Кіріспе

Шыңғыс ханның шын есімі ретінде тарихта кең таралған "Темүжин" атауы – бүгінгі күнге дейін ғылыми айналымда жиі қолданылып келе жатқан тұрақты форма. Алайда қазақ тарихи жадысы мен шежірелік танымында бұл есімнің түркілік нұсқасы – "Теміршін" түрінде сақталған. Бұл мақалада "Теміршін" мен "Темүжин" атауларының байланысы, олардың лингвистикалық, тарихи және мәдени негіздері талданады.

Есімнің шығу тегі туралы тарихи дерек

"Темүжин" есімі алғаш "Моңғолдың құпия шежіресінде" кездеседі. Аңыз бойынша, Шыңғыс хан дүниеге келген сәтте оның әкесі Есугей баһадүр татар қолбасшысы Темүжинді тұтқынға алып, құрмет ретінде ұлына оның есімін қойған. Бұл – аты-жөннің әскери рәмізге айналған түрі.

Дегенмен бұл атаудың мағынасы мен фонетикасы басқа да интерпретацияларға жол ашады.

Қытай транскрипциясының ықпалы

Қытай деректерінде Шыңғыс хан есімі 帖木真 иероглифтерімен берілген. Бұл дыбысталғанда Тэ-мү-жин немесе Тэмүжин түрінде оқылады. Кейін бұл нұсқа латын транскрипциясында Temüjin немесе Temujin ретінде орнықты. Әлемдік тарихи ғылым осы нұсқаны қабылдады.

Алайда бұл атау қытайлық дыбыстық бейімдеудің өнімі екенін ескеру қажет. Осы транскрипцияның түпнұсқасы түркілік есім болуы мүмкін деген гипотеза осыдан туындайды.

Түркілік нұсқа: Теміршін

Қазақ шежіресінде және халық арасында Шыңғыс ханның есімі "Теміршін" деп те аталады. Бұл атау – қазақ және көне түркі тілінің ішкі заңдылықтарына толықтай сай келеді. Құрамындағы:

Темір – күшті металл, беріктік, патшалық пен ерлік символы;

-шін жұрнағы – сапалық-күшейтпелі мағына беретін морфема, көбінесе «шынайы, толығымен» деген реңк үстейді.

Осылайша, "Теміршін" – аса берік, болаттай тұлға деген ұғым береді. Бұл есімнің семантикасы Шыңғыс ханның тарихи бейнесімен де, жорықтық болмысымен де үйлеседі.

Фонетикалық тұрғыдан "Темүжин" мен "Теміршін" дыбысталуы өте жақын. Тарихи фонетика заңдылығына сүйенсек:

қытай транскрипциясындағы «жэн» немесе «жин» – жиі жағдайда «шін» немесе «шын» дыбыстарына сәйкес келеді;

«мү» мен «мір» арасындағы айырмашылықтар контексте жұмсаруы мүмкін.

Сондықтан "Теміршін" есімі – Temüjin нұсқасының түркілік түпнұсқасы болуы әбден ықтимал.

Тарихи-мәдени мағына

Теміршін есімі – тек жеке атау емес, бүтін бір көшпенді өркениеттің тұлғалық рәмізі. Ол арқылы:

түркілік есім беру дәстүрі,

билік пен ерлікті рәміздеу,

табиғаттан күш алатын атау беру үрдісі көрініс табады.

Шыңғыс хан есімімен байланысты тұлғалық аңыздар мен аңыздық шежірелерде оның Тәңір жіберген тұлға ретінде сипатталуы да осы есімнің сакралды мазмұнымен үйлеседі.

Қорытынды:

Шыңғыс ханның шын есімі туралы зерттеу – жай грамматикалық талдау емес, бұл этнотарихи сана мен мәдени жадыны қалпына келтірудің бір тәсілі. "Теміршін" – бұл тек фонетикалық нұсқа емес, ол далалық өркениеттің, түркілік болмыстың ішкі шындығын ашатын кілт.

Осы тұрғыдан алғанда, "Теміршін" мен "Темүжин" – бір тұлғаның есімі болғанымен, бірі – ресми тарихқа енген, екіншісі – халық жадында сақталған нұсқа. Екеуінің қатар өмір сүруі – тарихи ақиқаттың күрделілігін көрсетеді.

Өркен Тоқтарұлы

Abai.kz