» degen  óleninde

             Zamana  degen—jelmaya, 

             Qalmasaq, halqym, jaqsy  edi.

             Jelmayadan  jyghylyp.

             Atany  biylep úl  ketti,

             Qojany  biylep qúl  ketti.

             Balasy  kelse on beske, 

             Ata-anadan  kýn ketti,

             Bilmedi  bala qúrmetti.

             Aghayyn-tughan, qaryndas,

             Bir-birinen  búl ketti.

             Qyz  anany  biyledi,

             Anagha   biylik tiymedi.

             Atasy   qosqan adamyn,

             Óz  degeni   bolmasa, 

             Halalym  dep sýimedi.

          --Qyz  úyattan aiyrylyp, 

            Kónilin   shaytan sýiredi, 

            Abyroy  ketti jigitten,

            Ayryldy  әdep, biylikten.

              Ádep,  aqyl—sary  altyn,

              Qalay  etip shiritken?

              Erinin  aitqan sózine

              Qatyny  moyynsúnbady,

              Erine  qyzmet qylmady,

              Jalynyp  kýnin kórmese, 

              Qatty  aitsan,  qatyn túrmady,

              Kitaptyn  sózin tәrk  etip,

              Ósekti   basa tyndady,

              Qarttardan  ketti auyrlyq,

              Sopydan  ketti sabyrlyq,

              Túman   basty zamandy,

Biz   zamangha  naghyldyq?—dep, halqynyn, úrpaghynyn  býkil jandýniyesi, pighyly orasan zor  qasiretti ózgeriske úshyrap bara jatqanyn  kóz jasyn kól-dariya qyla otyryp jyrlaghan eken. Ghúlama shayyr  býgingi qazaqtyng últtyq bet-pishininen júrday bolyp, ananyng da, mynanyn  da kóshirmesi siyaqty kýige týsken. Býgingi qazaqty sol kezde-aq anyq kórip  otyrghan ba dersin.

  Búl  fәniyde  óz perzentine  jeter eshtene joq  shyghar. Ol ózinning izbasaryn, ómirinnin  jalghasy. Qu tirshilikting mәni men sәni, kózinnin  shamshyraghy. Ertengi kýni kimdi qanday qarttyq kýtip  túr eshkim dóp basyp aita almaydy. Kóp jyldar ótip, balalar  ósip, boydan quat ketken son, eshkimge kerek bolmay qaludan kýnderine, jyljyghan  jyldaryna qarap túryp: «Men artyma deni sau úrpaq qaldyryp baram ba, halqyma qanday  paydam tiydi, elimning damuyna kishkentay bolsada ýles qosa aldym ba, ómirimde qanday iz  qaldyrdym?» dep bir sәt oilanatyn kez kim kimde de bolatyn shyghar—au. 

Júmamúrat Shәmshi 

Abai.kz