«سوڭعى قابىلدانعان لاتىن گرافيكاسىنا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ كەرەك» دەگەن پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ جارلىعى شىعا سالىسىمەن، ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ەردەن قاجىبەك باستاعان «ايدابولدار» دەرەۋ «ءبىزدىڭ جاڭا نۇسقامىز دايىن» دەپ تۇرىك ءتىلىنىڭ گرافيكاسىنان كوشىرگەن قويىرتپاعىن ۇسىنا باستاپتى.

بۇل نۇسقاعا توقتالماس بۇرىن، جالپى وسى لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋدە نەگىزگى ءرول اتقارىپ جۇرگەن ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى مەن ش.شاياحمەتوۆ اتىنداعى بۇرىنعى تىلدەردى دامىتۋ ورتالىعى، قازىرگى «ءتىل-قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعى اق وسى ۋاقىت ارالىعىندا قازاق ءتىلىنىڭ قانداي ماسەلەلەرىن شەشە الدى دەگەنگە از ماز توقتالا كەتسەك.

1) ورفوگرافيا. قازاق ءتىلىنىڭ ەملە ەرەجەسى وسى ۋاقىتقا دەيىن ءالى ءبىر ىزگە تۇسكەن جوق.

2) ورفوەپيا. بىزدە ەڭ كەنجە قالعان سالالاردىڭ ءبىرى. ءالى كۇنگە ءبىزدىڭ عالىمدار وسى نورماعا كەلگەندە ورفوەپيالىق ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن «ءسوز قالاي دىبىستالسا، سولاي جازۋ كەرەك» دەگەننەن اسپاي ءجۇر. ترانسكريپتسيا ەنگىزىپ، ءبىر ىزگە كەلتىرۋ دەگەن مۇلدەم جوق. سالدارىنان دىبىستىق ارتيكۋلياتسيالىق بازامىز بۇزىلىپ، ساقاۋ سويلەيتىن ۇلتقا اينالىپ بارامىز.

3) تەرمينولوگيا ماسەلەسى. ءبىزدىڭ عالىمداردىڭ ەڭ ءبىر سىنعا ۇشىرايتىن پروبلەمالى سالاسى. بىزدەگى عالىمداردىڭ سورلىلىعى سوندا، سىرتتان كىرگەن تەرمين سوزدەردىڭ بارلىعىن اۋدارىپ، بالاماسىن تابۋ كەرەك دەگەن شابلونعا ءتۇسىپ قالعاندىعىندا. اينالايىندار-اۋ، ءوزى بىرنەشە جىلدىڭ كولەمىندە اينالىمعا ەنگەن «سايبەر» ياعني، «cyber» ء(بىزدىڭ بىلگىشتەر جازىپ جۇرگەندە «كيبەر» ەمەس) ءسوزىن اۋدارۋ ءۇشىن قازاق تىلىنەن قانداي بالاما تاپپاقپىز؟ سايبەر (دىبىستالۋى «سايبىر» بولسىن-اق) دەپ الىپ، تۇسىندىرمەسىن جازىپ قولدانىپ كەتە بەرسەك، اۋزىمىز قيسايىپ قالا ما؟ وسىنداي قيىنداتۋلاردان كەيىن، تەرمينولوگيا دامىماي، باتپاقتاپ وتىر. ال، بۇعان دەيىن اۋدارىلعان تەرميندەر مەن كىرمە سوزدەر قالا بەرسىن. ولاردى دا قاي جەردە قولدانۋعا بولاتىنىن جۇيەلەۋگە بولادى.

4) وسىدان كەلىپ، قازاق ءتىلىنىڭ ستيليستيكاسى ماسەلەسى جىعادى. بىزدە، حالىقارالىق تەرمين بولعاندىعىنا قاراماستان، «ينفورماتسيا» (دۇرىسى information «ينپومەيشىن») ءسوزىن قولدانۋعا مۇلدەم تابۋ قويىلعان. مىندەتتى تۇردە اۋدارۋ كەرەك دەپ – «اقپارات» دەپ اۋداردىق. وعان قوسا، اينالىمدا «ماعلۇمات»، «مالىمەت»، «دەرەك»، «حابارلاما» دەگەن سياقتى ماعىنالاس سوزدەر دە قوسا قولدانىپ ءجۇر. سوراقىسى سول، وسى سوزدەردىڭ قايسىسى قاي جەردە قولدانىنالىتىنى جۇيەلەنبەگەن. ەگەر، بۇلاردى (مىسال رەتىندە جازايىن) «information» - IT, Big Data سالاسىندا، «اقپارات» - پۋبليتسيستيكادا، «ماعلۇمات» - كوركەم ادەبيەتتە، «مالىمەت» - رەسمي ستيلدە، «دەرەك» - كريميناليستيكا مەن ارحەولوگيادا قولدانىلادى دەپ جۇيەلەپ تاستاسا، «كۇيساندىق» پەن «پيانينونىڭ» قايسىسىن الامىز دەگەن سياقتى بولماشى پروبلەمالار تۋىنداماس ەدى.

5) لەكسيكولوگيا ماسەلەسى. جوعارىدا اتالعان ماسەلەلەردى وڭتايلى شەشكەندە، ءبىزدىڭ سوزدىك قورىمىز ودان ءارى تولىعا تۇسەر ەدى.

6) اببرەۆياتۋرا ماسەلەسى. ءبىزدىڭ اتالعان ينستيتۋتتار ءالى كۇنگە اببرەۆياتۋرا ماسەلەسىن دە ءبىر ىزگە كەلتىرە الماي كەلەدى. بىزدەر «UAE» - United Arab Emirates اتتى مەملەكەتتى – بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى ء(باا) دەپ دۇرىس اۋدارامىز دا، تۇپنۇسقادا United States of America, ياعني «بىرىككەن امەريكا شتتاتارى» دەپ اتالاتىن مەملەكەتتى – ورىستىڭ «سوەدينەننىە شتاتى امەريكي» (سشا) دەگەنىنەن اۋدارىپ، «امەريكا قۇراما شتاتتارى» دەپ اتاپ ءجۇرمىز. بۇكىل ديپلوماتيالىق، نورماتيۆتىك قۇجاتتاردىڭ بارلىعىندا دا سولاي. مۇنىمەن قوسا، UN – United Nations دەگەن حالىقارالىق ۇيىم بار. ءبىزدىڭ بىلگىشتەر ونى «بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى» دەپ اۋدارىپ بەردى. سولاي قولدانىپ تا كەلدىك. ەندى قاراڭىز، سول UN-گە قاراستى UNESCO, UNICEF سياقتى حالىقارالىق ۇيىمداردى تۇپنۇسقادا قالاي جازىلسا، ءبىز دە سولاي جازىپ، تاڭبالاپ ءجۇرمىز. سوندا بىرىزدىلىك قايدا؟
قۇرمەتتى دوستار، بۇل مەنىڭ كەلتىرىپ وتىرعان مىسالدارىم – «قازاق ءتىلىنىڭ پروبلەمالارى» اتتى ايسبەرگتىڭ ءبىر پۇشپاعى عانا. ەگەر، تەرەڭدەي بەرسەك، ءبىر پوست ەمەس، بىرنەشە كىتاپ ارناۋعا تۋرا كەلەدى. ەندى قاراڭىز، تاۋەلسىزدىك العالى وتىز جىلعا جۋىق ۋاقىت ىشىندە وسى پروبلەمالاردى ءبىر ىزگە كەلتىرە الماعان جوعارىدا اتالعان زاڭدى تۇلعالارع مەن ولاردىڭ ماماندارىنا ەلىمىزدىڭ تاعدىرشەشتى «لاتىن گرافيكاسىنا» كوشۋ دەگەن ۇلكەن جۇگىن ارتىپ قويۋدى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ شاراسىزدىق پا، مامان جوقتىق پا، جوق الدە سىبايلاستىق پا؟

ەندى، ءسوز باسىندا ءسوز ەتكەن «جاڭا لاتىن گرافيكاسىن» ۇسىنىپ جۇرگەن ەردەن قاجىبەك مىرزاعا توقتالا كەتسەك. تانىمايتىندار ءۇشىن ايتا كەتسەك، ەردەن زاداۇلى – قازىر اينالىمعا ەنە باستاعان «اكۋتتى» ءالىپبيدىڭ اۆتورلارىنىڭ ءبىرى، سونىڭ ناسيحاتشىسى، ءتۇسىندىرۋشىسى بولعان. https://www.zakon.kz/video/v/71346.html .

سول ناۋقاننىڭ بارىسىندا، ەردەن مىرزا – «بۇل ءالىپبي بارلىق جاعىنان ىڭعايلى، اقپاراتتىق تەحنولوگيالارعا دا قولدانۋعا كەدەرگى جوق» دەگەن سارىنداعى سۇحباتتار بەرگەن. ەندى كەلىپ، بۇل ءالىپبيدىڭ كەمشىن تۇستارى كوپ، وزگەرىستەر تالاپ ەتەدى دەپ https://tengrinews.kz/…/pochemu-kazahskiy-alfavit-latinits…/ مىناداي سۇحبات بەرىپ جاتىر. ونىڭ ورىنباسارى بولىپ قىزمەت اتقارعان، ءبىر كەزدەرى «اكۋتتى» لاتىندى قولداماعان انار فازىلجان حانىم دا قازىر سول لاتىندى ءتۇسىندىرىپ، قوعامعا ەنگىزۋگە ارەكەت ەتەتىن «ءتىل-قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعىندا باسشىلىق قىزمەتتە. «اكۋتتى» لاتىندى حالىققا ۇيرەتۋ جولىندا «جەمىستى» ەڭبەك ەتىپ جاتىر. ال، بۇل عالىمداردان انار حانىمنىڭ قازىرگى ارىپتەسى، سول ورتالىقتىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى ەربول تىلەشوۆ مىرزا اسىپ تۇسپەسە، كەم تۇسكەن جوق. ول كىسىنىڭ پىكىرىنشە، بۇعان دەيىن ۇسىنىلعان نۇسقالاردىڭ ءبارى – ديگرافتىق نۇسقا دا https://adebiportal.kz/kz/news/view/19309 ، اپوستروفتىق نۇسقا دا http://ult.kz/…/latyn-alipbiinin-apostroftyk-nuskasynda-tus… ، سوڭعى اكۋتتىق نۇسقا دا https://sputniknews.kz/…/astana-latyn-alipbii-it-jobalar-tu… دۇرىس، ءبارى كەرەمەت بولدى. ەندى قازىر وزگەرىستەر ەنگىزۋ كەرەك دەپ شىعىپ وتىر. https://www.mks.gov.kz/kaz/press-sluzhba/news/… . قۇددى، ورگە سالساڭ – ورگە، ىلديعا سالساڭ – ىلديعا تارتىپ كەتە بەرەتىن «امبەباپ سارباز» دەرسىڭ. سوندا دەيمىن دە، پرينتسيپ ماسەلەسى قايدا قالدى؟ الدە ول – جاقسى «وبەم» مەن جوعارىلاۋ جالاقىلى قىزمەت شىققاندا ايىرباستاپ كەتە بەرەتىن «تولەم قۇرالىنا» اينالىپ كەتتى مە؟

ال ەندى، ە.قاجىبەك باستاعان ا.بايتۇرسىنۇلى ۇسىنىپ وتىرعان مىناۋ نۇسقاعا توقتالا كەتەيىك. قىسقا قايىرا سالايىن، تۇركيا مەملەكەتىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى تۇرىك ءتىلىنىڭ ءبىر كەزدەرى اتاتۇرىكتىڭ ءدىنشىل بۋكۆاليستەردەن شارشاپ، ەۋروپاعا بەت بۇرۋىمىز كەرەك دەپ وتە از ۋاقىت ىشىندە جاساپ شىققان نۇسقاسىنىڭ كوشىرمەسى. ءبىزدىڭ تىلدىك زاڭدىلىقتار تۇگىلى، وزدەرىندە پروبلەم تۋعىزىپ جاتقان الىپبيدەن كوشىرۋ كىمگە كەرەك بولدى؟

قاراقالپاقتان ۇرلاپ بولدىق، ەندى تۇرىككە كوشتىك پە؟ ءبىزدىڭ عالىمدار نەگە وسى لاتىنعا كوشۋدە تاريحي شەشىم قابىلداپ، بىزگە قانداي لاتىن كەرەكتىگىن تاپسىرعان بۇرىنعى پرەزيدەنت، قازىرگى ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ تاپسىرماسىن اياقاستى قىلۋعا قۇمار؟ ول كىسى «تۇركيانىڭ جاعدايى باسقا، ولار لاتىنعا اسىعىس ءوتىپ كەتكەن. سوندىقتان، ولاردىڭ الىپبيىندە كەمشىلىكتەر جەتەدى. بىزگە كومپيۋتەرگە لايىقتاپ، ەشقانداي نۇكتەسى، نوقاتسىز ءالىپبي جاساۋعا بولادى» دەگەن بولاتىن. سەنبەسەڭىزدەر، وزدەرىڭىز تىڭداپ كورىڭىزدەر https://web.facebook.com/groups/391593384225792/permalink/1545337628851356/?hc_location=ufi . ء(بىز ەلباسىنىڭ بۇل ءسوزىن قۇپتايمىز، سول باعىتتا قىرۋار جۇمىس تا جاسالدى. ناتيجەسىن BaiLatyn حەشتەگىمەن قاراپ كورىڭىزدەر ). وسى ءسوزدى ەستي تۇرا، ە.قاجىبەك باستاعان عالىمداردىڭ نەگە تۇرىك ءالىپبيىن تىقپالاي بەرەتىنى تۇسىنىكسىز.

توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى، لاتىن الىپبيىنە ءوتۋ اتتى مۇنداي ەل بولاشاعىنىڭ باعىتىن ايقىندايتىن ماسەلەمەن – كىمنىڭ تارىسى پىسسە سونىڭ جانىنان تابىلاتىن،كەڭەستىك جۇيەنىڭ شاپانىنان شىققان عالىمدار ەمەس، قازاق ءتىلىنىڭ عانا ەمەس، ەۋروپالىق شەت تىلدەرىن قاتار يگەرگەن، جاڭا ءداۋىردىڭ تەحنولوگيالارىنان حاباردار، ءوز پوزيتسياسىنا بەرىك ءپرينتسيپتى جاستار اينالىسۋى كەرەك دەپ بىلەمىن. بۇعان ءبىز ساقاداي-ساي دايىنبىز، كەز-كەلگەن ءىسىمىزدى عىلىمي، ەكونوميكالىق جاعىنان نەگىزدەپ بەرۋگە، لاتىن الىپبيىنە ءوتۋ پروتسەسىن مەملەكەت قارجىسىن استا-توك شىعىن قىلماي، ءتيىمدى وتكىزىپ بەرۋگە ءازىرمىز!

نۇراددين سادىقوۆ،

"BaiLatyn" جۇمىس توبىنىڭ مۇشەسى.

قوسىمشا: Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى ەركىن اقپارات الاڭى. مۇندا وي جارىستىرىپ، پىكىر الماستىرۋعا اركىم قۇقىلى. جوعارىداعى سپيكەردىڭ پىكىرى رەداكتسيا ۇستانىمىن بىلدىرمەيدى. الداعى ۋاقىتتا ماقالادا ەسىم-سويلارى اتالعان جەكەلەگەن ازاماتتار رەداكتسيامىزعا جاۋاپ بەرۋگە نيەتتى بولسا، ولاردىڭ دا پىكىرىن بەرۋگە ءازىرمىز. 

Abai.kz