Дүниежүзілік тарих көптеген отаршылдық режимдерді біледі. Олардың ең танымалдары: британдықтар (Үндістанда), француздар (Солтүстік Африкада) және басқалар. Олармен салыстыратын болсақ, Ресей империясының Қазақстан жеріндегі отарлау саясатының түбегейлі айырмашылығы неде болды?

Ерекшеліктері болды. Егер еуропалық мемлекеттер ұлы географиялық ашылулар дәуіріне дейін қоршаған әлем туралы ештеңе білмесе, тіпті, жердің тегіс екеніне сенсе, онда Ежелгі Русь христиан діні шыққан Византиямен, Қырыммен, Кавказбен, половецтермен тығыз байланыста болды.

Орыс князьдері қыпшақ хандарымен әскери одақ жасасып, тіпті некеге тұрып, қыпшақ қыздарын әйелдікке алған (осындай 12 жағдай белгілі). Көптеген орыс князьдердің ата-бабалары половцылар болды. Орыс пен даланың отырықшы және көшпелі халықтары біртұтас симбиозданып, қарым-қатынас тілі қыпшақ тілі болды.

Орыс елшілері, көпестері мен саудагерлері Қашғария, Бұхара, Хиуа, Ташкент, Түркістан сияқты бай шығыс елдері мен қалаларын жақсы білетін. Сонымен бірге, бүкіл отаршылдық тарихында жер бетінен бірде-бір халық жойылып кеткен жоқ, тіпті ең кішкентайлары да аман қалды. Мысалы, чукчалар, эвенктер, юкагирлар, хантылар, мансилер, т.б.

Олардың кейбіреулері отарлау кезінде әлі тас дәуірі деңгейінде өмір сүрді. Осы орайда еуропалықтар аяусыз қырып салған ацтектердің, майялар мен инктердің, Африканың, Австралияның, Оңтүстік Американың және Океанияның кейбір тайпаларының қайғылы тағдырын еске түсіруге болады. Ресейге бағынышты көптеген мемлекеттердің бай және ежелгі мәдени тарихы болды.

Сондықтан империялық билік мұнымен санасуға мәжбүр болды. Ол орыстандыру мен христиандандырудың зорлықсыз саясатын жүргізіп, мұсылман дінінің ықпалын шектеп, орыс тілінде зайырлы білім беруді енгізді. Орыстілді шенеуніктер мен зиялы қауымды қалыптастырды. Ал оның қазақ даласына қатысты саясаты туралы нақты не айтуға болады?

Дала кеңістігін орыстандыру мен христиандандыру агенттерінің рөлін мемлекеттік аппарат, шенеуніктер, шіркеу, әскер, мектеп атқарды. Ең жылдам орыстанғандар ежелден орыстардың қасында өмір сүрген, олардың тілін жақсы білетін, егіншілікпен, саудамен айналысқан желілік қазақтар болды. Өзінің этникалық, тілдік және діни болмысын ұзақ уақыт бойы сақтаған, шекарадан жырақ өмір сүрген еркін дала қауымдарын ассимиляциялау қиынырақ болды.

Қазақтарды орыстың бәріне қарсы қойып, олардың сенімін оятпау үшін метрополия көбінесе немістерді, поляктарды және басқа да еуропалық ұлт өкілдерін территориялардың генерал-губернаторлары, облыстардың әскери губернаторлары, округ бастықтары етіп тағайындады. Мысалы, бұл Безак, Бларамберг, Гасфорд, Гейнс, Врангель, Дюамель, Игельстром, Капцевич, Кауфман, Каульбарс Каллаур, де Сен-Лоран, Эссен... Олардың кейбіреулері байырғы халықтың жағдайына адами қамқорлық көрсетті.

Патша үкіметі қазақтардың өздері бодандық сұрайды, яғни, олар ант шарттарын орындау керек, империя заңдарына бағыну керек деп есептеді. Алғашында Ресейдің құрамында кең автономия құқығына ие болған қазақтар бұл қадамның салдары ұлттық мемлекеттілікті жоғалтып, ғасырлар бойы қалыптасқан іргетасын түбегейлі өзгертуге дейін олар үшін ауыр болатынын мүлде ойлаған жоқ.

Естуімше, көшпелі бабаларымызды отырықшы өмір салтына бірінші болып көшіруге тырысқандар большевиктер емес. Тіпті, патшалық Ресейдің өзінде отырықшы халықты басқару оңай болатынын түсінген орталық билік мұндай әрекеттерді бір рет емес, бірнеше рет жасады. (1731 жылғы қазақ-орыс келісімдерінде мұндай тармақ болмағанымен).

Мысалы, 1822 жылы белгілі либералдық мемлекет қайраткері М. Сперанский әзірлеген Сібір қырғыздары туралы Жарғыда отырықшы өмірге көшіп, егіншілікпен айналысқысы келген әрбір қазаққа 15 десятина жер уәде етілген. Алайда, сызықтық жерлерді қоспағанда, далалар арасында ерікті және жаппай қоныстану байқалмады. Олар мұндай жағдайда барлығын санап, салық салып, православие дінін қабылдауға мәжбүрлеп, балаларын орыс мектептеріне жіберіп, барлығын орысша киіндіріп, жастарды әскерге алып кетеді, т.б. деп қорқады. Қазақтар ұлттық болмысынан, еркіндігінен айырылып, бодандыққа айналып кете ме деп қорықты.

Айтпақшы, қызық факт: сол құжат далада шарап сатуға тыйым салған. Мұндай тыйымға не себеп болғаны белгісіз, бірақ оның енгізілуі тіпті, жақсы болған шығар. ХХ ғасырдың басында, Столыпин реформасы кезінде мұнда Ресейден бір миллионнан астам жерсіз шаруалар көшіп келді.

Сонымен қатар, олар тау етегіндегі аймақтарда және су айдындарына жақын жерлерде ең жақсы орындарды иеленді. Олар үшін бұл игілік болды, ал байырғы халық үшін бұл туған жердегі тұрмыс жағдайының нашарлауына себеп болды.

Отаршылдық режим қаншалықты қатыгез (немесе, керісінше, жұмсақ) болды? Ол қандай мақсаттарды көздеді? Метрополияның негізгі мақсаты жергілікті халықты империя құрамына қосып, оларды саяси тәуелсіздіктен айыру және орыс заңдарына бағындыру, қазақтарды ассимиляциялау, территорияны біртіндеп Ресей губернияларынан қоныс аударушылармен толықтыру және демографиялық жағдайдың өзгеруіне қол жеткізу болды.

Бірақ, қанша тырысқанымен, патшалық христиандандыру және орыстандыру саясатын, қазақтарды отырықшы өмірге толық көшіру саясатын жүзеге асыра алмады. Дегенмен билікте, әрине, мұндай мүмкіндіктер болды. Ол қазақтардың өздері отырықшы өмір мен егіншіліктің пайдасын түсінетін ұзақ мерзімді табиғи эволюцияны санаса керек.

Патша үкіметінің түпкі мақсаттары барлық ұлттық ерекшеліктерді жою, ұлы орыстармен барлық келімсектерді православиелік Ресей империясының бір халқына біріктіру болды. Бұл қандай да бір түрде коммунистердің біртұтас совет халқы туралы армандарымен үндеседі - әрине, орыс халқының, оның мәдениеті мен тіліне байланысты.

Бір сөзбен айтқанда, Қазақстандағы патшалық саясат айқын отаршылдық сипатқа ие болды. Ең алдымен, орыс әскери-феодалдық империализмінің мүддесі үшін, қолда бар барлық әдістер мен құралдар жүзеге асырылды. Оның үстіне сансыз табиғи ресурстары мен кең байтақ территориясы бар Қазақстан Ресей үшін ерекше құнды болды. Үндістан Ұлыбритания үшін қандай болса, Қазақстан Ресей империясы үшін солай болды.

Кеңес өкіметі тұсында қазақ даласына қатысты метрополия саясаты қаншалықты өзгерді? Мұны сөздің классикалық мағынасында отаршылдық деп атауға бола ма? Әлде басқа нәрсе болды ма? Ашығын айтайық: 1917 жылғы оқиға қазақтарды 1916 жылғы көтерілістен кейін толық ассимиляциядан, физикалық қырылудан құтқарды.

Егер Ресей империясының жойылуына әкелген революция болмаса, онда олар ХХ ғасырдың аяғында славян және басқа көрші халықтар арасында ыдырап, этникалық топ ретінде жойылып кетуі мүмкін болды немесе Қытайға, Иранға, Түркияға қоныс аударатын еді.

Бірақ қазақтар биліктің ауысуы нәтижесінде оларды не күтіп тұрғанын елестеткен де жоқ. Кеңес үкіметі ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлерді, жергілікті ерекшеліктер мен көшпелілер өмірінің ерекшеліктерін мүлде елемей, капитализмді айналып өтіп, бұрын артта қалған халықтардың социализмге жедел көшу теориясын қабылдады.

Большевиктер мұндай ойланбаған, асығыс саясаттың салдарын түсінбей тұра алмады, бірақ соған қарамастан соған барды. Күштеп ұжымдастырудың, малды тәркілеудің және отырықшы өмірге күштеп көшірудің нәтижесі әртүрлі деректер бойынша 1,8 миллионнан 2,5 миллионға дейін қазақтардың қырылуына әкеліп соқтырған жаппай ашаршылық болды.

Тағы бір миллионға жуық адам шетелге (Қытайға, Моңғолияға, Иранға, Ауғанстанға) немесе көршілес Ресей провинцияларына қашып кетті. Оның орнын басқан, бір кездері Қазақстанда жұмыс істеп, оған жақсылық жасаған Л. Брежнев, сол кездегі республика басшылары Д. Қонаев, Б. Әшімов және басқалары оның беделін көтере білді.

1991 жылы Одақ ыдыраған тұста Қазақ КСР экономикалық әлеуеті жөнінен РКФСР мен Украина КСР-лардан кейін 3-ші орында болды. Соған қарамастан Қазақстан, ең алдымен, аграрлық-шикізаттық қосымша және алып әскери полигон ретінде қарастырылды. Әрине, КСРО-ның шеттегі ұлттық саясаты Африкада немесе Азияда жүргізілген классикалық еуропалық отаршылдық емес.

Сонда да Коммунистік партия өзінің бағдарламасына сәйкес интернационализм принциптерін ұстануға мәжбүр болды. Халыққа білім беру саласында жетістіктер болды, орта мектептер мен жоғары оқу орындары ашылды, өз ғылым академиясы пайда болды, ұлттық гуманитарлық, ғылыми және инженерлік зиялы қауым қалыптасты, тіл, театр, өнер, кино, спорт дамыды.

Бұл ретте классикалық отаршылдық режимдерге ортақ нәрсе болды: бұл өлкеге ​​орыстілді халықты қоныстандыру, Қазақстанды славян республикаларының аграрлық-шикізаттық қосымшасына айналдыру, рухани өмірге қатаң бақылау, ұлттық интеллигенцияға қарсы репрессиялық шаралар.

Ұлы державалық саясаттың соңғы қайталануы - бұл Мәскеудің Қазақстанға ел басына белгісіз Г. Колбиннің тағайындауы қазақтардың наразылығын тудырып, жастардың Желтоқсан көтерілісімен аяқталды. 1991 жылы КСРО-ның ыдырауы патшалық, одан кейін Кеңестік Ресейдің өңіріміздегі үш ғасырға жуық отаршылдық экспансиясына нүкте қойды.

Керімсал Жұбатқанов

Abai.kz