قازاقستانداعى تۋريستىك رەسۋرستارعا – تۋريستىك قىزمەت كورسەتۋ نىساندارىن قامتيتىن تابيعي-كليماتتىق، تاريحي-مادەني، سونداي-اق تۋريستەردىڭ رۋحاني قاجەتتەرىن قاناعاتتاندىرا الاتىن، ولاردىڭ كۇش-جىگەرىن قالپىنا كەلتىرىپ سەرگىتۋگە جاردەمدەسەتىن وزگە دە نىساندار جاتادى. ولار مادەني-تانىمدىق، ەكولوگيالىق، ءدىني، ت.ب. تۋريزم تۇرلەرىنە بولىنەدى. ەلباسى ن. نازارباەۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىنىڭ ەكىنشى كەزەڭىندە مادەني ءتۋريزمدى وركەندەتۋ ماسەلەسىنە مۇقيات نازار اۋدارعان ءجون. مۇنداي كونە تاريحي ورىندارعا شەتەلدىك تۋريستەردى كوپتەپ تارتۋدىڭ ءبىر كەپىلى – بۇل وبەكتىلەرگە تۋريستىك ينفراقۇرىلىمعا قاجەتتى جولدار تارتۋ، قوناق ۇيلەر مەن دەمالىس ورىندارىن سالىپ، قازىرگى زامانعا ساي بايلانىس ورناتۋ، جوعارى دەڭگەيدەگى اقپاراتتىق-تۋريستىك قىزمەتتەر جۇيەسىن جانداندىرۋ بولىپ سانالادى».

قازاقستانداعى تۋريستىك رەسۋرستارعا – تۋريستىك قىزمەت كورسەتۋ نىساندارىن قامتيتىن تابيعي-كليماتتىق، تاريحي-مادەني، سونداي-اق تۋريستەردىڭ رۋحاني قاجەتتەرىن قاناعاتتاندىرا الاتىن، ولاردىڭ كۇش-جىگەرىن قالپىنا كەلتىرىپ سەرگىتۋگە جاردەمدەسەتىن وزگە دە نىساندار جاتادى. ولار مادەني-تانىمدىق، ەكولوگيالىق، ءدىني، ت.ب. تۋريزم تۇرلەرىنە بولىنەدى. ەلباسى ن. نازارباەۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىنىڭ ەكىنشى كەزەڭىندە مادەني ءتۋريزمدى وركەندەتۋ ماسەلەسىنە مۇقيات نازار اۋدارعان ءجون. مۇنداي كونە تاريحي ورىندارعا شەتەلدىك تۋريستەردى كوپتەپ تارتۋدىڭ ءبىر كەپىلى – بۇل وبەكتىلەرگە تۋريستىك ينفراقۇرىلىمعا قاجەتتى جولدار تارتۋ، قوناق ۇيلەر مەن دەمالىس ورىندارىن سالىپ، قازىرگى زامانعا ساي بايلانىس ورناتۋ، جوعارى دەڭگەيدەگى اقپاراتتىق-تۋريستىك قىزمەتتەر جۇيەسىن جانداندىرۋ بولىپ سانالادى».

ماڭعىستاۋ جەرىندە ساقتالعان اڭىزدار بويىنشا مۇندا جەرگىلىكتى حالىق اۋليە ساناعان 360 سوپى ءومىر سۇرگەن جانە جەرلەنگەن دەلىنەدى. ولاردىڭ ەسىمدەرى نەگىزىنەن ماڭعىستاۋدىڭ كەڭ دالاسىندا جوعالىپ كەتكەنمەن، حالىق جادىندا كەڭ تاراعان شوپان-اتا، ماسات-اتا، سۇلتان-ءۇپى، قارامان-اتا، شاقپاق-اتا، قوشقار-اتا، بەكەت-اتا… سىندى اۋليە-امبيەلەر ەسىمدەرى ساقتالعان. جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ وسى كۇنگە دەيiن ولاردىڭ اتتارىن قۇرمەت تۇتىپ، مىڭداعان زياراتشىلار ولاردىڭ ارۋاقتارىنا باس يۋگە اسىعاتىن كيەلى ورىنى بولىپ تابىلادى. بۇگىنگى تاڭدا ولكەدەگى ءتۋريزمدى دامىتۋدا ماڭىزدى ەلەمەنتتەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىن، تۋريستىك ساياحاتشىلاردىڭ بولاشاق باعىتتارى جوباسىنا ەنگىزىلگەن، الداعى ۋاقىتتا الەمدىك قوعاممەن مويىندالىپ، جالپى ادامزات قۇندىلىقتارىنىڭ جيناعىنا ەنەتىن «سۇلتان-ءۇپى» تاريحي-مادەني كەشەنى تۋرالى دەرەكتەر نازارلارىڭىزعا ۇسىنىلادى.
ماڭعىستاۋ ولكەسىندە كوپتەگەن تاريحي ورىندار XII عاسىردا ءومىر سۇرگەن قازاق دالاسىنىڭ ويشىلى، عۇلاما، پوەزياداعى سوپىلىق ءىلىمنىڭ ناسيحاتشىسى قوجا احمەت ياسساۋي ەسىمىمەن بايلانىستى. سونىڭ ءبىرى تۇپقاراعان اۋدانى تاۋشىق اۋىلىنان 30 كم سولتۇستىك باتىس باعىتتا، سارىتاس شىعاناعىنا تاياۋ، ساي جيەگىندە ورنالاسقان سۇلتان-ءۇپى كەشەنى بولىپ سانالادى. جەردىڭ تاستاق قاباتىنان ويىپ جاسالعان سۇلتان-ءۇپى ەسىمىمەن بايلانىستى جەراستى مەشىت بىرنەشە كامەرالىق بولىكتەردەن تۇرادى، وعان سايدىڭ ساتى ءتارىزدى جەر بەتىنىڭ رەلەفى جاعىنان كوپ ساتىلى جولدار جاسالعان. مەشىتتىڭ توبەسىنىڭ مىقتىلىعى ءۇشىن تاس باعاندارمەن بەكىتىلگەن، بولمەلەردىڭ توبەسىنەن جارىق ءتۇسىرۋ ءۇشىن ويىقتار قالدىرىلعان. ەسكەرتكiشتiڭ رۋحاني-دiني باعىتتاعى سيپاتى سۇلتان-ءۇپى جەراستى مەشىتىن 13-15 عع. سالىنعان قانداي دا ءبىر سوپىلىق قاۋىمنىڭ حاناكا-عيباداتحاناسى بولعان دەگەن العاشقى بولجامدى قاراستىرۋعا مۇمكiندiك بەرەدi.
جانىندا ورنالاسقان شاعىن قورىمشىلىقتا ساعانا تامدار، جاشىك تارىزدەس ساندىقتاستار، قۇلپىتاستارمەن ورناتىلعان قويتاستار، تاس پليتالار كولدەنەڭىنەن نەمەسە تىگىنەن تۇرعىزىلا قالانعان قورشاۋلار، ءار ءتۇرلى پىشىندەگى قابىرۇستى قۇرىلىستارى ساقتالعان. قورىم اۋماعىندا نەوليت ءداۋiرiنiڭ كرەمني ونەركاسىبىنىڭ كوپتەگەن سىنىقتارى كەزدەسەدى.

1873 جىلى تبيليسي (تيفليس) قالاسىندا باسىلىپ شىققان «پرەدانيا اداەۆتسەۆ و سۆياتىح سەكتى حانافيە، جيۆشيح ي ۋمەرشيح نا مانگىشلاكە//سبورنيك سۆەدەني و كاۆكازسكيح گورتساح» 7-ءشى شىعارىلىمىندا جازىلعان اڭىز-دەرەكتەردە حاكىم اتا (سۇلەيمەن باقىرعاني) ايەلىنەن مۇحاممەد-قوجا، اسكەر-قوجا، قۇببي-قوجا (قازاقتار ونى سۇلتان-ءۇپى دەپ اتاعان) دەيتىن ءۇش ۇلدى بولادى. العاشقى ەكەۋى باقىرعان قالاسىنان 15 كۇن جولدىق قاشىقتىقتاعى مەكتەپتە وقيدى، ال سوڭعىسى ءۇي تاربيەسىندە بولادى دەلىنەدى. قۇببي-قوجا كيىك اۋلاۋمەن شۇعىلدانىپ، اكەسىن قاتتى قۇرمەتتەگەن، ونى كيىك ەتىمەن سىيلاپ، ءدامدى تاعامدار دايىنداتقان. قۇببيدىڭ كەرەمەتتەرى جايلى ەل اراسىندا اڭىزدار كەڭىنەن تاراعان. اۆتور مۇندا سۇلتان-ءۇپىنىڭ تەڭىزدە (ارال نەمەسە كاسپي) اپاتقا ۇشىراعان كەمەدەگى ادامداردى قۇتقارۋى، اكەسىنە مىندەتتى نامازىن وقۋ ءۇشىن مەككەگە ۇشىپ بارىپ جۇرمەۋى ءۇشىن قاعبانى اكەلىپ بەرۋى، تەرى مەن سۇيەكتەن جانۋاردى قايتا ءتىرىلتۋى ءتارىزدى كەرەمەت قاسيەتتەرى جايىندا جازادى.
سۇلەيمەن باقىرعاني بالاسى سۇلتان-ءۇپىنىڭ كەرەمەتتىلىگى وزىنەن اسىپ تۇسەتىنىن بايقاعاننان كەيىن، «بالام، ەكى قوشقاردىڭ باسى ءبىر قازانعا سىيماس» دەگەن. بىردە قۇربان ايت مەرەكەسىندە حاكىم اتانىڭ مۇريدتەرى جينالىپ ون وگىز سويىپ، كەلەسى كۇنى كەلگەن سۇلتان-ۇپىگە ەشتەڭە قالدىرماستان جەپ قويعانى، جالپى اكەسىنىڭ بالاسىنا ءار كەز سەنبەستىك ءبىلدىرىپ، سىن كوزبەن قاراعانى ءۇشىن رەنجىپ، اكە-شەشەسىمەن قوشتاسپاستان، كورىنبەي كەتكەنى جايىندا جازىلادى.
حاكىم اتا جوق بولىپ كەتكەن ۇلىن ۇزاق ىزدەيدى، بىراق تابا المايدى. مۇنى ەستىگەن قوجا احمەت بالاسىنا دورەكى قاراعان حاكىم اتاعا رەنجىپ، سەنىڭ مولاڭنىڭ ۇستىنەن قىرىق جىل بويى سۋ اقسىن دەپ باتا بەرەدى. حاكىم اتا ومىردەن وتكەسىن ونى باقىرعان قالاسىنىڭ ماڭىنا جەرلەيدى. كوپ ۇزاماي ۇرگەنىش ء(امۋداريا) وزەنى ءوز باعىتىن وزگەرتىپ، باقىرعان قالاسىن قيراتىپ، ونىڭ ۇستىمەن اعادى. قىرىق جىل وتكەننەن كەيىن عانا قالپىنا كەلەدى. ءسويتىپ، حاكىم اتانىڭ قابىرى اشىلىپ قالادى. حاكىم اتانىڭ ۇلكەن بالالارى مۇحاممەد-قوجا مەن اسكەر-قوجا ىنىلەرىن ىزدەپ ماڭعىستاۋعا كەلەدى. ولار دا بەلگىلى، قاسيەتتى ادامدار بولعان. مەرەت سايى ماڭىندا جەرلەنگەن دەلىنەدى.

Cۇلتان-ەپە جوق بوپ كەتكەننەن كەيىن ءجۇز جىل وتكەسىن ماڭعىستاۋدا نوعايلار كوشىپ ءجۇردى. وسى كۇنگى سۇلتان-ءۇپى سايىنىڭ ماڭىندا كوپ ۇيلەر ورنالاسىپ، سونىڭ بىرىندە بالا وقىتاتىن ءبىر مولدا بولىپتى. ونىڭ شاكىرتتەرى ىشىندە حايروللا ەسىمدى ءوزى اقساق، اۋرۋشاڭ بالا بار ەدى. ونى مەكتەپتە مولدا، ۇيىندە تۋمالاستارى ساباپ قورلىق بەرەتىن بولعان. بىرگە وقىعان جولداستارى دا كۇن كورسەتپەيتىن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا ومىردەگى بار قيىندىقتى كورىپ جۇرگەن ءبىر ءمۇساپىر ەدى. مۇنداي قايعىعا شىداماي ول ءبىر كۇنى دالا كەزىپ كەتىپ، «بۇل ومىردە ەندى مەنىڭ كورەر راحاتىم جوق قوي» دەپ ويلاپ، ءوزىن-ءوزى ولتىرگىسى كەلدى. ۇزاق جۇرىستەن شارشاعان ول ءبىر تاستىڭ ۇستىنە كەلىپ وتىرادى. كەۋدەسىن ۇرىپ جىلاپ وتىرىپ، ۇيىقتاپ كەتەدى. ۇيىقتاپ جاتقاندا وعان ءبىر بەيتانىس ادام تۇسىنە ەنىپ «جىلاما ۇلىم، اۋزىڭدى اش» دەيدى. حايروللا ونىڭ ايتقانىن ىستەيدى. بەيتانىس ادام ونىڭ اۋزىنا تۇكىرەدى. سول بويدا وعان مول اقىل مەن ءبىلىم ەنەدى. بەيتانىس وعان: – ۇيقىڭنان تۇر شىراعىم. وسى دالامەن جۇرە بەر. جولىڭدا تاس ۇستىندە وتىرعان بۇركىتتى كورەرسىڭ. سول جەردەن مەشىت سال، – دەيدى. – مەن ءالسىزبىن، ورنىمنان تۇرا المايمىن. ءبىر تاستى دا كوتەرۋ قولىمنان كەلمەيدى عوي، – دەگەن حايروللاعا الگى بەيتانىس: – مەن سۇلتان-ءۇپىمىن. تاستى كوتەرەرىڭدە: «و، سۇلتان-ءۇپى» دەسەڭ بولدى، جەڭىل كوتەرىلەدى، سودان كەيىن كەرەك جەرىنە قويا بەرەرسىڭ – دەيدى دە كوزدەن عايىپ بولادى. ۇيقىسىنان ويانعان حايروللا ونىڭ ايتقانىمەن دالا كەزىپ جۇرە بەرەدى. كوپ ۇزاماي بۇركىتتى دە كورەدى. ول جاقىنداعاندا بۇركىت «و، سۇلتان-ءۇپى» دەيدى دە ۇشىپ كەتەدى. جەردى جاقسىلاپ بەلگىلەپ العان حايروللا ءوزىنىڭ بۇرىنعى ۇستازىنا قايتىپ كەلەدى. ونىڭ ساباقتى قويىپ، كوپتەن كورىنبەي كەتكەنىنە رەنجىگەن ۇستازى قولىنا كىتاپ بەرىپ «وقى» دەيدى. حايروللا ەشقانداي قيىندىقسىز وقيدى. وعان تاڭ قالعان مولدا تاعى دا بۇرىن وقىلماعان جاڭا ساباقتىڭ جەتى بەتىندەگى سۇراقتى قويادى. ءبىر رەت كوز جۇگىرتىپ وتكەن شاكىرتى الگى سۇراقتارعا عالىمنىڭ جاۋاپ بەرگەنىندەي قىلىپ قايتارادى. وسىلاي حايروللا حالىق اراسىندا كەرەمەتتىلىگىمەن تانىلادى. وسىدان كەيىن كوپ ۇزاماي باياعى بۇركىت كورگەن جەرىنەن مەشىت سالادى، سۇپى اتاعىن الادى.

تاشكەنت قالاسىنىڭ مۇراعاتىندا «تۋركەستانسكيە ۆەدوموستي» گازەتىنىڭ 1900 جىلعى № 97 سانىندا جانە 1904 جىلعى № 37 سانىندا ابۋباكىر ديۆاەۆ ايشا ءبيبى تۋرالى دەرەكتەر بەرىپتى. وندا عالىم تۇركىستان قالاسىنىڭ وڭتۇستىك جاعىنداعى 20 شاقىرىمداي جەردەگى ءحىى عاسىردا سالىنعان ايشا ءبيبى مازارى جونىندە ايتا كەلىپ، ونىڭ اكە-شەشەلەرى تۋرالى دا جازىپتى. ايشا ءبيبىنىڭ اكەسى سۇلەيمەن باقىرعاني، ياعني حاكىم اتا، شەشەسى ءانبار ءبيبى. سۇلەيمەن باقىرعاني (12 عاسىردىڭ باسى – 1186) – سوپىلىق ديداكتيكالىق سارىنداعى ادەبيەتتىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى، ويشىل، عۇلاما، اقىن، «تۇركىستان ءپىرى» اتانعان قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ اتاقتى ءتورت شاكىرتىنىڭ ءبىرى. تۇركىستان قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. سا¬مارقاند، بۇحارا، حورەزم، شام قالالارىندا ءبىلىم العان. اتاقتى تۇركولوگ ا. بو¬روۆتىڭ زەرتتەۋلەرى بويىنشا، سۇلەيمەن باقىرعاني ءوز جىرلارىن كەزىندە بۇكىل تۇركى الەمىنە تۇسىنىكتى بولعان وعىز-قىپشاق تىلىندە جازعان. ول سوپىلىق پوەزيا ءۇردىسىن جالعاستىرىپ، تۇركى تىلىندە ءدىني حيكمەتتەر جازعان، اۋليە دارەجەسىنە جەتىپ، ەل-جۇرتىن يماندىلىققا، ادامگەرشىلىككە ۇندەگەن. عۇلاما كىتاپتارىنىڭ تۇپنۇسقاسى ساقتالماعان، كوشىرمە نۇسقالارىنىڭ جازىلۋ مەرزىمى 15 عاسىرعا جا¬تادى. 17 عاسىردا جازىلعان قولجازبا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق كىتاپحا¬ناسى قورىندا ساقتاۋلى. ونىڭ كولەمى 652 بەت، 119-489 بەتتەرى بىرىڭعاي سۇلەيمەن باقىرعانيدىڭ حيكمەتتەرىنەن تۇرادى. عالىمنىڭ «اقىرزامان»، «ءبيبى ءماريام» كىتاپتارى ءدىني مەكتەپتەردە وقۋلىق رەتىندە پايدالانىلعان. «اقىرزامان» داستا¬نىنىڭ مازمۇندىق جەلىسىن تاجال مەن ءمادىنىڭ كۇرەسى، اقىرزامان بەلگىلەرى، ماح¬شار كۇنى مەن مۇحاممەد پايعامباردىڭ (ع. س.) ءوز ۇمبەتتەرىن توزاق وتىنان قۇتقارۋى قۇرايدى. ال «ءبيبى ءماريام» داستانىندا انا مەن بالا اراسىنداعى سۇيىسپەنشىلىك، اللاعا قۇلشىلىق ەتۋ، حاققا دەگەن شەكسىز سەنىم بەينەلەنىپ، مۇحاممەد، يسا پايعامبارلاردىڭ (ع. س.) ۇمبەتتەرىنىڭ قامىن ويلاۋى باستى نازار¬دا ۇستالعان. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ ورتالىق كىتاپحاناسىندا «حاكىم اتا» كىتابىنىڭ 1878 جىلى قازان ۋنيۆەرسيتەتى باسپاحانا¬سىندا جارىق كورگەن نۇسقاسىنىڭ فوتوكوشىرمەسى ساقتالعان. اقىننىڭ يماندى¬لىقتى، ىزگىلىكتى جىرلاعان، بىلىمدىلىككە، سابىرعا، توزىمدىلىككە شاقىرعان، ناپسىقۇمارلىقتى، دۇنيەقوڭىزدىقتى، مەنمەندىكتى، تاكاپپارلىقتى سىناعان ولەڭدەرى مەن ءومىردىڭ وتكىنشىلىگى جايلى وي-پىكىرلەرى كەيىنگى كەزەڭ اقىندارى شىعارمالارىندا جالعاسىن تاپتى. باقىرعاني كىتابىنداعى قيسسا-دستاندار جەلىسىمەن 19 عاسىردىڭ 2-ءشى جارتىسى مەن 20 عاسىردىڭ باسىندا ج. شايحى¬سىلامۇلى، م. ج. كوپەيۇلى، ا. سابالۇلى، ش. جاڭگىرۇلى، ە. كولدەيبەكۇلى، ت. ب. قيسساشىل اقىندار جىر جازدى. ءبىزدىڭ زامانىمىزعا كوشىرمە قولجازبالار ارقىلى جەتكەن اقىن مۇراسىن جاريالاۋ ءحىح عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا مىقتاپ قولعا الىن¬دى. العاش رەت 1846 جىلى قازان ۋنيۆەرسيتەتىنەن قاديم الىپبيىمەن باسىلعان باقىرعاني شىعارمالارى وتكەن عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارىنا دەيىن ون ال¬تى رەت جارىق كوردى. كەشەگى كەڭەس زامانىندا تۇركى حالىقتارىنىڭ ادەبيەت تا¬ريحىنا قاتىستى تومدار مەن جيناقتاردا اقىن حيكمەتتەرىنەن ۇزىندىلەر جاريالان¬دى. تەك وتكەن عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي 1991 جىلى تاشكەنتتە (وزبەكستان), 2000 جىلى قازاندا (تاتارستان) بۇرىن قازان توڭكەرىسىنە دەيىن جاريالانعان لي-توگرافيالار نەگىزىندە قايتا باسىلدى. سونداي-اق باقىرعانيدىڭ بىرنەشە حيك-مەتتەرى ب. ساعىندىقوۆ، ر. احمەتوۆ جانە ن. ماتبەك تاراپىنان قازاقشاعا ءتارجىمالانىپ، جارىق كوردى. اقىننىڭ كىتابى 1897 جىلى ە. مالوۆتىڭ «يستوريا وبششەستۆا ارحەولوگي، يستوري، ەتنوگرافي» (XIV) اتتى ەڭبەگىندە باسىلعان. 19 عاسىردىڭ سوڭىندا ە. مالوۆ، ن. مالليتسكي، ف. كاتانوۆ، م. كوپرۇلۇ، ت. ب. عالىمدار عۇلاما ەڭبەكتەرىن زەرتتەگەن. سۇلەيمەن باقىرعاني 82 جاسىندا تۇركىستان قالاسىندا دۇنيە سالادى. بۇل كىسىنىڭ ەڭبەكتەرى كەيىننەن ورتا جانە جوعارى وقۋ ورىندارىندا ەڭبەكتەرى شىعا باستايدى، سونىڭ ىشىندە مۇسىلمان ەل¬دەرىنىڭ باسىلىمدارىندا جارىققا شىعادى.
ەندى ءبىر دەرەكتەر بويىنشا، تۇركىستاندىق عۇلاما قوجا احمەت ياسساۋي ۇستازدارىنىڭ كوشباسشىسى ارىستان باپتىڭ دارىندى شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى، ورتالىق ازيادا يسلام ءدىنىنىڭ ورنىعۋىنا ەلەۋلى ىقپال ەتكەن قارابۋرا (بۋراحان) اۋليەدەن قوزى-تەگىن، ەمبار ءبيبى جانە بەگىم انا تارايدى. قوزى-تەگىن تۋرالى ناقتى دەرەك جوق. ەمبار ءبيبى قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ شاكىرتى حاكىم اتا سۇلەيمەن باقىرعانيعا ۇزاتىلعان. ولاردان مۇحاممەد قوجا، اسقار قوجا، حۇببي قوجا جانە ايشا ءبيبى تارايدى. ەمبار ءبيبى حاكىم اتا دۇنيە سالعاننان كەيىن ءتۇبى اراب زەڭگى (ارابشادان اۋدارعاندا قارا ءتۇستى، نەگر دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى) باباعا ەكىنشى رەت تۇرمىسقا شىعادى. ەمبار ءبيبىنىڭ سۇلۋلىعى، اقىلدىلىعىمەن بىرگە كورىپكەل اۋليەلىگى دە بولعان. ونىڭ كەسەنەسى قازىرگى تاراز قالاسىنان 18 شاقىرىم جەردە اسى وزەنىنىڭ ماڭىندا ورنالاسقان. ال ەكىنشى قىزى بەگىم سۇلۋ سانجار حانعا تۇرمىسقا شىعادى. بەگىم سۇلۋ اقىلىنا كوركى ساي، پاراساتى مول قىز بولىپتى. بەگىم انا تازالىقتىڭ، ادالدىقتىڭ سيمۆولىنداي بيىككە كوتەرىلىپ، اركىمنىڭ-اق جۇرەگىندە ىزگىلىك تابىن قالدىرعان اۋليە.

قازاقتىڭ ۇلى عالىمى: وريەنتاليست، تاريحشى، فولكلورشى، ەتنوگراف، گەوگراف، اعارتۋشى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ 1858-1859 جىلدارداعى قاشعارياعا ساپارى كۇندەلىگىندە «ايشا ءبيبى مەن ونىڭ اعاسى ەرقۇببي سۇلەيمەن باقىرعانيدان قالعان. ال ءانبار زەڭگى باباعا تۇرمىسقا شىققاننان كەيىن تاعى ءبىر بالالى بولادى. ونىڭ اتى الياسقار» دەلىنەدى.
ەتنوگراف گ.پ. سنەسارەۆ سۋلتان-حۋببي (سۇلتان-ءۇپى) ەسىمىنىڭ نەگىزىندە يراننىڭ «وب» – «سۋ» دەگەن ءسوزى جاتقانىن بايقايدى. مىسالى، ونىڭ نەگiزiن سالۋشى «وڭتۇستiك قازاقستاننىڭ تۇرعىندارى اراسىندا ايتىلاتىن ەلەس تۋرالى» ادام پiشiندi سۋ پەرiسi ۋبيۋ رۋحى بولىپ ەسەپتەلەدi. ەكىنشى جاعىنان، تاشاۋىز وبلىسىنىڭ تۇرىكمەندەرiنىڭ ايتۋىنشا بۇل كورىنبەي كەتكەن «اۋليە»: «اۋليە حاكiم-اتانىڭ ۇلى سۋلتان-ۋپپي ءتىرى كەزىندە قايدا كەتكەنى بەلگىسىز، جوعالىپ كەتكەن. بىراق ودان كومەك سۇراعاندارعا كومەكتەسەتىن بولعان». الايدا، سۇلتان-ءۇپى اۋليە كاسپي تەڭىزىنەن الىس ەمەس – سۋلى جەردەن، ماڭعىشلاقتان تابىلادى. قازاقتار كۇن كۇركىرەپ، نايزاعاي ويناعاندا نەمەسە قاتتى سۋ تاسقىنى بولعاندا «سۇلتان ەپە، ساقتاي گور پەندەڭدى سۋ اپاتىنان» دەپ جالبارىناتىن بولعان.
سۇلتان-ءۇپى سايى مەن قۇدىعى دا نازار اۋدارارلىقتاي. جاردان 6 م جەردەن ويىپ سالىنعان سۇلتان-ءۇپى قۇدىعىنىڭ تازا، سالقىن جانە وتە ءدامدi سۋى بار. 1870 ج. پ.لوماكين جازبالارىندا سۇلتان-ءۇپى بۇلاعى ايتىلادى، بiراق قۇدىقتار تۋرالى مالىمەت جوق. بۇدان قۇدىق كەيىننەن 19 عاسىردىڭ اياعىندا سالىنعان دەپ جورامالداۋعا بولادى. ارحيتەكتۋرالىق ءستيلى – ماڭعىستاۋلىق كەيىنگى (19 عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگi) ۇلگى. ءستيلىنiڭ ەرەكشە بەلگiسi – ايكەلى مەن اينالدىرا قويىلعان تاستار ءبىر-بىرىمەن ۇيلەسە، قۇدىقتىڭ ىشكى ديامەترىن دۇرىس گەومەتريالىق قيسىق بويىنشا اۋزىنا قاراي تارىلا، قاشالىپ تەگىستەلۋى وتە شەبەرلىكپەن جاسالعان، سىرتىنان قاراعاندا اسەم كورىنىس بەرەدى. سۇلتان-ءۇپى سايى تەرەڭ جانە ادەمى. سايدىڭ تۇبىمەن جىلعالار اعادى. سايدىڭ باۋرايى مەن تۇبىندە بۇلدىرگەن، شاتقال، مويىل جانە باباجاپىراق، جiبەك قۇرتى، باتتاۋىقتىڭ قالىڭ بۇتالارىنا تولى. جىرالى جارتاستارىمەن، جيەكتەرىندەگى شاتقالدارىمەن ۇيلەسە، قايتالانباس اسەم كورiنiستەردi قۇرايدى. ساي وزىندىك كوگالدىلىعىمەن كوپتەگەن جانۋارلار مەن قۇستاردى تارتادى. بۇل جەردە قارساق-تۇلكi, ۇزىن ينەلى كiرپi مەكەندەيدi, قۇستاردان كوپتەگەن قىزعىلت قارا تورعاي، جاسىل جانە التىن تۇستەس ششۋركا، سۋقاراقۇسى جانە ت.ب. ۇيا سالادى. سايدىڭ ۇستىنەن 3 كم قاشىقتىقتا تەڭiز جاعالاۋىنىڭ عاجايىپ پانوراماسىن تاماشالاۋعا بولادى.

سۇلتان-ءۇپى جەراستى مەشىتىنە 2003 جىلى ارحەولوگ ا.استافەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. الدىن الا جۇرگىزىلگەن جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەر قورىتىندىلارى بارلىق تاريحي كەزەڭدەگى ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەر مەن كيەلى ماعىناداعى وبەكتتەردى تابۋعا بولاتىنىن كورسەتەدى. ەسكەرتكىشكە 2004 جىلى «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا «ماڭعىستاۋرەستاۆراتسيا» ادەيى عىلىمي-جوندەۋ شەبەرحاناسى ماماندارىمەن عىلىمي-رەستاۆراتسيالىق جۇمىستار وتكىزىلدى. جاقىندا بۇل ءدىني-قابىرلەۋ كەشەنى ماڭىنان سوپىلىق جالبارىنۋلار مەن مەديتاتسيالارعا ارنالعان بولۋى مۇمكىن جاڭا جەراستى ۇڭگىر-قۋىسى انىقتالدى.

نۇرساۋلە داۋىمشاروۆا،
ماڭعىستاۋ مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني قورىعىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى

Abai.kz