«Songhy qabyldanghan latyn grafikasyna ózgerister men tolyqtyrular engizu kerek» degen Preziydent Qasym-Jomart Toqaevtyng jarlyghy shygha salysymen, A.Baytúrsynov atyndaghy Til bilimi institutynyng diyrektory Erden Qajybek bastaghan «aydaboldar» dereu «bizding jana núsqamyz dayyn» dep Týrik tilining grafikasynan kóshirgen qoyyrtpaghyn úsyna bastapty.

Búl núsqagha toqtalmas búryn, jalpy osy Latyn grafikasyna kóshude negizgi ról atqaryp jýrgen A.Baytúrsynov atyndaghy Til bilimi Instituty men Sh.Shayahmetov atyndaghy búrynghy tilderdi damytu ortalyghy, qazirgi «Til-Qazyna» últtyq ghylymiy-praktikalyq ortalyghy AQ osy uaqyt aralyghynda qazaq tilining qanday mәselelerin sheshe aldy degenge az maz toqtala ketsek.

1) Orfografiya. Qazaq tilining emle erejesi osy uaqytqa deyin әli bir izge týsken joq.

2) Orfoepiya. Bizde eng kenje qalghan salalardyng biri. Áli kýnge bizding ghalymdar osy normagha kelgende orfoepiyalyq mәseleni sheshu ýshin «sóz qalay dybystalsa, solay jazu kerek» degennen aspay jýr. Transkripsiya engizip, bir izge keltiru degen mýldem joq. Saldarynan dybystyq artikulyasiyalyq bazamyz búzylyp, saqau sóileytin últqa ainalyp baramyz.

3) Terminologiya mәselesi. Bizding ghalymdardyng eng bir syngha úshyraytyn problemaly salasy. Bizdegi ghalymdardyng sorlylyghy sonda, syrttan kirgen termin sózderding barlyghyn audaryp, balamasyn tabu kerek degen shablongha týsip qalghandyghynda. Aynalayyndar-au, ózi birneshe jyldyng kóleminde ainalymgha engen «sayber» yaghni, «cyber» (bizding bilgishter jazyp jýrgende «kiyber» emes) sózin audaru ýshin qazaq tilinen qanday balama tappaqpyz? Sayber (dybystaluy «saybyr» bolsyn-aq) dep alyp, týsindirmesin jazyp qoldanyp kete bersek, auzymyz qisayyp qala ma? Osynday qiyndatulardan keyin, terminologiya damymay, batpaqtap otyr. Al, búghan deyin audarylghan terminder men kirme sózder qala bersin. Olardy da qay jerde qoldanugha bolatynyn jýieleuge bolady.

4) Osydan kelip, qazaq tilining stilistikasy mәselesi jyghady. Bizde, halyqaralyq termin bolghandyghyna qaramastan, «informasiya» (dúrysy information «inpómeyshin») sózin qoldanugha mýldem tabu qoyylghan. Mindetti týrde audaru kerek dep – «aqparat» dep audardyq. Oghan qosa, ainalymda «maghlúmat», «mәlimet», «derek», «habarlama» degen siyaqty maghynalas sózder de qosa qoldanyp jýr. Soraqysy sol, osy sózderding qaysysy qay jerde qoldanynalytyny jýielenbegen. Eger, búlardy (mysal retinde jazayyn) «information» - IT, Big Data salasynda, «aqparat» - publisistikada, «maghlúmat» - kórkem әdebiyette, «mәlimet» - resmy stilide, «derek» - kriminalistika men arheologiyada qoldanylady dep jýielep tastasa, «kýisandyq» pen «pianinonyn» qaysysyn alamyz degen siyaqty bolmashy problemalar tuyndamas edi.

5) Leksikologiya mәselesi. Jogharyda atalghan mәselelerdi ontayly sheshkende, bizding sózdik qorymyz odan әri tolygha týser edi.

6) Abbreviatura mәselesi. Bizding atalghan instituttar әli kýnge abbreviatura mәselesin de bir izge keltire almay keledi. Bizder «UAE» - United Arab Emirates atty memleketti – Birikken Arab Ámirlikteri (BAÁ) dep dúrys audaramyz da, Týpnúsqada United States of America, yaghny «Birikken Amerika Shttatary» dep atalatyn memleketti – orystyng «Soediynennye Shtaty Ameriki» (SShA) degeninen audaryp, «Amerika Qúrama Shtattary» dep atap jýrmiz. Býkil diplomatiyalyq, normativtik qújattardyng barlyghynda da solay. Múnymen qosa, UN – United Nations degen halyqaralyq úiym bar. Bizding bilgishter ony «Birikken Últtar Úiymy» dep audaryp berdi. Solay qoldanyp ta keldik. Endi qaranyz, sol UN-ge qarasty UNESCO, UNICEF siyaqty halyqaralyq úiymdardy týpnúsqada qalay jazylsa, biz de solay jazyp, tanbalap jýrmiz. Sonda birizdilik qayda?
Qúrmetti dostar, búl mening keltirip otyrghan mysaldarym – «qazaq tilining problemalary» atty aisbergting bir púshpaghy ghana. Eger, terendey bersek, bir post emes, birneshe kitap arnaugha tura keledi. Endi qaranyz, tәuelsizdik alghaly otyz jylgha juyq uaqyt ishinde osy problemalardy bir izge keltire almaghan jogharyda atalghan zandy túlghalargh men olardyng mamandaryna elimizding taghdyrsheshti «latyn grafikasyna» kóshu degen ýlken jýgin artyp qoidy qalay týsinuge bolady? Sharasyzdyq pa, maman joqtyq pa, joq әlde sybaylastyq pa?

Endi, sóz basynda sóz etken «jana latyn grafikasyn» úsynyp jýrgen Erden Qajybek myrzagha toqtala ketsek. Tanymaytyndar ýshin aita ketsek, Erden Zadaúly – qazir ainalymgha ene bastaghan «akutty» әlipbiyding avtorlarynyng biri, sonyng nasihatshysy, týsindirushisi bolghan. https://www.zakon.kz/video/v/71346.html .

Sol nauqannyng barysynda, Erden myrza – «búl әlipby barlyq jaghynan ynghayly, aqparattyq tehnologiyalargha da qoldanugha kedergi joq» degen saryndaghy súhbattar bergen. Endi kelip, búl әlipbiyding kemshin tústary kóp, ózgerister talap etedi dep https://tengrinews.kz/…/pochemu-kazahskiy-alfavit-latinits…/ mynaday súhbat berip jatyr. Onyng orynbasary bolyp qyzmet atqarghan, bir kezderi «akutty» latyndy qoldamaghan Anar Fazyljan hanym da qazir sol latyndy týsindirip, qoghamgha engizuge әreket etetin «Til-Qazyna» últtyq ghylymiy-praktikalyq ortalyghynda basshylyq qyzmette. «Akutty» latyndy halyqqa ýiretu jolynda «jemisti» enbek etip jatyr. Al, búl ghalymdardan Anar hanymnyng qazirgi әriptesi, sol ortalyqtyng atqarushy diyrektory Erbol Tileshov myrza asyp týspese, kem týsken joq. Ol kisining pikirinshe, búghan deyin úsynylghan núsqalardyng bәri – digraftyq núsqa da https://adebiportal.kz/kz/news/view/19309 , apostroftyq núsqa da http://ult.kz/…/latyn-alipbiinin-apostroftyk-nuskasynda-tus… , songhy akuttyq núsqa da https://sputniknews.kz/…/astana-latyn-alipbii-it-jobalar-tu… dúrys, bәri keremet boldy. Endi qazir ózgerister engizu kerek dep shyghyp otyr. https://www.mks.gov.kz/kaz/press-sluzhba/news/… . Qúddy, órge salsang – órge, yldigha salsang – yldigha tartyp kete beretin «әmbebap sarbaz» dersin. Sonda deymin de, prinsip mәselesi qayda qaldy? Álde ol – jaqsy «obem» men jogharylau jalaqyly qyzmet shyqqanda aiyrbastap kete beretin «tólem qúralyna» ainalyp ketti me?

Al endi, E.Qajybek bastaghan A.Baytúrsynúly úsynyp otyrghan mynau núsqagha toqtala keteyik. Qysqa qayyra salayyn, Týrkiya memleketining memlekettik tili týrik tilining bir kezderi Atatýrikting dinshil bukvalisterden sharshap, Europagha bet búruymyz kerek dep óte az uaqyt ishinde jasap shyqqan núsqasynyng kóshirmesi. Bizding tildik zandylyqtar týgili, ózderinde problem tughyzyp jatqan әlipbiyden kóshiru kimge kerek boldy?

Qaraqalpaqtan úrlap boldyq, endi týrikke kóshtik pe? Bizding ghalymdar nege osy latyngha kóshude tarihy sheshim qabyldap, bizge qanday latyn kerektigin tapsyrghan búrynghy Preziydent, qazirgi Elbasy N.Nazarbaevtyng tapsyrmasyn ayaqasty qylugha qúmar? Ol kisi «Týrkiyanyng jaghdayy basqa, olar latyngha asyghys ótip ketken. Sondyqtan, olardyng әlipbiyinde kemshilikter jetedi. Bizge kompiuterge layyqtap, eshqanday nýktesi, noqatsyz әlipby jasaugha bolady» degen bolatyn. Senbesenizder, ózderiniz tyndap kórinizder https://web.facebook.com/groups/391593384225792/permalink/1545337628851356/?hc_location=ufi . (Biz Elbasynyng búl sózin qúptaymyz, sol baghytta qyruar júmys ta jasaldy. Nәtiyjesin BaiLatyn heshtegimen qarap kórinizder ). Osy sózdi esty túra, E.Qajybek bastaghan ghalymdardyng nege týrik әlipbiyin tyqpalay beretini týsiniksiz.

Toqsan auyz sózding tobyqtay týiini, Latyn әlipbiyine ótu atty múnday el bolashaghynyng baghytyn aiqyndaytyn mәselemen – kimning tarysy pisse sonyng janynan tabylatyn,kenestik jýiening shapanynan shyqqan ghalymdar emes, qazaq tilining ghana emes, europalyq shet tilderin qatar iygergen, jana dәuirding tehnologiyalarynan habardar, óz pozisiyasyna berik prinsipti jastar ainalysuy kerek dep bilemin. Búghan biz saqaday-say dayynbyz, kez-kelgen isimizdi ghylymi, ekonomikalyq jaghynan negizdep beruge, latyn әlipbiyine ótu prosesin memleket qarjysyn asta-tók shyghyn qylmay, tiyimdi ótkizip beruge әzirmiz!

Núraddin Sadyqov,

"BaiLatyn" júmys tobynyng mýshesi.

Qosymsha: Abai.kz aqparattyq portaly erkin aqparat alany. Múnda oy jarystyryp, pikir almastyrugha әrkim qúqyly. Jogharydaghy spiykerding pikiri redaksiya ústanymyn bildirmeydi. Aldaghy uaqytta maqalada esim-soylary atalghan jekelegen azamattar redaksiyamyzgha jauap beruge niyetti bolsa, olardyng da pikirin beruge әzirmiz. 

Abai.kz