Kirispe

Shynghys hannyng shyn esimi retinde tarihta keng taralghan "Temýjiyn" atauy – býgingi kýnge deyin ghylymy ainalymda jii qoldanylyp kele jatqan túraqty forma. Alayda qazaq tarihy jadysy men shejirelik tanymynda búl esimning týrkilik núsqasy – "Temirshin" týrinde saqtalghan. Búl maqalada "Temirshin" men "Temýjiyn" ataularynyng baylanysy, olardyng lingvistikalyq, tarihy jәne mәdeny negizderi taldanady.

Esimning shyghu tegi turaly tarihy derek

"Temýjiyn" esimi alghash "Mongholdyng qúpiya shejiresinde" kezdesedi. Anyz boyynsha, Shynghys han dýniyege kelgen sәtte onyng әkesi Esugey bahadýr tatar qolbasshysy Temýjindi tútqyngha alyp, qúrmet retinde úlyna onyng esimin qoyghan. Búl – aty-jónning әskery rәmizge ainalghan týri.

Degenmen búl ataudyng maghynasy men fonetikasy basqa da interpretasiyalargha jol ashady.

Qytay transkripsiyasynyng yqpaly

Qytay derekterinde Shynghys han esimi 帖木真 iyeroglifterimen berilgen. Búl dybystalghanda Te-mý-jin nemese Temýjin týrinde oqylady. Keyin búl núsqa latyn transkripsiyasynda Temüjin nemese Temujin retinde ornyqty. Álemdik tarihy ghylym osy núsqany qabyldady.

Alayda búl atau qytaylyq dybystyq beyimdeuding ónimi ekenin eskeru qajet. Osy transkripsiyanyng týpnúsqasy týrkilik esim boluy mýmkin degen gipoteza osydan tuyndaydy.

Týrkilik núsqa: Temirshin

Qazaq shejiresinde jәne halyq arasynda Shynghys hannyng esimi "Temirshin" dep te atalady. Búl atau – qazaq jәne kóne týrki tilining ishki zandylyqtaryna tolyqtay say keledi. Qúramyndaghy:

Temir – kýshti metall, beriktik, patshalyq pen erlik simvoly;

-shin júrnaghy – sapalyq-kýsheytpeli maghyna beretin morfema, kóbinese «shynayy, tolyghymen» degen renk ýsteydi.

Osylaysha, "Temirshin" – asa berik, bolattay túlgha degen úghym beredi. Búl esimning semantikasy Shynghys hannyng tarihy beynesimen de, joryqtyq bolmysymen de ýilesedi.

Fonetikalyq túrghydan "Temýjiyn" men "Temirshin" dybystaluy óte jaqyn. Tarihy fonetika zandylyghyna sýiensek:

qytay transkripsiyasyndaghy «jen» nemese «jiyn» – jii jaghdayda «shin» nemese «shyn» dybystaryna sәikes keledi;

«mý» men «mir» arasyndaghy aiyrmashylyqtar kontekste júmsaruy mýmkin.

Sondyqtan "Temirshin" esimi – Temüjin núsqasynyng týrkilik týpnúsqasy boluy әbden yqtimal.

Tarihiy-mәdeny maghyna

Temirshin esimi – tek jeke atau emes, býtin bir kóshpendi órkeniyetting túlghalyq rәmizi. Ol arqyly:

týrkilik esim beru dәstýri,

biylik pen erlikti rәmizdeu,

tabighattan kýsh alatyn atau beru ýrdisi kórinis tabady.

Shynghys han esimimen baylanysty túlghalyq anyzdar men anyzdyq shejirelerde onyng Tәnir jibergen túlgha retinde sipattaluy da osy esimning sakraldy mazmúnymen ýilesedi.

Qorytyndy:

Shynghys hannyng shyn esimi turaly zertteu – jay grammatikalyq taldau emes, búl etnotarihy sana men mәdeny jadyny qalpyna keltiruding bir tәsili. "Temirshin" – búl tek fonetikalyq núsqa emes, ol dalalyq órkeniyettin, týrkilik bolmystyng ishki shyndyghyn ashatyn kilt.

Osy túrghydan alghanda, "Temirshin" men "Temýjiyn" – bir túlghanyng esimi bolghanymen, biri – resmy tariyhqa engen, ekinshisi – halyq jadynda saqtalghan núsqa. Ekeuining qatar ómir sýrui – tarihy aqiqattyng kýrdeliligin kórsetedi.

Órken Toqtarúly

Abai.kz