Дүниежүзілік театр мерекесін кең көлемде атап өту дәстүрге айналып келеді. Бірнеше жыл бұрын театрлар үшін маусымның ашылуы мен жабылуы ғана кішігірім мереке болса, бүгінде театр өнері өзінің төл мерекесін қарқынды атап өтуде.

Ұлттық мерекеміз наурыз бен театр күні қарсаңында еліміздегі бірнеше театр өздеріне есеп беру, театрдың ішкі шығармашылық тынысын бағамдау мақсатында театрішілік фестивальдер өткізді. Алматылық Ғ.Мүсірепов атындағы мемлекеттік академиялық балалар мен жасөспірімдер театры «Altyn saqa», астаналық Қ.Қуанышбаев атындағы Қазақ ұлттық музыкалық драма театры спектакльдер шеруі, атыраулық Махамбет атындағы Қазақ драма театры «Үздік» театрішілік фестивалін өткізсе, ақтаулық Н.Жантөрин атындағы музыкалық драма театры «NJ FEST» театрішілік  фестивалін ұйымдастырды.  Аталмыш өнер додаларының көшін жалғап «Темірқазық - 2025» атпен Қостанай облысының Ілияс Омаров атындағы Қазақ драма театры да театрішілік фестивалін бастады. Фестивальдің негізгі бағдарламасына 3 қойылым кірсе, бір спектакльдің фестивальден тыс көрсетілімі өтті. Жүйеленбеген репертуар сынды сезілгенімен, Қостанай топырағын күнде баса бермеспіз деп, ұсынғанның бәрін көруге тырыстық. Фестиваль бағдарламасы жаңа қойылымдарға емес, жалпы репертуардағы қойылымдарға құрылған.

Сахна өнері -  адамзаттың ішкі ой-жүйесімен ғана сезінетін дүниелерінің көз бен көңілді сендірерлік құдіретіне ие күрделі мәдени кеңістік. Оның ішінде,  театр өнері күн сайын болып жатқан өзгерістерді игермесе құлдырауға ұшырайды. Театрдың жаңа басшылығы «жас келсе - іске» ұстанымымен бірнеше күрделі жобаларды қолға алып жатқанын тілге тиек етті. Жобалардың бастамасы кәсіби театртанушыларды қойылымдарға арнайы шақырып, театрдың бағыт-бағдарын нақтылауға тырысуы болғаны бізді қуантып отыр.

Әзірге, көргеніміз hәм түйгеніміз туралы сөз қозғасақ.

«Айтматов әлемі» режиссерлерді қызықтыра білетін, өміршеңдігімен бағалы, құнды әлем. Фестиваль аясында екі Шыңғыс Айтматовтың екі шығармасын көрдік.  Алғашқы күні «Құс жолы» Н.Абдукадыровтың (Қырғызстан) режиссурасымен көрінсе, екінші күні «Теңіз жағалай жүгірген тарғыл төбет» Д.Филлиповичтің (Белорусь) режиссерлік шешіміне арқау болған.

«Құс жолы» повестінің желісімен тұңғыш ұлт театрынан бастап бірнеше театрларда түрлі интерпретацияға толы қойылымдар көпшілікке жол тартып келеді. Дәстүрлі бағытта сахналаған режиссер мүмкіндігінше шығарманың өн бойындағы бояуын сақтағысы келген. Бірақ, ол сәтті шықпаған. Кез-келген қойылымның шығарманың идеясынан бөлек айтар ойы мен мақсаты болуы керек. Ол нақтылық пен көркемдік биік деңгейге жеткізетін басты құрал. Ал, жалпылама бейбітшілікке үндеу, соғыстың болмауын тілеу спектакльге арқау бола алмайды. Ол мектепте, дәрісте айтылуы мүмкін. Бірақ, сахнада ол ой нақты шешімдерге айналуы қажет. Қойылымда бірнеше театр элементтері қолданылған. Шартты театр, көлеңкелі театр сынды бағыттарды қосқанымен қойылымның құрылымына сай толық игерілмеген. Көлемді шығарманың сахналық нұсқасын (инсценировка) жасауда баяндау сарыны басым. Ажал мен Жер ана кейіпкерлерінің ағашаяқ (ходули) мініп шығып, Толғанаймен диалог құруы әсте, санаға сыйымсыз. Тек өлім сахналары болатын кезде шықса немесе өзінің бір сәттік көрінуімен көрерменге ой салса түсінер едік. Сахнаға бірнеше рет шығып, айнала жүруі кейіпкер мақсатын түсінуге кедергі келтірмесе, еш көмек болған жоқ. Қойылымның құнын түсіріп тұрған тағы бір шешім – декорация. Иә, көп детальдер оқиғаның өтіп жатқан кезеңін көрсету үшін қолданылған. Бірақ, айшықтай түсетін көркемдік деңгейге көтеріле алмаған.

Спектакльдің репертуарда жүріп келе жатқанына бес жылдан астам уақыт болғанын ескерсек, қазіргі қойылымның бар жүгі актерлердің иығына асылып тұр. Атап айтқанда Әлиман - Д.Тұрсын мен Толғанай - З.Бегайдарова бейнелеріне құрылған оқиға екі актрисаның шеберлігімен ұштасып, сахнаны сәндей түседі. Тұтас дәуір ауыртпалығын арқалаған екі бейбақтың рөлді дамыту эволюциялары көз сүйсінтерлік. Жас Толғанай бейнесінен қасіретті жылдарға дейінгі аралық та сенімді. Ана hәм дана Толғанайға айналдыратын барлық оқиғаны өз биігінде өрнектеген Зәмзәгүл Бегайдарова сол кезеңдегі аналар бейнесін асқақтата түседі. Ақ жаулығын шешпей жүріп, тағдырдың тауқыметін тартатын ол, мейірімділік пен адамдықтың символы ретінде көрінеді. Әдетте, сырттан шақыртылған режиссерлермен жұмыс сол уақытында ұжым үшін пайдалы болғанымен, кейінірек жаңадан қосылатын құрам үшін театрдың режиссерді қайта шақыртып, спектакльді «тазалау» мүмкіндігі бола бермейтіні кері әсерін тигізетіні тағы бар. Спектакльдің режиссермен жұмыс жасаған құрамы деп бөлек қарастырып алып жататынымыз да содан. Бұл мәселе аталмыш спектакльді айналып өтпеген. Қойылымға қосылған жас буын артистер спектакльдің салмағын, формасын түсінгенмен негізгі линияларды, қай кейіпкерге басымдық берілетінін ұғынып үлгермеген. Содан болар соғыс кезіндегі балалар «тым» бақытты, айғайға толы сәттері көп. Қойылымда мылтық ұстау, балдақ ұстау, мүгедектер арбасында отыру, мылқау кейіпкер болу сынды иненің жасуындай қателікті көтермейтін бейнелер болады. «Құс жолында» тәнінде мүкістігі бар почташы Темір рөлін сомдаған Нұрлыбек Кенжеахметов актерлік шеберлігін айтып өткен жөн. Бейненің шынайылығы мен дәлдігін дөп басқан ойын өрнегі біразға дейін ұмытылмастай шыққан. Сценографиялық шешімдері көркемдік жағынан көз тойдыра алмағанымен, киім үлгілерінің суретшісі сахналық эстетика мен шынайылықтың әдемі нүктесін таба білген. Майсалбек, Қасым, Жайнақта шынайылық, сахналық тазалық бар. Өз кезегінде, қуаныштан қайғыға жүріп өтетін барлық кезеңді сәтті кескіндеген Әлиман-Диана Тұрсынның еркін көсілуіне үлестерін қоса алған.

Келесі күні Бердібек Соқпақбаевтың «Менің атым-Қожа» спектаклінің көрермендері қатарынан табылдық. Жас режиссер Ералхан Мырзахметтің тырнақалды туындыларының бірі болған қойылым алғашқы сахнасынан-ақ баурай білді. Біріншіден, режиссердің әр қилы театр тәсілдерін қолдануы спектакльдің ойымен үндес болуы қажет. Осы сұраныстың үдесінен шығып шымылдық ашылмай тұрып, Қожа – Бейбарыс Құрбанғали авансценада өзі туралы сөз бастайды. Повестегі «балаға ат қою» туралы ойларды ұтымды қолданып, сахналық нұсқаның өзіне сай ерекшелігін тапқан. Кейбір театрларда аталмыш спектакль фильмнің көшірмесі болып жүргені жасырын емес. Көрерменмен байланыс орнату, оларды қойылымға «қатысушы» ету тәсілі әдетте, заманауи драматургияны игергенде ғана қолданылады. Ал, мұнда өткен дәуірде жазылған шығарманың бүгінгі күнмен үндестігі табылған. «Мен Қожамын» деп шығатын үш кейіпкердің өзара айтысы, көрермендердің есімдерін сұрауы, жасөспірімдерді өзіне елітіп әкете алды. Сахнада басы артық декорация жоқ, авансценадан төмен жайылған кілем төсекпен жалғасып төменге қарай созылып жатыр. Киім ілгіште әкесі Қадырдың киген шинелі мен бас киімі және сахна шетінде оқу үстелі қойылған.

Музыкалық көркемдеу тұрғысынан ұлттық колориттері сақталған әндер сәтті таңдалған. «Сағындырған ауылым», «Ахау бикем», «16 қыз», «Куә бол», «Айгөлек», «Жайдарман» сынды жас буынның есінен шығып бара жатқан ескі де есті әндер қойылымның көркін аша түседі.

Қожа мен Жанардың дойбы ойнайтын сахнасын заманауи тілде шешу, режиссерлік идея оқылады. Дегенмен, Қожаның дойбы тақтасын сындырып тастауы, артистердің сөздерді анық айтпауы кей жерде көрушіге кедергі келтіргенін айта кету керек. Төртінші қабырғаны бұзу, кейіпкердің «оқшаулану» әдісі қолданылған соң, артист әрбір жаңа дүниеге дайын, импровизация мен терең ізденіске ден қоюы шарт. Және ол сахна заңдылықтары шегінен шығып кетсе де, қойылымның біртұтастығы әп сәтте шытынайды. Осы тұрғыдан Қожа-Бейбарыс Құрбанғалиға абай болу қажет. Жас режиссердің өзіндік үні мен суреткерлік көзқарасы үшін қол соғуға болады.

Бүгінгі театр өнері күн сайын емес, сәт сайын түрленіп жатыр. Әлем театрлары терең философияға толы күрделі шығармаларды игеруде. Э.Хэмингуэйдің «Шал мен теңізі» сияқты Ш.Айтматовтың «Теңіз жағалай жүгірген тарғыл төбеті» терең психологияға құрылған, адам өмірінің буын сабақтастығы мен тіршілік философиясын арқау еткен шығармалар. Экзистенциализм жанрындағы туындылардың Нобель сыйлығына ұсынылуы да жай емес. Осы шығармаға өзгеше өң беруге тырысқан белорусь режиссері -Даниил Филлипович. Жарық пен бос кеңістікті барынша игеруге тырысқан режиссердің шешімдері нанымды. Алғашқы сахналарда теңізге шығатын адамдардың түйіншекке топырақты салып алу сәттері, Кирисктің анасы мен әкесінің диалогы арқылы алдағы оқиғаларға сілтеме жасауы, бір жанұяға төніп тұрған қауіп, Шыңғыс Айтматовтың шынайы өмірдегі оқиғаларын да қоса өрбітеді.

Алғашында автор ретінде шығатын Кирискінің (Мадияр Әділдабеков) бойынан үрей мен қорқыныш лебі ескенімен, Айтматов кейіпкеріне тән өжеттілік аңғарылмады. Көбіне біржақты зерттеу болып, жас артистің тереңдей түсуіне ішкі қоры жетпей жатты. Осы қарқын күші қойылымның кульминациясына жете қояр ма екен деген күдігіміз, соңында сейіліп актер табиғаты ашыла түсті. Бұл бейнені буырқанған дауылға дейінгі және кейінгі Кириск деп қарастырсақ болады. Жас балаға тән көзсіз батылдық біліне бастаған соңғы сахналар оқиғаға өзгеше көзқараспен қарауымызға әсер етті. Шығарманың жазылу хроникасын автордың өмірбаянымен параллельді көрсетуі режиссердің ойын нықтай түседі. Дейтұрғанмен, оның жеткізу формасы көпшілік сахнадағы пластикалық шешімдерде қойылымның өн бойына қабыспады. Ескексіз қайықтың үстінде, тұман арасында қалып қойып, ғұмырдағы ешбір тепе-теңдік бойын билей алмай тұрғанын жеткізген Мылгун – Ерхан Барақов ашу-ызаны да құр айғай емес, қатқыл үн мен ішкі үрейін жеңуге деген жанұшырған хәлмен беруі сенімді. Ал, Музлук - Диана Турсынованың жас ерекшелігі емес, ішкі күйі үлкен екені көрініп, Кирискпен болатын балалық тазалығы басым сахналар сенімділік сыйлай алмады. Режиссер афоризмге айналатын ең маңызды сөздерді қалдырған. Бірақ, сол ойлар пәлсапалық тереңдікке бойлай алмай, көп ретте көрермен құлағына жеткенмен, жүрек түкпіріне жетпей жатты. Орган қарт рөліндегі Қонысбек Бегайдаров болмыс-бітімі, өмірлік жиған қоры Айтматов тілімен айтқанда «құрлық пен сулықтың ұзына бойына жайлаған екі зұлмат дүниенің дамылсыз мәңгі-бақи шайқасы» туралы оқиғаның тереңдігін аша түседі. Сахнаның жоғары жағына ілінген ғаламшар іспетті дөңгелек автордың осы ойын нақтылай түседі. Шығармадағы үш ересек пен бір баланың ішкі қайшылықтары мен арпалысы негізгі сахналарда жетппей жатты.

Кириск Тарғыл төбет қыратының жағалауына жетуді аңсайтын, өзінің алғашқы күресі тек осы түн үшін емес ғұмыр бойына жалғасатынын біліп тұрса да, оның қазір өмірден бас тартар ойы жоқ. Ол ескексіз қайық үстінде, тамағын жібітер суы бір қасық қалса да, аштықтан асқазаны ешнәрсе сезбей, әлі кетсе де қараңғы түннен, жел мен толқыннан да қаймықпайды. Оларға ат қойып, жақындай түсуге тырысады. Күн шықса ұшы-қиыры жоқ теңізде тағы да жалғыз қаларын білсе де, үмітін үзбек емес. Бұл - барлық жаңа, жас буынға тән жарқын көзқарас. Солай болуы заңдылық та. Осы ойлар Кириск  ойынында аңғарылады. Үлкен дауылда қайыққа қауіп тек судан келеді. Осы теңіздің таситын сәтін сахна шетінен су шашумен көрсетуі, жарықтың дұрыс берілмеуінен сондай жалаң, сенімсіз болып жатты. Актер ойынына көмек болар тұстар керісінше, кедергі болғандай. Шексіз судың ортасында тұрып, су сұрап, шөлден өлуден өткен сұмдық бар ма екен. Адамдардың ортасында ғұмыр кешіп, адамдық қасиетті таппаған болмыс секілді, шарасыздық. Жас актер қойылым соңына қарай осы мақсатқа жете жығылды. Ана мен бала арасындағы нәзік иірімге құруы спектакльдің өміршеңдігін арттырып тұрды. Ұрпақ үшін болатын жанкештілік пен тәуекел туралы қойылым әлем театр кеңістігіндегі тәжірибелерді қолдануымен ұтымды.

Ілияс Омаров атындағы Қазақ драма театры өз өлкесінің ғана емес, қазақ театр кеңістігінің қазынасы. Театр ғимаратының қазақы нақыштағы дизайнының өзі ұлттық мүддеге қызмет атқаруы керектігін танытып тұрғандай. Театрдың ішкі-сыртқы мүмкіндігі мол екенін көрдік. Тек, осы процесс тоқтамауы қажет. Театр - көрерменімен ғана театр. Біз көрген кейбір қойылымдарда көрермен санынан сахнадағы актерлер саны көп екенін аңғардық. Бұл -  үлкен мәселе. Жақсы қойылым болған жерде көрермен болады. Әдетте, аймақтық театрлар көрерменнің келмеуін қала халқынан, жастардың жоқтығынан, бюджеттің аздығынан, менталитеттің өзгешелігінен көреді. Тек, «өздерінен» көрмейді. Қостанайлық қазақ театры өздеріндегі олқылықтарды көре білетіндігмен және енді ғана ширек ғасырға толатын театрдың жұмысын жақсартуға деген талпыныстарымен тәнті етті. Жақсы күндердің, жағымды жаңалықтардың куәсі болуға асық екенімізді жасырмадық.

Бейбіт Әлкеева,

Театртанушы, Т.Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясының оқытушысы

Abai.kz