مەن  ەس بىلگەلى «اكەڭ كەلە جاتىر» دەپ انام قاماريا ايتقاندا، شاشىلىپ جاتقان  ءۇيدىڭ ءىشىن جيناستىرىپ، ءۇستى-باسىمىزدى رەتكە كەلتىرىپ، شۋلاپ جاتقان بالامىز «قوي اۋزىنان  ءشوپ المايتىن جۋاس» بولا قالامىز. كەشكىسىن اكەمىز جۇمىستان شارشاپ كەلىپ ءبىرىنشى بولىپ تاماقتان  ءدام تاتپايىنشا، ءبىز قول سالمايتىنبىز. بۇل ءوزى اتام قازاقتا عاسىرلاردان عاسىرلارعا جالعاسىپ كەلە جاتقان، ەش  جەردە جازىلماعان قاعيدا. ىشىمىزدە بىرەۋىمىز جامان ءسوز ايتىپ قويسا، انامىز بۇل ءسوزدى «اكەڭ ەستىسە عوي» جانىڭدى شىعارادى  دەسە، زارە-قۇتىمىز قالمايتىن، انامىزدىڭ بۇل ءتالىمى وسە كەلە وتاعاسىنىڭ بەدەلى ءۇشىن ايتاتىنىن تۇسىندىك. انام قاماريا اكەم كەڭەسپەن  33 جىل وتاسىپ اتىن اتاماي 2005 جىلدىڭ 11 ماۋسىم كۇنى باقيلىق بولدى.

بالالاردىڭ اكەسى، وتاعاسى، كۇيەۋىم دەگەن  ءسوز تىركەستەرىن قولداناتىن. قازىرگى كەلىنشەكتەردىڭ  كۇيەۋىنىڭ اتىن اتاماۋ بىلاي تۇرسىن، قول كوتەرىپ، توبەلەسىپ اقىرى  سوتقا ارىز جازىپ، اجىراسىپ جاتقانداردى كۇندە كورىپ ءجۇرمىز. كەز كەلگەن وتباسىنىڭ  رۋحاني ماتەريالدىق جاعىنان قۇلدىراماي، مىقتى بولۋى ۇيدەگى اكەگە تىكەلەي بايلانىستى. ءبىر كەزدەرى اكەنىڭ  تاربيەسى مەن ۇلگى—ونەگەسىن قاستەرلەگەن حالىق ەدىك. الايدا قازىرگى قازاقتاردا توردەگى ورنى ەسىككە كوشىپ، بوساعادان  سىعالاعان بەيشارا اكەلەر پايدا بولعانى جاسىرىن ەمەس.   

ۇلكەن—كىشىنىڭ الدىندا كۇيەۋىنىڭ   بەدەلىن ءتۇسىرىپ، «قولىڭنان تۇك كەلمەيدى، قوماقتى قارجى تاپپايسىڭ» دەپ بالاعاتتاپ  سويلەيتىن قاتىن—قالاشتى كوزىمىز كورىپ ءجۇر. اناسىنىڭ وسى سوزدەرىن ەستىگەن بالا  اكەسىن قالاي سىيلاسىن؟ سابىرسىز، ءتاۋباسىز ايەلدەر كۇيەۋىنىڭ اقشا تاپپاعانىن بەتىنە باسىپ، بالا—شاعانىڭ  كوزىنشە نامىسىن تاپتاۋدان تايىنبايدى. تاماق پەن كيىمگە جارىتپاعان اكەسىن ىشتەي كىنالاعان بالا وعان دەگەن  سەنىمىن جولعالتىپ، قۇرمەتتەمەيتىن بولادى. وسىنىڭ ءبارى اۋەلى بىزگە ورىس حالقىنان جۇققان اۋرۋ ەدى. ەندى ول از بولعانداي، دەندەپ  ەنگەن سىرتتان كەلگەن گەندەرلىك ساياسات تا ايەلدەرگە باسىمدىق بەردى. 

وسىلاردىڭ  ءبارىن سارالاساق، ەر—ازاماتتاردىڭ  نازىك، ىنجىق، جىگەرسىز بولۋى قورشاعان  ورتا مەن قوعامدا قالىپتاسقان جۇيەدەن ەكەنىن  مويىندايمىز. بالا—شاعانىڭ كوزىنشە ۇرىس—كەرىسكە جول بەرۋ  اتا-انانىڭ تۇزەلمەس قاتەلىگى دەر ەدىم. وتباسىلىق كيكىلجىڭدى بولدىرماۋ  كەز كەلگەن ايەلدىڭ قولىندا ەكەنىن ەسكەرسەك، ءاربىر ەر ازاماتتىڭ بەدەلى  مەن ورنىن ساقتاۋ دا ايەلدەرىمىزدىڭ پايىم—پاراساتتىلىعىمەن ولشەنەدى.

سوندىقتان ايەلدىڭ ەرىنە دەگەن  كوزقاراسى، قارىم—قاتىناسى بالالارىنا بەرىلەتىنىن ەستە  ۇستاۋ كەرەك. كەڭەس وداعى ىدىراپ، قازاق ەلى ءوز الدىنا  وتاۋ تىگىپ، 1991-2001 جىلدار ارالىعىندا ەلدەگى الەۋمەتتىك—ەكونوميكالىق  جۇيەنىڭ وينامالىعىنىڭ جەر—جەردە جۇمىسسىزدىق بەلەڭ الىپ، ونىڭ ارتى ءۇي ىشىندەگى  كيكىلجىڭدى، ۇرىس—كەرىستى، داۋ—جانجالدى ۋشىقتىردى. سونىڭ سالدارىنان اكە مەن بالانىڭ اراسىنا سالقىن  سىزات ءتۇستى، اكە سىيلاماۋ ۇيرەنشىكتى كورىنىسكە اينالدى. 

دۇربەلەڭگە  تولى مىنا جالعان  دۇنيەگە ءوز بالاسىنا  وگەي بولىپ جۇرگەن بايعۇس قاريالار  دا جەتكىلىكتى. سوناۋ اباي زامانىندا دا «اكەسىن  ۇرعاندى تالاي كورىپ ەدىم، بىراق ارباعا بايلاپ  ۇرعاندى ءبىرىنشى كورۋىم» دەگەن ەكەن. ءتىپتى، اكە-شەشەسىنە  قول كوتەرىپ، سوققىعا جىعىپ، ولىمگە قيىپ نەمەسە قارتايعاندا  كەرەك ەمەس زاتتاي كەۋدەسىنەن يتەرىپ، قارتتار ۇيىنە تاپسىرىپ  جاتقاندار ارامىزدا جىل ساناپ كوبەيىپ بارادى دەپ ەدى ءوز سۇحباتىندا  جازۋشى زەينەپ احمەتوۆا. «اكەسىز دە بالا وسىرۋگە بولادى» دەپ ءوز ارەكەتتەرىن  جاقتايتىن باتىسقا ەلىكتەگەن شوشاقاي حانىمدار كۇن ساناپ كوبەيۋدە. اكە تاربيەسىن  كورمەگەن، ونىڭ الاقانىنىڭ جىلۋىن سەزىنبەگەن، ۇلاعاتتى سوزدەرىن ەستىمەگەن ۇل بالا بولاشاقتا  قانداي ەر ازامات بولادى؟ تولىققاندى وتباسى بولماعان شاڭىراقتا اكەسىز وسكەن بالانىڭ ەرتەڭى  نە بولماق؟

تاربيەنى  تەك اناسىنان كورگەن، ۇنەمى  قىز—كەلىنشەكتەردىڭ اراسىندا وسكەن ۇل  بالا باتىر، ەش نارسەدەن جاسقانبايتىن، ەرجۇرەك  باتىل ءارى ءتوزىمدى، ەشقانداي قيىندىقتى مويىمايتىن  ازامات بولىپ قالىپتاسا المايدى.

مىنە، وسىنىڭ  ءبارى ەڭ الدىمەن  ءبىزدىڭ يسلامي تاربيەدەن، ۇلتتىق تاربيە  مەن ۇلتتىق سالت-ءداستۇرىمىزدى سىيلاماي، بىرىڭعاي  ورىسقا ەلىكتەتىپ تاربيەلەۋدەن بولدى. ءوز باسىم «اكە» دەگەن اسقار تاۋداي اسقاق  ءسوزدى ەستىگەنىمدە كوز الدىما اكەم كەڭەستىڭ بەينەسى كەلەدى دە تۇرادى. اركىمنىڭ  دە وسىنداي كۇيدە بولاتىنىنا كۇمانىم جوق. ال، اكەسىز بەيكۇنا تۋىلىپ جاتقان قانشاما  بالالاردىڭ ەسەيگەندە اكەسى تۋرالى نە وينايتىنىنىڭ ءوزى قورقىنىشتى. اكەم بالا كۇنىمدە مەنى كولىگىنە  مىڭگىزىپ، الىس جولعا بىرگە الىپ جۇرەتىن. جول-جونەكەي مەنى سوزگە تارتىپ سويلەتۋگە تىرىساتىن. ءسوز اراسىندا  كەيبىر سوزدەردى دۇرىس ايتپاسام، بالام ول ءسوز بىلاي ايتىلادى دەيتۇعىن. 1995 جىلى جوعارعى اسكەري وقۋعا ءتۇسىپ،  التى ايدان سوڭ، ۇيگە دەمالىسقا كەلگەندە، ءبىزدىڭ ۇيگە گەنەرال مەن ءۇش پولكوۆنيك كەلىپ ءدام تاتقانى بار. سوندا العاش رەت  اكەمنىڭ قۋانعانىن، ۇلىنىڭ ەر جەتىپ وفيتسەر بولاتىنىنا سەندى—اۋ دەيمىن. 

اكە بالا  بولىپ ەكەۋارا ءشاي  ءىشىپ وتىرىپ شۇيىركەلەسىپ ايتىلعان  اڭگىمەلەرى، وڭاشا ويلاسۋلارى دا ءاربىر  ادامنىڭ سوناۋ بالالىق شاعىندا باسىنان  وتكەرگەن، سول ءبىر كۇندەرىم ەسىمە تۇسكەن  سايىن كوزىمە ىستىق جاس ۇيىرىلەدى، جۇرەك قىلىن  شەرتىپ، ەرىكسىز جانىمدى ەلجىرەتەدى. وسىندايدا ءبىزدىڭ  اۋىلدا كورشى تۇرعان سارسەنباي اقساقالدىڭ ءومىرى ەسىمە ەرىكسىز  ورالا بەرەدى. ويتكەنى، ول كىسىنىڭ ءومىرى بىرنەشە كىتاپتىڭ جۇگى بولارلىقتاي، ۋداي  اششى، ءارى بالداي ءتاتتى بولعانىن، اكەم ايتىپ وتىرۋشى ەدى.

قىسقاشا  توقتالا كەتەيىن، سارسەنباي  اتا 1923 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. بالالىق شاعى اشارشىلىق، جوقشىلىقپەن  وتسە، بوزبالالىق كەزىندە سوعىس باستالىپ كەتىپ، اسكەرگە الىنادى. سودان  جۇرت سوعىستان 1945 جىلى قايتسا، ساكەڭ 1948 جىلى كەۋدەسىنە «كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى» دەگەن وردەندى تاعىپ، ازەر دەگەندە ەلگە ورالادى. 1953 جىلى ءباتيما اجەيگە  ۇيلەنىپ بەس ۇل بەس قىزدى بولادى. ساكەڭ جاقسى قىزمەتتە ىستەپ، ون بالاسىن جاقسى تاربيەلەدى، ءوسىردى، وقىتتى، ادام قاتارىنا قوستى. اقىلىن ايتىپ، كومەگىن بەرىپ تۇراتىن. ءبىر  سوزبەن ايتقاندا، بالالارىنىڭ بار جاعدايىن جاساپ، اياعىنان تۇرعىزدى. قىزدارىن قياعا، ۇلدارىن ۇياعا قوندىرعان سوڭ، ءباتيما اجەي 2001 جىلى قايتىس بولدى. سارسەنباي اتا جالعىز قالدى. اقىر  سوڭىندا 2005 جىلى 20 اقپان كۇنى ون بالانىڭ بىرەۋىنىڭ ۇيىنە سىيماي، قارتتار ۇيىندە قاتقان قارا ناندى تىستەپ جاتىپ و دۇنيەگە اتتاندى. بۇل تاعدىرعا نە دەرسىز؟

اتتەگەن—اي، وسىندايدا  قارت اكە—شەشەگە ءبىر ءسات  كوڭىل ءبولىپ، ولارمەن پىكىرلەسۋگە، مۇڭداسۋعا  ۋاقىت تاپپايتىن، «وي قويشى، ولار قانداي اقىل ايتادى بىزگە»  دەپ مۇرنىن ءشۇيىرىپ، 11 بالانى وسىرگەن، 28 نەمەرە 7 شوبەرە ءسۇيىپ وتىرعان اتا-اناسىن  جەكە پاتەر اپەرىپ، وڭاشا قالدىرعان دوسىمدى كورىپ جىلاعىم كەلدى. سونشا بالادان قايىر  جوق ەكەن، ءبىر اللانىڭ ءوزى ساقتاسىن. وسىندايدى جازعىڭ دا، ايتقىڭ دا كەلمەيدى، ويتكەنى مەنىڭ  دە ۇل-قىزىم ءوسىپ جاتىر، ەرتەڭ ولار وسكەندە ماعان نە ىستەرى بەلگىسىز. «اۋەلى قۇداي اقىرىمدى  بەر» دەپ جۇرەمىن.

اتا-انا  ءوز بالالارىنىڭ الدىندا  سىيلى، بەدەلدى قادىرلى بولعانى ابزال. بالالارىمەن  وي بولىسۋگە ءاردايىم ۋاقىت تاۋىپ، ونىڭ ىشكى جان-دۇنيەسىندە  بولىپ جاتقان وزگەرىستەردى باقىلاۋعا ۇستاعان ءجون دەپ سانايمىن. ايتپەسە، جاس بالا  اقىلداسار كىسىنى سىرتتان ىزدەيدى، اۋلاداعى كوشەدەگى زامانداستارىنىڭ پىكىرى بويىنشا  وي ءتۇيىپ، سولاردىڭ جەتەگىندە كەتۋى ابدەن مۇمكىن. بالالار ءبىزدىڭ بەت—بەينەمىز ءتارىزدى، ءبىزدىڭ  كورگەن تاربيەسىن كەلەر ۇرپاققا جەتكىزەتىن جالعاستىرۋشى ەكەنى بەلگىلى. سوندىقتان دانا حالقىمىز «نە ەكسەڭ، سونى وراسىڭ» دەمەكشى، وسە كەلە  ولاردىڭ دۇرىس ادام بولىپ قالىپتاسپاۋىنا وكىنىشپەن بارماعىمىزدى شايناپ جۇرمەسەك بولعانى. 

وسە كەلە اكەلەردىڭ  ءبارى بىردەي ەمەس ەكەنىن  تۇسىندىك. ولاردىڭ بەرەر تاربيەلەرى  دە ءارتۇرلى. كەزىندە مەكتەپتە مەنىڭ  جاقىن ءامىر دەگەن دوسىم اكەسى تۋرالى ەشتەڭە  ايتپايتۇعىن. سۇيتسەم، «ءبىر كۇنى سىنىپتاسىم، ءبارىن باستان اياق ايتىپ  بەردى، اكەسى اششى سۋعا جاقىن، ءىشىپ السا، بۇل الەمدە ودان ارتىق جىندى  ادام جوق، ءامىردىڭ اناسىن پىشاق الىپ قۋادى ەكەن، ءسابي كۇنىنەن باستاپ اكەسىنىڭ  مەيىرىم—شاپاعاتىن كورمەي ءوسىپتى. ونداي اكەنىڭ بارىنان جوعى جاقسى. اۋىل ادامدارى  دا، جورا—جولداستارى دا اكەمنەن ىرگەسىن اۋلاق سالعالى قاشان. 

كەيدە  ۇيالامىن، اكەمنىڭ وسىنداي  بولعانىنا. جۇمامۇرات سەن اكەڭدى  ماقتاپ وتىراساڭ، ال مەن اكەمنىڭ قاي  جەرىن ماقتايىن ءوزىڭ ايتشى، اكەنىڭ شاراپاتىنان  باياعىدا—اق كۇدەر ۇزگەنمىن دەپ كۇرسىندى. شىنىندا دا، ءار  ادامنىڭ تاعدىرى ءارتۇرلى كەيبىر اكە ءوزىنىڭ بالاسى ءۇشىن دوس نەمەسە  ارىپتەس ەمەس، قول جەتپەيتىن، تۇسىنىكسىز، كوپ جاعدايدا تەك جازالاۋشىنىڭ  ءرولىن اتقارادى. ول كۇنى بويى جۇمىستا بولادى، ال ۇيگە كەلگەننەن كەيىن ءوزىنىڭ  جەكە شارۋالارىمەن، تەلەديدار كورۋمەن نەمەسە كومپيۋتەردىڭ الدىندا وتىرۋمەن اينالىسادى. ال بايعۇس بالا  ءوز ىسىمەن اينالىسىپ جاتقان اكەسىن اينالشىقتاپ، بىراق جانىنا بارۋعا باتا الماي جۇرەدى. ءيا، مۇنىڭ كوڭىلدى  كورىنىس ەمەس ەكەندىگى ايقىن. اكە مەن بالانىڭ اراسىندا كوزگە كورىنبەيتىن كەدەرگى تۇرعانداي.

«اقش-تىڭ پسيحولوگى دجون سميت  100 جاس اكەلەردىڭ اراسىندا ساۋالناما جۇرگىزىپتى، ناتيجەسىندە ولاردان بالالارىمەن قانشا ۋاقىتتارىن  بىرگە وتكىزەتىندەرىن سۇرايدى. ولاردىڭ كوپشىلىگى شامامەن بىلاي جاۋاپ بەرگەن; «ول قازىر نە تۇسىنەدى! ءبىراز ءوسسىن، سول كەزدە. ال ازىرشە اناسى مەن ءۇي قىزمەتكەرى  قارايدى عوي». ءيا، بۇل تۇسىنۋگە بولاتىن ۇستانىم. بىراق، كوبىنە جىلدار وتە بەرەدى، ال الگى ايتىلعان «سول كەزدە» ورنىندالماعان كۇيى قالا بەرەدى. ال مۇنداي  ءوزىن اۋلاق ۇستاۋشىلىق ۋاقىت وتە كەلە تۇسىنىسپەۋشىلىككە، سەنىمسىزدىك پەن ۇرىس—كەرىسكە الىپ كەلەدى. بالاعا كىشكەنتاي كەزىندە وعان جەتكىلىكتى دارەجەدە كوڭىل  بولمەۋ (بىرگە سەرۋەن قۇرۋ، ويناۋ، اڭگىمەلەسۋ) كەيىننەن ولاردىڭ قارىم—قاتىناستارىنا اسەرىن تيگىزەدى، بۇعان قوسا، كوپ جاعدايدا ونداي بالالار اكەلەرىنە سەنبەيدى جانە  ونى جاقىن تۇتپايدى». 

   وسىدان  ءجۇز جىل  بۇرىن ءوز زامانىنىڭ  دانىشپانى كەردەرى اۋباكىر  «زامانىم بۇلاي بولعان سوڭ» دەگەن  ولەڭىندە

             زامانا  دەگەن—جەلمايا، 

             قالماساق، حالقىم، جاقسى  ەدى.

             جەلمايادان  جىعىلىپ.

             اتانى  بيلەپ ۇل  كەتتى،

             قوجانى  بيلەپ قۇل  كەتتى.

             بالاسى  كەلسە ون بەسكە، 

             اتا-انادان  كۇن كەتتى،

             بىلمەدى  بالا قۇرمەتتى.

             اعايىن-تۋعان، قارىنداس،

             بىر-بىرىنەن  بۇل كەتتى.

             قىز  انانى  بيلەدى،

             اناعا   بيلىك تيمەدى.

             اتاسى   قوسقان ادامىن،

             وز  دەگەنى   بولماسا، 

             حالالىم  دەپ سۇيمەدى.

          --قىز  ۇياتتان ايىرىلىپ، 

            كوڭىلىن   شايتان سۇيرەدى، 

            ابىروي  كەتتى جىگىتتەن،

            ايرىلدى  ادەپ، بيلىكتەن.

              ادەپ،  اقىل—سارى  التىن،

              قالاي  ەتىپ شىرىتكەن؟

              ەرىنىڭ  ايتقان سوزىنە

              قاتىنى  مويىنسۇنبادى،

              ەرىنە  قىزمەت قىلمادى،

              جالىنىپ  كۇنىن كورمەسە، 

              قاتتى  ايتساڭ،  قاتىن تۇرمادى،

              كىتاپتىڭ  ءسوزىن تارك  ەتىپ،

              وسەكتى   باسا تىڭدادى،

              قارتتاردان  كەتتى اۋىرلىق،

              سوپىدان  كەتتى سابىرلىق،

              تۇمان   باستى زاماندى،

ءبىز   زامانعا  ناعىلدىق؟—دەپ، حالقىنىڭ، ۇرپاعىنىڭ  بۇكىل جاندۇنيەسى، پيعىلى وراسان زور  قاسىرەتتى وزگەرىسكە ۇشىراپ بارا جاتقانىن  كوز جاسىن كول-داريا قىلا وتىرىپ جىرلاعان ەكەن. عۇلاما شايىر  بۇگىنگى قازاقتىڭ ۇلتتىق بەت-پىشىنىنەن جۇرداي بولىپ، انانىڭ دا، مىنانىڭ  دا كوشىرمەسى سياقتى كۇيگە تۇسكەن. بۇگىنگى قازاقتى سول كەزدە-اق انىق كورىپ  وتىرعان با دەرسىڭ.

  بۇل  فانيدە  ءوز پەرزەنتىڭە  جەتەر ەشتەڭە جوق  شىعار. ول ءوزىڭنىڭ ءىزباسارىڭ، ءومىرىڭنىڭ  جالعاسى. قۋ تىرشىلىكتىڭ ءمانى مەن ءسانى، كوزىڭنىڭ  شامشىراعى. ەرتەڭگى كۇنى كىمدى قانداي قارتتىق كۇتىپ  تۇر ەشكىم ءدوپ باسىپ ايتا المايدى. كوپ جىلدار ءوتىپ، بالالار  ءوسىپ، بويدان قۋات كەتكەن سوڭ، ەشكىمگە كەرەك بولماي قالۋدان كۇندەرىڭە، جىلجىعان  جىلدارىڭا قاراپ تۇرىپ: «مەن ارتىما دەنى ساۋ ۇرپاق قالدىرىپ بارام با، حالقىما قانداي  پايدام ءتيدى، ەلىمنىڭ دامۋىنا كىشكەنتاي بولسادا ۇلەس قوسا الدىم با، ومىرىمدە قانداي ءىز  قالدىردىم؟» دەپ ءبىر ءسات ويلاناتىن كەز كىم كىمدە دە بولاتىن شىعار—اۋ. 

جۇمامۇرات ءشامشى 

Abai.kz