كىرىسپە

شىڭعىس حاننىڭ شىن ەسىمى رەتىندە تاريحتا كەڭ تارالعان "تەمۇجين" اتاۋى – بۇگىنگى كۇنگە دەيىن عىلىمي اينالىمدا ءجيى قولدانىلىپ كەلە جاتقان تۇراقتى فورما. الايدا قازاق تاريحي جادىسى مەن شەجىرەلىك تانىمىندا بۇل ەسىمنىڭ تۇركىلىك نۇسقاسى – "تەمىرشىن" تۇرىندە ساقتالعان. بۇل ماقالادا "تەمىرشىن" مەن "تەمۇجين" اتاۋلارىنىڭ بايلانىسى، ولاردىڭ لينگۆيستيكالىق، تاريحي جانە مادەني نەگىزدەرى تالدانادى.

ەسىمنىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى تاريحي دەرەك

"تەمۇجين" ەسىمى العاش "موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە" كەزدەسەدى. اڭىز بويىنشا، شىڭعىس حان دۇنيەگە كەلگەن ساتتە ونىڭ اكەسى ەسۋگەي ءباھادۇر تاتار قولباسشىسى تەمۇجيندى تۇتقىنعا الىپ، قۇرمەت رەتىندە ۇلىنا ونىڭ ەسىمىن قويعان. بۇل – اتى-ءجوننىڭ اسكەري رامىزگە اينالعان ءتۇرى.

دەگەنمەن بۇل اتاۋدىڭ ماعىناسى مەن فونەتيكاسى باسقا دا ينتەرپرەتاتسيالارعا جول اشادى.

قىتاي ترانسكريپتسياسىنىڭ ىقپالى

قىتاي دەرەكتەرىندە شىڭعىس حان ەسىمى 帖木真 يەروگليفتەرىمەن بەرىلگەن. بۇل دىبىستالعاندا تە-ءمۇ-جين نەمەسە تەمۇجين تۇرىندە وقىلادى. كەيىن بۇل نۇسقا لاتىن ترانسكريپتسياسىندا Temüjin نەمەسە Temujin رەتىندە ورنىقتى. الەمدىك تاريحي عىلىم وسى نۇسقانى قابىلدادى.

الايدا بۇل اتاۋ قىتايلىق دىبىستىق بەيىمدەۋدىڭ ءونىمى ەكەنىن ەسكەرۋ قاجەت. وسى ترانسكريپتسيانىڭ تۇپنۇسقاسى تۇركىلىك ەسىم بولۋى مۇمكىن دەگەن گيپوتەزا وسىدان تۋىندايدى.

تۇركىلىك نۇسقا: تەمىرشىن

قازاق شەجىرەسىندە جانە حالىق اراسىندا شىڭعىس حاننىڭ ەسىمى "تەمىرشىن" دەپ تە اتالادى. بۇل اتاۋ – قازاق جانە كونە تۇركى ءتىلىنىڭ ىشكى زاڭدىلىقتارىنا تولىقتاي ساي كەلەدى. قۇرامىنداعى:

تەمىر – كۇشتى مەتالل، بەرىكتىك، پاتشالىق پەن ەرلىك سيمۆولى;

-ءشىن جۇرناعى – ساپالىق-كۇشەيتپەلى ماعىنا بەرەتىن مورفەما، كوبىنەسە «شىنايى، تولىعىمەن» دەگەن رەڭك ۇستەيدى.

وسىلايشا، "تەمىرشىن" – اسا بەرىك، بولاتتاي تۇلعا دەگەن ۇعىم بەرەدى. بۇل ەسىمنىڭ سەمانتيكاسى شىڭعىس حاننىڭ تاريحي بەينەسىمەن دە، جورىقتىق بولمىسىمەن دە ۇيلەسەدى.

فونەتيكالىق تۇرعىدان "تەمۇجين" مەن "تەمىرشىن" دىبىستالۋى وتە جاقىن. تاريحي فونەتيكا زاڭدىلىعىنا سۇيەنسەك:

قىتاي ترانسكريپتسياسىنداعى «جەن» نەمەسە «جين» – ءجيى جاعدايدا «ءشىن» نەمەسە «شىن» دىبىستارىنا سايكەس كەلەدى;

«ءمۇ» مەن «ءمىر» اراسىنداعى ايىرماشىلىقتار كونتەكستە جۇمسارۋى مۇمكىن.

سوندىقتان "تەمىرشىن" ەسىمى – Temüjin نۇسقاسىنىڭ تۇركىلىك تۇپنۇسقاسى بولۋى ابدەن ىقتيمال.

تاريحي-مادەني ماعىنا

تەمىرشىن ەسىمى – تەك جەكە اتاۋ ەمەس، ءبۇتىن ءبىر كوشپەندى وركەنيەتتىڭ تۇلعالىق ءرامىزى. ول ارقىلى:

تۇركىلىك ەسىم بەرۋ ءداستۇرى،

بيلىك پەن ەرلىكتى رامىزدەۋ،

تابيعاتتان كۇش الاتىن اتاۋ بەرۋ ءۇردىسى كورىنىس تابادى.

شىڭعىس حان ەسىمىمەن بايلانىستى تۇلعالىق اڭىزدار مەن اڭىزدىق شەجىرەلەردە ونىڭ ءتاڭىر جىبەرگەن تۇلعا رەتىندە سيپاتتالۋى دا وسى ەسىمنىڭ ساكرالدى مازمۇنىمەن ۇيلەسەدى.

قورىتىندى:

شىڭعىس حاننىڭ شىن ەسىمى تۋرالى زەرتتەۋ – جاي گرامماتيكالىق تالداۋ ەمەس، بۇل ەتنوتاريحي سانا مەن مادەني جادىنى قالپىنا كەلتىرۋدىڭ ءبىر ءتاسىلى. "تەمىرشىن" – بۇل تەك فونەتيكالىق نۇسقا ەمەس، ول دالالىق وركەنيەتتىڭ، تۇركىلىك بولمىستىڭ ىشكى شىندىعىن اشاتىن كىلت.

وسى تۇرعىدان العاندا، "تەمىرشىن" مەن "تەمۇجين" – ءبىر تۇلعانىڭ ەسىمى بولعانىمەن، ءبىرى – رەسمي تاريحقا ەنگەن، ەكىنشىسى – حالىق جادىندا ساقتالعان نۇسقا. ەكەۋىنىڭ قاتار ءومىر ءسۇرۋى – تاريحي اقيقاتتىڭ كۇردەلىلىگىن كورسەتەدى.

وركەن توقتارۇلى

Abai.kz