Қазақстандағы туристік ресурстарға – туристік қызмет көрсету нысандарын қамтитын табиғи-климаттық, тарихи-мәдени, сондай-ақ туристердің рухани қажеттерін қанағаттандыра алатын, олардың күш-жігерін қалпына келтіріп сергітуге жәрдемдесетін өзге де нысандар жатады. Олар мәдени-танымдық, экологиялық, діни, т.б. туризм түрлеріне бөлінеді. Елбасы Н. Назарбаевтың сөзімен айтқанда «Мәдени мұра» бағдарламасының екінші кезеңінде мәдени туризмді өркендету мәселесіне мұқият назар аударған жөн. Мұндай көне тарихи орындарға шетелдік туристерді көптеп тартудың бір кепілі – бұл объектілерге туристік инфрақұрылымға қажетті жолдар тарту, қонақ үйлер мен демалыс орындарын салып, қазіргі заманға сай байланыс орнату, жоғары деңгейдегі ақпараттық-туристік қызметтер жүйесін жандандыру болып саналады».

Қазақстандағы туристік ресурстарға – туристік қызмет көрсету нысандарын қамтитын табиғи-климаттық, тарихи-мәдени, сондай-ақ туристердің рухани қажеттерін қанағаттандыра алатын, олардың күш-жігерін қалпына келтіріп сергітуге жәрдемдесетін өзге де нысандар жатады. Олар мәдени-танымдық, экологиялық, діни, т.б. туризм түрлеріне бөлінеді. Елбасы Н. Назарбаевтың сөзімен айтқанда «Мәдени мұра» бағдарламасының екінші кезеңінде мәдени туризмді өркендету мәселесіне мұқият назар аударған жөн. Мұндай көне тарихи орындарға шетелдік туристерді көптеп тартудың бір кепілі – бұл объектілерге туристік инфрақұрылымға қажетті жолдар тарту, қонақ үйлер мен демалыс орындарын салып, қазіргі заманға сай байланыс орнату, жоғары деңгейдегі ақпараттық-туристік қызметтер жүйесін жандандыру болып саналады».

Маңғыстау жерінде сақталған аңыздар бойынша мұнда жергілікті халық әулие санаған 360 сопы өмір сүрген және жерленген делінеді. Олардың есімдері негізінен Маңғыстаудың кең даласында жоғалып кеткенмен, халық жадында кең тараған Шопан-ата, Масат-ата, Сұлтан-үпі, Қараман-ата, Шақпақ-ата, Қошқар-ата, Бекет-ата… сынды әулие-әмбиелер есімдері сақталған. Жергілікті тұрғындардың осы күнге дейiн олардың аттарын құрмет тұтып, мыңдаған зияратшылар олардың әруақтарына бас июге асығатын киелі орыны болып табылады. Бүгінгі таңда өлкедегі туризмді дамытуда маңызды элементтердің бірі болып табылатын, туристік саяхатшылардың болашақ бағыттары жобасына енгізілген, алдағы уақытта әлемдік қоғаммен мойындалып, жалпы адамзат құндылықтарының жинағына енетін «Сұлтан-үпі» тарихи-мәдени кешені туралы деректер назарларыңызға ұсынылады.
Маңғыстау өлкесінде көптеген тарихи орындар XII ғасырда өмір сүрген қазақ даласының ойшылы, ғұлама, поэзиядағы сопылық ілімнің насихатшысы Қожа Ахмет Яссауи есімімен байланысты. Соның бірі Түпқараған ауданы Таушық ауылынан 30 км солтүстік батыс бағытта, Сарытас шығанағына таяу, сай жиегінде орналасқан Сұлтан-үпі кешені болып саналады. Жердің тастақ қабатынан ойып жасалған Сұлтан-үпі есімімен байланысты жерасты мешіт бірнеше камералық бөліктерден тұрады, оған сайдың саты тәрізді жер бетінің рельефі жағынан көп сатылы жолдар жасалған. Мешіттің төбесінің мықтылығы үшін тас бағандармен бекітілген, бөлмелердің төбесінен жарық түсіру үшін ойықтар қалдырылған. Ескерткiштiң рухани-дiни бағыттағы сипаты Сұлтан-үпі жерасты мешітін 13-15 ғғ. салынған қандай да бір сопылық қауымның ханака-ғибадатханасы болған деген алғашқы болжамды қарастыруға мүмкiндiк бередi.
Жанында орналасқан шағын қорымшылықта сағана тамдар, жәшік тәріздес сандықтастар, құлпытастармен орнатылған қойтастар, тас плиталар көлденеңінен немесе тігінен тұрғызыла қаланған қоршаулар, әр түрлі пішіндегі қабірүсті құрылыстары сақталған. Қорым аумағында неолит дәуiрiнiң кремний өнеркәсібінің көптеген сынықтары кездеседі.

1873 жылы Тбилиси (Тифлис) қаласында басылып шыққан «Предания адаевцев о святых секты ханафие, живших и умерших на Мангышлаке//Сборник сведений о кавказских горцах» 7-ші шығарылымында жазылған аңыз-деректерде Хакім ата (Сүлеймен Бақырғани) әйелінен Мұхаммед-қожа, Әскер-қожа, Құбби-қожа (қазақтар оны Сұлтан-үпі деп атаған) дейтін үш ұлды болады. Алғашқы екеуі Бақырған қаласынан 15 күн жолдық қашықтықтағы мектепте оқиды, ал соңғысы үй тәрбиесінде болады делінеді. Құбби-қожа киік аулаумен шұғылданып, әкесін қатты құрметтеген, оны киік етімен сыйлап, дәмді тағамдар дайындатқан. Құббидің кереметтері жайлы ел арасында аңыздар кеңінен тараған. Автор мұнда Сұлтан-үпінің теңізде (Арал немесе Каспий) апатқа ұшыраған кемедегі адамдарды құтқаруы, әкесіне міндетті намазын оқу үшін Меккеге ұшып барып жүрмеуі үшін Қағбаны әкеліп беруі, тері мен сүйектен жануарды қайта тірілтуі тәрізді керемет қасиеттері жайында жазады.
Сүлеймен Бақырғани баласы Сұлтан-үпінің кереметтілігі өзінен асып түсетінін байқағаннан кейін, «Балам, екі қошқардың басы бір қазанға сыймас» деген. Бірде құрбан айт мерекесінде Хакім атаның мүридтері жиналып он өгіз сойып, келесі күні келген Сұлтан-үпіге ештеңе қалдырмастан жеп қойғаны, жалпы әкесінің баласына әр кез сенбестік білдіріп, сын көзбен қарағаны үшін ренжіп, әке-шешесімен қоштаспастан, көрінбей кеткені жайында жазылады.
Хакім ата жоқ болып кеткен ұлын ұзақ іздейді, бірақ таба алмайды. Мұны естіген Қожа Ахмет баласына дөрекі қараған Хакім атаға ренжіп, сенің молаңның үстінен қырық жыл бойы су ақсын деп бата береді. Хакім ата өмірден өткесін оны Бақырған қаласының маңына жерлейді. Көп ұзамай Үргеніш (Әмудария) өзені өз бағытын өзгертіп, Бақырған қаласын қиратып, оның үстімен ағады. Қырық жыл өткеннен кейін ғана қалпына келеді. Сөйтіп, Хакім атаның қабірі ашылып қалады. Хакім атаның үлкен балалары Мұхаммед-қожа мен Әскер-қожа інілерін іздеп Маңғыстауға келеді. Олар да белгілі, қасиетті адамдар болған. Мерет сайы маңында жерленген делінеді.

Cұлтан-епе жоқ боп кеткеннен кейін жүз жыл өткесін Маңғыстауда ноғайлар көшіп жүрді. Осы күнгі Сұлтан-үпі сайының маңында көп үйлер орналасып, соның бірінде бала оқытатын бір молда болыпты. Оның шәкірттері ішінде Хайролла есімді өзі ақсақ, аурушаң бала бар еді. Оны мектепте молда, үйінде тумаластары сабап қорлық беретін болған. Бірге оқыған жолдастары да күн көрсетпейтін. Бір сөзбен айтқанда өмірдегі бар қиындықты көріп жүрген бір мүсәпір еді. Мұндай қайғыға шыдамай ол бір күні дала кезіп кетіп, «бұл өмірде енді менің көрер рахатым жоқ қой» деп ойлап, өзін-өзі өлтіргісі келді. Ұзақ жүрістен шаршаған ол бір тастың үстіне келіп отырады. Кеудесін ұрып жылап отырып, ұйықтап кетеді. Ұйықтап жатқанда оған бір бейтаныс адам түсіне еніп «Жылама ұлым, аузыңды аш» дейді. Хайролла оның айтқанын істейді. Бейтаныс адам оның аузына түкіреді. Сол бойда оған мол ақыл мен білім енеді. Бейтаныс оған: – ұйқыңнан тұр шырағым. Осы даламен жүре бер. Жолыңда тас үстінде отырған бүркітті көрерсің. Сол жерден мешіт сал, – дейді. – Мен әлсізбін, орнымнан тұра алмаймын. Бір тасты да көтеру қолымнан келмейді ғой, – деген Хайроллаға әлгі бейтаныс: – Мен Сұлтан-үпімін. Тасты көтереріңде: «О, Сұлтан-үпі» десең болды, жеңіл көтеріледі, содан кейін керек жеріне қоя берерсің – дейді де көзден ғайып болады. Ұйқысынан оянған Хайролла оның айтқанымен дала кезіп жүре береді. Көп ұзамай бүркітті де көреді. Ол жақындағанда бүркіт «О, Сұлтан-үпі» дейді де ұшып кетеді. Жерді жақсылап белгілеп алған Хайролла өзінің бұрынғы ұстазына қайтып келеді. Оның сабақты қойып, көптен көрінбей кеткеніне ренжіген ұстазы қолына кітап беріп «Оқы» дейді. Хайролла ешқандай қиындықсыз оқиды. Оған таң қалған молда тағы да бұрын оқылмаған жаңа сабақтың жеті бетіндегі сұрақты қояды. Бір рет көз жүгіртіп өткен шәкірті әлгі сұрақтарға ғалымның жауап бергеніндей қылып қайтарады. Осылай Хайролла халық арасында кереметтілігімен танылады. Осыдан кейін көп ұзамай баяғы бүркіт көрген жерінен мешіт салады, сұпы атағын алады.

Ташкент қаласының мұрағатында «Туркестанские ведомости» газетінің 1900 жылғы № 97 санында және 1904 жылғы № 37 санында Әбубәкір Диваев Айша бибі туралы деректер беріпті. Онда ғалым Түркістан қаласының оңтүстік жағындағы 20 шақырымдай жердегі ХІІ ғасырда салынған Айша бибі мазары жөнінде айта келіп, оның әке-шешелері туралы да жазыпты. Айша бибінің әкесі Сүлеймен Бақырғани, яғни Хакім ата, шешесі Әнбар бибі. Сүлеймен Бақырғани (12 ғасырдың басы – 1186) – сопылық дидактикалық сарындағы әдебиеттің негізін қалаушылардың бірі, ойшыл, ғұлама, ақын, «Түркістан пірі» атанған Қожа Ахмет Яссауидің атақты төрт шәкіртінің бірі. Түркістан қаласында дүниеге келген. Са¬марқанд, Бұхара, Хорезм, Шам қалаларында білім алған. Атақты түрколог А. Бо¬ровтың зерттеулері бойынша, Сүлеймен Бақырғани өз жырларын кезінде бүкіл түркі әлеміне түсінікті болған оғыз-қыпшақ тілінде жазған. Ол сопылық поэзия үрдісін жалғастырып, түркі тілінде діни хикметтер жазған, әулие дәрежесіне жетіп, ел-жұртын имандылыққа, адамгершілікке үндеген. Ғұлама кітаптарының түпнұсқасы сақталмаған, көшірме нұсқаларының жазылу мерзімі 15 ғасырға жа¬тады. 17 ғасырда жазылған қолжазба Қазақстан Республикасы Ұлттық кітапха¬насы қорында сақтаулы. Оның көлемі 652 бет, 119-489 беттері бірыңғай Сүлеймен Бақырғанидің хикметтерінен тұрады. Ғалымның «Ақырзаман», «Бибі Мәриям» кітаптары діни мектептерде оқулық ретінде пайдаланылған. «Ақырзаман» даста¬нының мазмұндық желісін Тажал мен Мәдінің күресі, ақырзаман белгілері, мах¬шар күні мен Мұхаммед пайғамбардың (ғ. с.) өз үмбеттерін тозақ отынан құтқаруы құрайды. Ал «Бибі Мәриям» дастанында ана мен бала арасындағы сүйіспеншілік, Аллаға құлшылық ету, Хаққа деген шексіз сенім бейнеленіп, Мұхаммед, Иса пайғамбарлардың (ғ. с.) үмбеттерінің қамын ойлауы басты назар¬да ұсталған. Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының Орталық кітапханасында «Хакім ата» кітабының 1878 жылы Қазан университеті баспахана¬сында жарық көрген нұсқасының фотокөшірмесі сақталған. Ақынның иманды¬лықты, ізгілікті жырлаған, білімділікке, сабырға, төзімділікке шақырған, нәпсіқұмарлықты, дүниеқоңыздықты, менмендікті, тәкаппарлықты сынаған өлеңдері мен өмірдің өткіншілігі жайлы ой-пікірлері кейінгі кезең ақындары шығармаларында жалғасын тапты. Бақырғани кітабындағы қисса-дстандар желісімен 19 ғасырдың 2-ші жартысы мен 20 ғасырдың басында Ж. Шайхы¬сыламұлы, М. Ж. Көпейұлы, А. Сабалұлы, Ш. Жәңгірұлы, Е. Көлдейбекұлы, т. б. қиссашыл ақындар жыр жазды. Біздің заманымызға көшірме қолжазбалар арқылы жеткен ақын мұрасын жариялау ХІХ ғасырдың орта тұсында мықтап қолға алын¬ды. Алғаш рет 1846 жылы Қазан университетінен қадим әліпбиімен басылған Бақырғани шығармалары өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдарына дейін он ал¬ты рет жарық көрді. Кешегі кеңес заманында түркі халықтарының әдебиет та¬рихына қатысты томдар мен жинақтарда ақын хикметтерінен үзінділер жариялан¬ды. Тек өткен ғасырдың соңына қарай 1991 жылы Ташкентте (Өзбекстан), 2000 жылы Қазанда (Татарстан) бұрын Қазан төңкерісіне дейін жарияланған ли-тографиялар негізінде қайта басылды. Сондай-ақ Бақырғанидың бірнеше хик-меттері Б. Сағындықов, Р. Ахметов және Н. Мәтбек тарапынан қазақшаға тәржімаланып, жарық көрді. Ақынның кітабы 1897 жылы Е. Маловтың «История общества археологи, истории, этнографии» (XIV) атты еңбегінде басылған. 19 ғасырдың соңында Е. Малов, Н. Маллицкий, Ф. Катанов, М. Көпрүлү, т. б. ғалымдар ғұлама еңбектерін зерттеген. Сүлеймен Бақырғани 82 жасында Түркістан қаласында дүние салады. Бұл кісінің еңбектері кейіннен орта және жоғары оқу орындарында еңбектері шыға бастайды, соның ішінде мұсылман ел¬дерінің басылымдарында жарыққа шығады.
Енді бір деректер бойынша, түркістандық ғұлама Қожа Ахмет Яссауи ұстаздарының көшбасшысы Арыстан баптың дарынды шәкірттерінің бірі, Орталық Азияда ислам дінінің орнығуына елеулі ықпал еткен Қарабура (Бурахан) әулиеден Қозы-Тегін, Эмбар бибі және Бегім ана тарайды. Қозы-Тегін туралы нақты дерек жоқ. Эмбар бибі Қожа Ахмет Яссауидің шәкірті Хакім ата Сүлеймен Бақырғаниға ұзатылған. Олардан Мұхаммед қожа, Асқар қожа, Хұбби қожа және Айша бибі тарайды. Эмбар бибі Хакім ата дүние салғаннан кейін түбі араб Зеңгі (арабшадан аударғанда қара түсті, негр деген мағынаны білдіреді) бабаға екінші рет тұрмысқа шығады. Эмбар бибінің сұлулығы, ақылдылығымен бірге көріпкел әулиелігі де болған. Оның кесенесі қазіргі Тараз қаласынан 18 шақырым жерде Асы өзенінің маңында орналасқан. Ал екінші қызы Бегім сұлу Санжар ханға тұрмысқа шығады. Бегім сұлу ақылына көркі сай, парасаты мол қыз болыпты. Бегім ана тазалықтың, адалдықтың символындай биікке көтеріліп, әркімнің-ақ жүрегінде ізгілік табын қалдырған әулие.

Қазақтың ұлы ғалымы: ориенталист, тарихшы, фольклоршы, этнограф, географ, ағартушы Шоқан Уәлихановтың 1858-1859 жылдардағы Қашғарияға сапары күнделігінде «Айша бибі мен оның ағасы Ерқұбби Сүлеймен Бақырғанидан қалған. Ал Әнбар Зеңгі бабаға тұрмысқа шыққаннан кейін тағы бір балалы болады. Оның аты Әлиасқар» делінеді.
Этнограф Г.П. Снесарев Султан-Хубби (Сұлтан-үпі) есімінің негізінде иранның «об» – «су» деген сөзі жатқанын байқайды. Мысалы, оның негiзiн салушы «Оңтүстiк Қазақстанның тұрғындары арасында айтылатын елес туралы» адам пiшiндi су перiсi Убю рухы болып есептеледi. Екінші жағынан, Ташауыз облысының түрікмендерiнің айтуынша бұл көрінбей кеткен «әулие»: «Әулие Хакiм-атаның ұлы Султан-Уппи тірі кезінде қайда кеткені белгісіз, жоғалып кеткен. Бірақ одан көмек сұрағандарға көмектесетін болған». Алайда, Сұлтан-үпі әулие Каспий теңізінен алыс емес – сулы жерден, Маңғышлақтан табылады. Қазақтар күн күркіреп, найзағай ойнағанда немесе қатты су тасқыны болғанда «Сұлтан епе, сақтай гөр пендеңді су апатынан» деп жалбарынатын болған.
Сұлтан-үпі сайы мен құдығы да назар аударарлықтай. Жардан 6 м жерден ойып салынған Сұлтан-үпі құдығының таза, салқын және өте дәмдi суы бар. 1870 ж. П.Ломакин жазбаларында Сұлтан-үпі бұлағы айтылады, бiрақ құдықтар туралы мәлімет жоқ. Бұдан құдық кейіннен 19 ғасырдың аяғында салынған деп жорамалдауға болады. Архитектуралық стилі – маңғыстаулық кейінгі (19 ғасырдың соңғы ширегi) үлгі. Стилінiң ерекше белгiсi – әйкелі мен айналдыра қойылған тастар бір-бірімен үйлесе, құдықтың ішкі диаметрін дұрыс геометриялық қисық бойынша аузына қарай тарыла, қашалып тегістелуі өте шеберлікпен жасалған, сыртынан қарағанда әсем көрініс береді. Сұлтан-үпі сайы терең және әдемі. Сайдың түбімен жылғалар ағады. Сайдың баурайы мен түбінде бүлдірген, шатқал, мойыл және бабажапырақ, жiбек құрты, баттауықтың қалың бұталарына толы. Жыралы жартастарымен, жиектеріндегі шатқалдарымен үйлесе, қайталанбас әсем көрiнiстердi құрайды. Сай өзіндік көгалдылығымен көптеген жануарлар мен құстарды тартады. Бұл жерде қарсақ-түлкi, ұзын инелі кiрпi мекендейдi, құстардан көптеген қызғылт қара торғай, жасыл және алтын түстес щурка, суқарақұсы және т.б. ұя салады. Сайдың үстінен 3 км қашықтықта теңiз жағалауының ғажайып панорамасын тамашалауға болады.

Сұлтан-үпі жерасты мешітіне 2003 жылы археолог А.Астафьевтің жетекшілігімен археологиялық зерттеу жұмыстары жүргізілді. Алдын ала жүргізілген жүргізілген зерттеулер қорытындылары барлық тарихи кезеңдегі археологиялық ескерткіштер мен киелі мағынадағы объекттерді табуға болатынын көрсетеді. Ескерткішке 2004 жылы «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында «Маңғыстауреставрация» әдейі ғылыми-жөндеу шеберханасы мамандарымен ғылыми-реставрациялық жұмыстар өткізілді. Жақында бұл діни-қабірлеу кешені маңынан сопылық жалбарынулар мен медитацияларға арналған болуы мүмкін жаңа жерасты үңгір-қуысы анықталды.

Нұрсәуле Дауымшарова,
Маңғыстау мемлекеттік тарихи-мәдени қорығының бөлім меңгерушісі

Abai.kz