Кан Сюэ (Cән Шуе残雪), қазіргі таңда қытайда Нобель әдебиет сыйлығын иеленуге ең жақын тұрған жазушы. 2019, 2020, 2022, 2024, 2025 жылдары бірнеше жыл қатарынан Британдық букмекерлік веб-сайт Nicer Odd's Нобель сыйлығының коэффициенттері тізімінде қытай жазушысы Кан Сюэнің тұр.

1980 жылдан кейін көптеген жазушылар қытайдың аумалы-төкпелі өткенімен күресу үшін реализмді қабылдаған кезде, Кан Сюе айқын және арманға толы өз жолын іздеді, көркем әдебиетке деген мызғымас адалдығы мен адам жанының өзгерісін тынымсыз зерттеу арқылы өз орынын тапты.

Қытайда Кан Сюэ өте қарапайым және жұмбақ жазушы. Ол қоғамдық іс-шараларға сирек қатысады және оқырмандармен кездесу, пікір алмасуларда төбе көрсете қоймайды. Ол өз елінде ешқашан беделді отандық сыйлық алған емес, бірақ бүгінде ол Нобель сыйлығына бірден бір үміткер.

Кан Сюэнің қаламдастарынан үш артықшылығы бар:

Бірінші шығармалары шет тілдеріне ең көп аударылған, сонымен бірге шетел университеттерінің оқулықтарына еніп талданып зерделенген, ғылыми айналымға түскен.

Екінші Кан Сюэнің 90-ға жуық шығармасы ағылшын, француз, неміс, жапон, швед, итальян, вьетнам және басқа тілдерге аударылып, шетелде басылып шықты.

Үшінші оның шығармалары Америка Құрама Штаттарында, Жапонияда бірнеше рет әлемнің көрнекті роман антологияларына енді. Швед академиясы академигі Ма Юэран оны «Қытайдың Кафкасы» деп атаған. Америка жазушысы Сюзан Сонтаг: «Кан Сюэ Қытайдағы ең жақсы жазушы» деп бағалаған.

Ол 1953 жылы Хунан өлкесі Чанша қаласында дүниеге келген.. Кан Сюэнің балалық шағы қиын болды. Кан Сюэдің шын есімі Дэн Сяохуа. Ата-бабасы Хунан өлкесі Лияаң ауданының адамдары. Ол бала күнінен өз алған бетінен қайтпайтын қыңыр мінезді болған. Әкесі кітапханада тазалықшы болып жұмыс істеді, ол қызына жиі оқуға кітап алып келетін. Кан Сюэ бала кезінен «Андерсеннің ертегілері», «Үш патшалық романы» және басқа да классикалық шығармаларды оқыған. 1966 жылы ол бастауышты тауысқанқа он жылдық аласапыран басталып (мәдениет төңкерісі) оның оқуын шорт үзді. 1970 жылдан кейін туған жеріндегі бір шағын зауытта 10 жыл жұмыс істеді. Содан кейін киім тігетін мамандықты кәсіп етті. 1985 жылдан бастап ол шығармашылыққа келді.1988 жылы қытай жазушылар қоғамына мүше болған. Оның «Жаңа ғасыр махаббат хикаясы», «Шоқыдағы лашық», «Қалқыған бұлт», «Лайсаң көше», «Қара жер ананың сыйы», «Жалаңаяқ дәрігер»  сынды шығармалары атағын шығарды.

Жазушының өзіндік қол таңбасы бар, стилі батыстық сиқырлы реализмнің ықпалына ұшыраған авангард жазушы. Әкесі қарапайым жұмысшы болғанымен саяси ұстанымы күрт өзгерген коммунист, бұл болашақ жазушының батыс әдебиетіне деген сүйіспеншілігін оятты. Франц Кафка, Хорхе Луис Борхес, Уильям Шекспир және Лев Толстой сияқты есімдер оның әдеби сезімталдығын қалыптастырып, бағдаршамына айналды. Бүлікшіл рух ерте көрінді – Кан Сюэ мектепті тастап, өзін-өзі тәрбиелеп, әдебиет алпауыттарына еніп кетті. Бұл Батысқа ену оны дәстүрлі қытай әдебиетінің конвенцияларына қарсы тұратын ерекше дауысты дамытуға әкелетін айқындаушы әсер болды.

1980 жылдары Кан Сюэ Қытайдағы авангардтық қозғалыстың жетекші тұлғасы ретінде пайда болды. Оның гротеск пен абсурдты тынымсыз қолдануы, дәстүрлі формаларды әдейі бұзуы замандастарынан ерекшелендірді. Кан Сюэ өзінің көзқарасына о бастан адал болды. Қобалжыған бейнелер мен арманшыл қасиеттер оның әңгімелеріне еніп, оқырмандарды әлемді бұрмаланған, бірақ біртүрлі тартымды объектив арқылы қарсы алуға мәжбүр етеді. Оның «Қалқыған бұлт» романындағы «Кәрі етікшінің құлағында Османт өседі», «Көмейінде құрт жорғалағандай сөйлейді...» сияқты жолдар осы мазасыз стильдің үлгісі. Бұл сипаттамалар оқырмандарды біздің қарапайым болып көрінетін болмысымыздың астындағы жасырын шындықтармен бетпе-бет келуге мәжбүрлей отырып, мазасыздық пен бөтендік сезімін тудырады.

Кан Сюэның халықаралық беделге ие болуы оның адамның ішкі санасын терең зерттеп, адамның ішкі өзгеріс жағдайын бейнелеуімен ерекшеленетін стилі батыс аудиторияларында көбірек резонанс тудырып, оны бүгінгі таңда ең көп аударылған және зерттелген қытай жазушыларының біріне айналдырды. Оның шығармалары көптеген тілдерге аударылды және бүкіл әлем әдебиет танушы ғалымдары оның күрделі және ойландыратын әңгімелерін талдаумен белсенді түрде айналысады.

1980 жылдары отандық авангард жазушылар бірте-бірте реалистік жазуға бет бұрып, авангардтық бағытын жоғалтты, бірақ Кан Сюэ әлі де авангардтық стильді ұстанады.  Оның абсурдтық пен оғаш шығармалары оқырмандарға біртүрлі оқу тәжірибесін береді. Кезінде Кан Сюэ өз шығармаларының шетел әдеби ортада орын алуын өз шығармасының ашықтығымен байланстырған. Ол «Мен әрқашан адамдардың жүрегіне тікелей соққы беремін. Бұлай істеу үшін Қытай және Батыс мәдениеттерін бойыңызға сіңіруіңіз керек. Мен қытаймын, туған мәдениетім менің қаныма сіңген. Бірақ мен батыстықтарды да жақсы көремін. Олардың рухани мәдениеттін үйренуден еш жалықпаймын» дейді.

Жазушының шығармашылық кезеңі:

Бірінші кезең: 1985-1986 жж

«Лайсаң көше» мен «Шоқыдағы лашық» туындыларын оқырманға ұсынды.

Адамның «бұл әлемге кіруі» мен «бұл дүниеден шығуы» арасындағы қатынас. Бірақ шындық қорқынышты түске айналады. Кан Сюэнің алғашқы шығармалары кейбір сыншылар ойлағандай «сюрреализм» емес, шындық топырағынан тамыр тартады. Оның алғашқы шығармалары «қорқынышты шындықты» суреттеуге толы және тығыздықпен, жинақылықпен және әсірелеумен құнды.

Кан Сюэнің "Лайсаң көше" атты дебюттік романы – мәдени революцияның әсерін көрсететін шығарма. Онда бейнеленген өмірлік суреттер ұрпақ ұмытқысы келетін қорқынышты естеліктер: Онда адамдар лас жерде өмір сүреді. Қоршаған ортада балшық, шыбын-шіркей, шіріген саман үйлерде өмір сүреді, барлық жер сасық иіс пен қоқыс. Адамдар бір-біріне арамдық пен реніште қарым-қатынас жасайды. Ал отбасы мүшелерінде жылулық мүлдем жоқ. Жазушы сол көшедегі адамдарға аяушылық білдіреді. 1960 және 1970 жылдардағы қаланың түкпір-түкпірінде тұратын төменгі деңгейдегі қарапайым тұрғындардың бәрі белгілі бір дәрежеде ұқсас өмірді бастан өткерді.

Кан Сюэнің алғашқы шығармаларында адам болмысын таныту және «адам болмысына көзқарасын білдіру» көрінеді, ол әртүрлі қарым-қатынастардың шиеленісуінде адамдардың шынайы қызметін көрсетуге бағытталған. Қандық қарым-қатынас, күйеу мен әйел қарым-қатынасы, ғашықтардың қарым-қатынасы, көршілердің қарым-қатынасы, және әріптестік қарым-қатынастары суреттеледі. Тіпті адамдар өздері де түсіне алмайтын ең маңызды нәрселерді ашады. Сондықтан да ол «өзімінің қалай жазатынымды да білмейін» деген.

Екінші кезең: 1987-1990 жж

Оның «Дәлізге отырғызылған алма ағашы», «Қалқыған бұлт» және сол кездегі атақты романы «Жарылыс спектаклі» Әйелдің қабат-қабат жанын ашады. Адам рухына  терең бойлайды.

Үшінші кезең: 1991-2001 жж

Уәкілдік шығарма –  «Жара» адам жанында терең жатқан нәрсеге тоқталып, суреттейді. Ол өз шығармашылығын тақырып етіп алып, өнердің болмысын саралап, «таза әдебиеттің» ең идеалды күйін көрсетеді.

Төртінші кезең: 2002 жылдан кейін.

Ол бұрынғыдан өзгеше, стильін өзгертумен бөгенайланады.«Сұң Миң ұстаз» және басқа да шығармалары басқа стиль. Онда бәрі қарапайым болғанымен, іздеген нәрсесі өте құнды. |

Кан Сюэ өзінің жазуын саналы ақылдың шектеулеріне қарсы көтеріліс әрекеті ретінде сипаттайды.  Ол подсознание рөлін ерекше атап өтеді, бұл оның ең күшті және шынайы көрінісінің көзі деп санайды. Өз сөзімен айтқанда: «...Бәрі бір рухтың жетегінде кеткендей көрінді. Неліктен екенін түсіне алмадым... Мүмкін, мен жазғандарымның жалпыға белгілі әлемде табылмайтынын бейсаналық сезіндім... Олар көкжиектен тыс... тереңде бар. Рухани жазықтықта және бос пен дүниенің арасында». Подсознание тереңіне бойлай отырып, Кан Сюэ оқырмандарға адам тәжірибесінің жасырын өлшемдеріне шолу ұсынып, шикі эмоциялар, алғашқы қорқыныштар және мазасыз шындықтар әлемін ашады.

Экзистенциалды күйзеліс пен подсознанияны зерттеудің негізгі тақырыптарын сақтай отырып, Кан Сюэнің жазуы уақыт өте келе дамыды. Оның бұрынғы жұмыстары (1980-ші жылдар) гротесктік бейнелермен тығызырақ, ал 1990-шы жылдардан кейін жазылғандар көбірек сюжеттік элементтерді біріктіреді. Осы эволюцияға қарамастан, Кан Сюэ авангардтың тұрақты дауысы болып қала береді, оқырмандарды біздің әлемнің астындағы алаңдатарлық шындықтарға қарсы тұруға шақырады және осылайша адам жағдайына бірегей және терең перспективаны ұсынады.

Жазушы шығармасы гротескілік бейнелермен және адам табиғатының қараңғы жағына, әсіресе бөтендікке және езгідегі тіршіліктің уайымдарына назар аударумен сипатталады. Оның ең танымал романдарының бірі «Лайсаң көше» осы тәсілді көрсетеді. Мәдени төңкеріс фонында қойылған оқиға саяси күйзелістерді тікелей бейнелеуден аулақ, бірақ құрттардың, жыландардың және ыдырайтын орталардың мазасыз бейнесі арқылы қорқынышты атмосфера жасайды. Кейіпкерлердің жеке ерекшеліктері мен жеке тарихы жоқ, бір-біріне паранойя мен дұшпандық танытады. Бұл гротескьер кезеңнің әлеуметтік және саяси шындықтарына күшті сын ретінде қызмет етеді.

Кан Сюэнің адамның иеліктен айыру туралы зерттеуі оның жұмыс істемейтін отбасылар мен шиеленіскен қарым-қатынастарды бейнелеуіне дейін жетеді. «Өгіз» және «Шоқыдағы лашық» сияқты әңгімелерде отбасы мүшелері арасындағы қарым-қатынас бұзылып, өзін-өзі сіңіреді.   Тәрбиелеуші ата-аналық тұлғалардың және отбасылардағы шынайы байланыстың болмауы қайталанатын тақырып. Оның шығармасында әйел кейіпкерлер жиі кездесетін қиындықтарды ұсынса да, Кан Сюэны феминист жазушы ретінде қарастырудан аулақпыз. Ол гендерден асып түсетін уайымдар мен тілектерді бейнелей отырып, санадан тыс санаға енеді.

Кан Сюэнің әңгімелерінде әзіл мен әлеуметтік сатира жиі қолданылады. «Қалқыған бұлттағы» бір новелласында үнемі бақылау мен өсек айтумен айналысатын жақын жерде тұратын кейіпкерлер бар. Оның «Серпінді спектакль» романы (кейінірек «Бес дәмдеуіштер көшесі» деп өзгертілді) бұл сатиралық тәсілді одан әрі дамытады, көптеген әңгімелеушілер мен алыпсатарлықтарды пайдалана отырып, қауесеттер мен жеке өмірді бұзуға байланысты қоғамдағы алаң көңілді түсіндіруге тырысады.

Кан Сюэнің гротеск, абсурд және әлеуметтік сынның бірегей қоспасы. Осы ерекшелік бүкіл әлем оқырмандары арасында резонанс тудырып, оны қазіргі қытай әдебиетіндегі маңызды дауыс ретінде көрсетті. Оның әдеби әлемі фантастика мен алаңдаушылықтың ерекше үйлесімімен ерекшеленеді. Оның негізгі тақырыптары тұрақты болғанымен – адам табиғатын зерттеу, өмірдің абсурдтығы және санадан тыс күрделілік – оның жазу стилі уақыт өте келе дамыды. 1990 жылдары ол оқырмандарға сұрақ қоюға және ойға қалдыратын лабиринттік құрылымдарды сақтай отырып, әңгімелеріне көбірек сюжет пен кейіпкердің дамуына еркіндік беруге мән беруде.

Жазушының бүгінде екі томдық жинағы сонымен бірге 11 романы жарық көрген.

Нұрхалық Абдырақын Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Шығыстану факультеті Қытайтану кафедарасының PhD докторы

Abai.kz