كان سيۋە ء(Cان شۋە残雪), قازىرگى تاڭدا قىتايدا نوبەل ادەبيەت سىيلىعىن يەلەنۋگە ەڭ جاقىن تۇرعان جازۋشى. 2019, 2020, 2022, 2024, 2025 جىلدارى بىرنەشە جىل قاتارىنان بريتاندىق بۋكمەكەرلىك ۆەب-سايت Nicer Odd's نوبەل سىيلىعىنىڭ كوەففيتسيەنتتەرى تىزىمىندە قىتاي جازۋشىسى كان سيۋەنىڭ تۇر.

1980 جىلدان كەيىن كوپتەگەن جازۋشىلار قىتايدىڭ اۋمالى-توكپەلى وتكەنىمەن كۇرەسۋ ءۇشىن رەاليزمدى قابىلداعان كەزدە، كان سيۋە ايقىن جانە ارمانعا تولى ءوز جولىن ىزدەدى، كوركەم ادەبيەتكە دەگەن مىزعىماس ادالدىعى مەن ادام جانىنىڭ وزگەرىسىن تىنىمسىز زەرتتەۋ ارقىلى ءوز ورىنىن تاپتى.

قىتايدا كان سيۋە وتە قاراپايىم جانە جۇمباق جازۋشى. ول قوعامدىق ءىس-شارالارعا سيرەك قاتىسادى جانە وقىرماندارمەن كەزدەسۋ، پىكىر الماسۋلاردا توبە كورسەتە قويمايدى. ول ءوز ەلىندە ەشقاشان بەدەلدى وتاندىق سىيلىق العان ەمەس، بىراق بۇگىندە ول نوبەل سىيلىعىنا بىردەن ءبىر ۇمىتكەر.

كان سيۋەنىڭ قالامداستارىنان ءۇش ارتىقشىلىعى بار:

بءىرىنشى شىعارمالارى شەت تىلدەرىنە ەڭ كوپ اۋدارىلعان، سونىمەن بىرگە شەتەل ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ وقۋلىقتارىنا ەنىپ تالدانىپ زەردەلەنگەن، عىلىمي اينالىمعا تۇسكەن.

ەكىنشى كان سيۋەنىڭ 90-عا جۋىق شىعارماسى اعىلشىن، فرانتسۋز، نەمىس، جاپون، شۆەد، يتاليان، ۆەتنام جانە باسقا تىلدەرگە اۋدارىلىپ، شەتەلدە باسىلىپ شىقتى.

ءۇشىنشى ونىڭ شىعارمالارى امەريكا قۇراما شتاتتارىندا، جاپونيادا بىرنەشە رەت الەمنىڭ كورنەكتى رومان انتولوگيالارىنا ەندى. شۆەد اكادەمياسى اكادەميگى ما يۋەران ونى «قىتايدىڭ كافكاسى» دەپ اتاعان. امەريكا جازۋشىسى سيۋزان سونتاگ: «كان سيۋە قىتايداعى ەڭ جاقسى جازۋشى» دەپ باعالاعان.

ول 1953 جىلى حۋنان ولكەسى چانشا قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن.. كان سيۋەنىڭ بالالىق شاعى قيىن بولدى. كان سيۋەدىڭ شىن ەسىمى دەن سياوحۋا. اتا-باباسى حۋنان ولكەسى ليااڭ اۋدانىنىڭ ادامدارى. ول بالا كۇنىنەن ءوز العان بەتىنەن قايتپايتىن قىڭىر مىنەزدى بولعان. اكەسى كىتاپحانادا تازالىقشى بولىپ جۇمىس ىستەدى، ول قىزىنا ءجيى وقۋعا كىتاپ الىپ كەلەتىن. كان سيۋە بالا كەزىنەن «اندەرسەننىڭ ەرتەگىلەرى»، «ءۇش پاتشالىق رومانى» جانە باسقا دا كلاسسيكالىق شىعارمالاردى وقىعان. 1966 جىلى ول باستاۋىشتى تاۋىسقانقا ون جىلدىق الاساپىران باستالىپ (مادەنيەت توڭكەرىسى) ونىڭ وقۋىن شورت ءۇزدى. 1970 جىلدان كەيىن تۋعان جەرىندەگى ءبىر شاعىن زاۋىتتا 10 جىل جۇمىس ىستەدى. سودان كەيىن كيىم تىگەتىن ماماندىقتى كاسىپ ەتتى. 1985 جىلدان باستاپ ول شىعارماشىلىققا كەلدى.1988 جىلى قىتاي جازۋشىلار قوعامىنا مۇشە بولعان. ونىڭ «جاڭا عاسىر ماحاببات حيكاياسى»، «شوقىداعى لاشىق»، «قالقىعان بۇلت»، «لايساڭ كوشە»، «قارا جەر انانىڭ سىيى»، «جالاڭاياق دارىگەر»  سىندى شىعارمالارى اتاعىن شىعاردى.

جازۋشىنىڭ وزىندىك قول تاڭباسى بار، ءستيلى باتىستىق سيقىرلى رەاليزمنىڭ ىقپالىنا ۇشىراعان اۆانگارد جازۋشى. اكەسى قاراپايىم جۇمىسشى بولعانىمەن ساياسي ۇستانىمى كۇرت وزگەرگەن كوممۋنيست، بۇل بولاشاق جازۋشىنىڭ باتىس ادەبيەتىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن وياتتى. فرانتس كافكا، حورحە لۋيس بورحەس، ۋيليام شەكسپير جانە لەۆ تولستوي سياقتى ەسىمدەر ونىڭ ادەبي سەزىمتالدىعىن قالىپتاستىرىپ، باعدارشامىنا اينالدى. بۇلىكشىل رۋح ەرتە كورىندى – كان سيۋە مەكتەپتى تاستاپ، ءوزىن-ءوزى تاربيەلەپ، ادەبيەت الپاۋىتتارىنا ەنىپ كەتتى. بۇل باتىسقا ەنۋ ونى ءداستۇرلى قىتاي ادەبيەتىنىڭ كونۆەنتسيالارىنا قارسى تۇراتىن ەرەكشە داۋىستى دامىتۋعا اكەلەتىن ايقىنداۋشى اسەر بولدى.

1980 جىلدارى كان سيۋە قىتايداعى اۆانگاردتىق قوزعالىستىڭ جەتەكشى تۇلعاسى رەتىندە پايدا بولدى. ونىڭ گروتەسك پەن ابسۋردتى تىنىمسىز قولدانۋى، ءداستۇرلى فورمالاردى ادەيى بۇزۋى زامانداستارىنان ەرەكشەلەندىردى. كان سيۋە ءوزىنىڭ كوزقاراسىنا و باستان ادال بولدى. قوبالجىعان بەينەلەر مەن ارمانشىل قاسيەتتەر ونىڭ اڭگىمەلەرىنە ەنىپ، وقىرمانداردى الەمدى بۇرمالانعان، بىراق ءبىرتۇرلى تارتىمدى وبەكتيۆ ارقىلى قارسى الۋعا ءماجبۇر ەتەدى. ونىڭ «قالقىعان بۇلت» رومانىنداعى «كارى ەتىكشىنىڭ قۇلاعىندا وسمانت وسەدى»، «كومەيىندە قۇرت جورعالاعانداي سويلەيدى...» سياقتى جولدار وسى مازاسىز ءستيلدىڭ ۇلگىسى. بۇل سيپاتتامالار وقىرمانداردى ءبىزدىڭ قاراپايىم بولىپ كورىنەتىن بولمىسىمىزدىڭ استىنداعى جاسىرىن شىندىقتارمەن بەتپە-بەت كەلۋگە ماجبۇرلەي وتىرىپ، مازاسىزدىق پەن بوتەندىك سەزىمىن تۋدىرادى.

كان سيۋەنىڭ حالىقارالىق بەدەلگە يە بولۋى ونىڭ ادامنىڭ ىشكى ساناسىن تەرەڭ زەرتتەپ، ادامنىڭ ىشكى وزگەرىس جاعدايىن بەينەلەۋىمەن ەرەكشەلەنەتىن ءستيلى باتىس اۋديتوريالارىندا كوبىرەك رەزونانس تۋدىرىپ، ونى بۇگىنگى تاڭدا ەڭ كوپ اۋدارىلعان جانە زەرتتەلگەن قىتاي جازۋشىلارىنىڭ بىرىنە اينالدىردى. ونىڭ شىعارمالارى كوپتەگەن تىلدەرگە اۋدارىلدى جانە بۇكىل الەم ادەبيەت تانۋشى عالىمدارى ونىڭ كۇردەلى جانە ويلاندىراتىن اڭگىمەلەرىن تالداۋمەن بەلسەندى تۇردە اينالىسادى.

1980 جىلدارى وتاندىق اۆانگارد جازۋشىلار بىرتە-بىرتە رەاليستىك جازۋعا بەت بۇرىپ، اۆانگاردتىق باعىتىن جوعالتتى، بىراق كان سيۋە ءالى دە اۆانگاردتىق ءستيلدى ۇستانادى.  ونىڭ ابسۋردتىق پەن وعاش شىعارمالارى وقىرماندارعا ءبىرتۇرلى وقۋ تاجىريبەسىن بەرەدى. كەزىندە كان سيۋە ءوز شىعارمالارىنىڭ شەتەل ادەبي ورتادا ورىن الۋىن ءوز شىعارماسىنىڭ اشىقتىعىمەن بايلانستىرعان. ول «مەن ارقاشان ادامداردىڭ جۇرەگىنە تىكەلەي سوققى بەرەمىن. بۇلاي ىستەۋ ءۇشىن قىتاي جانە باتىس مادەنيەتتەرىن بويىڭىزعا ءسىڭىرۋىڭىز كەرەك. مەن قىتايمىن، تۋعان مادەنيەتىم مەنىڭ قانىما سىڭگەن. بىراق مەن باتىستىقتاردى دا جاقسى كورەمىن. ولاردىڭ رۋحاني مادەنيەتتىن ۇيرەنۋدەن ەش جالىقپايمىن» دەيدى.

جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىق كەزەڭى:

ءبىرىنشى كەزەڭ: 1985-1986 جج

«لايساڭ كوشە» مەن «شوقىداعى لاشىق» تۋىندىلارىن وقىرمانعا ۇسىندى.

ادامنىڭ «بۇل الەمگە كىرۋى» مەن «بۇل دۇنيەدەن شىعۋى» اراسىنداعى قاتىناس. بىراق شىندىق قورقىنىشتى تۇسكە اينالادى. كان سيۋەنىڭ العاشقى شىعارمالارى كەيبىر سىنشىلار ويلاعانداي «سيۋررەاليزم» ەمەس، شىندىق توپىراعىنان تامىر تارتادى. ونىڭ العاشقى شىعارمالارى «قورقىنىشتى شىندىقتى» سۋرەتتەۋگە تولى جانە تىعىزدىقپەن، جيناقىلىقپەن جانە اسىرەلەۋمەن قۇندى.

كان سيۋەنىڭ "لايساڭ كوشە" اتتى دەبيۋتتىك رومانى – مادەني رەۆوليۋتسيانىڭ اسەرىن كورسەتەتىن شىعارما. وندا بەينەلەنگەن ومىرلىك سۋرەتتەر ۇرپاق ۇمىتقىسى كەلەتىن قورقىنىشتى ەستەلىكتەر: وندا ادامدار لاس جەردە ءومىر سۇرەدى. قورشاعان ورتادا بالشىق، شىبىن-شىركەي، شىرىگەن سامان ۇيلەردە ءومىر سۇرەدى، بارلىق جەر ساسىق ءيىس پەن قوقىس. ادامدار ءبىر-بىرىنە ارامدىق پەن رەنىشتە قارىم-قاتىناس جاسايدى. ال وتباسى مۇشەلەرىندە جىلۋلىق مۇلدەم جوق. جازۋشى سول كوشەدەگى ادامدارعا اياۋشىلىق بىلدىرەدى. 1960 جانە 1970 جىلدارداعى قالانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە تۇراتىن تومەنگى دەڭگەيدەگى قاراپايىم تۇرعىنداردىڭ ءبارى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ۇقساس ءومىردى باستان وتكەردى.

كان سيۋەنىڭ العاشقى شىعارمالارىندا ادام بولمىسىن تانىتۋ جانە «ادام بولمىسىنا كوزقاراسىن ءبىلدىرۋ» كورىنەدى، ول ءارتۇرلى قارىم-قاتىناستاردىڭ شيەلەنىسۋىندە ادامداردىڭ شىنايى قىزمەتىن كورسەتۋگە باعىتتالعان. قاندىق قارىم-قاتىناس، كۇيەۋ مەن ايەل قارىم-قاتىناسى، عاشىقتاردىڭ قارىم-قاتىناسى، كورشىلەردىڭ قارىم-قاتىناسى، جانە ارىپتەستىك قارىم-قاتىناستارى سۋرەتتەلەدى. ءتىپتى ادامدار وزدەرى دە تۇسىنە المايتىن ەڭ ماڭىزدى نارسەلەردى اشادى. سوندىقتان دا ول «ءوزىمىنىڭ قالاي جازاتىنىمدى دا بىلمەيىن» دەگەن.

ەكىنشى كەزەڭ: 1987-1990 جج

ونىڭ «دالىزگە وتىرعىزىلعان الما اعاشى»، «قالقىعان بۇلت» جانە سول كەزدەگى اتاقتى رومانى «جارىلىس سپەكتاكلى» ايەلدىڭ قابات-قابات جانىن اشادى. ادام رۋحىنا  تەرەڭ بويلايدى.

ءۇشىنشى كەزەڭ: 1991-2001 جج

ۋاكىلدىك شىعارما –  «جارا» ادام جانىندا تەرەڭ جاتقان نارسەگە توقتالىپ، سۋرەتتەيدى. ول ءوز شىعارماشىلىعىن تاقىرىپ ەتىپ الىپ، ونەردىڭ بولمىسىن سارالاپ، «تازا ادەبيەتتىڭ» ەڭ يدەالدى كۇيىن كورسەتەدى.

ءتورتىنشى كەزەڭ: 2002 جىلدان كەيىن.

ول بۇرىنعىدان وزگەشە، ءستيلىن وزگەرتۋمەن بوگەنايلانادى.«سۇڭ ميڭ ۇستاز» جانە باسقا دا شىعارمالارى باسقا ستيل. وندا ءبارى قاراپايىم بولعانىمەن، ىزدەگەن نارسەسى وتە قۇندى. |

كان سيۋە ءوزىنىڭ جازۋىن سانالى اقىلدىڭ شەكتەۋلەرىنە قارسى كوتەرىلىس ارەكەتى رەتىندە سيپاتتايدى.  ول پودسوزنانيە ءرولىن ەرەكشە اتاپ وتەدى، بۇل ونىڭ ەڭ كۇشتى جانە شىنايى كورىنىسىنىڭ كوزى دەپ سانايدى. ءوز سوزىمەن ايتقاندا: «...ءبارى ءبىر رۋحتىڭ جەتەگىندە كەتكەندەي كورىندى. نەلىكتەن ەكەنىن تۇسىنە المادىم... مۇمكىن، مەن جازعاندارىمنىڭ جالپىعا بەلگىلى الەمدە تابىلمايتىنىن بەيسانالىق سەزىندىم... ولار كوكجيەكتەن تىس... تەرەڭدە بار. رۋحاني جازىقتىقتا جانە بوس پەن دۇنيەنىڭ اراسىندا». پودسوزنانيە تەرەڭىنە بويلاي وتىرىپ، كان سيۋە وقىرماندارعا ادام تاجىريبەسىنىڭ جاسىرىن ولشەمدەرىنە شولۋ ۇسىنىپ، شيكى ەموتسيالار، العاشقى قورقىنىشتار جانە مازاسىز شىندىقتار الەمىن اشادى.

ەكزيستەنتسيالدى كۇيزەلىس پەن پودسوزنانيانى زەرتتەۋدىڭ نەگىزگى تاقىرىپتارىن ساقتاي وتىرىپ، كان سيۋەنىڭ جازۋى ۋاقىت وتە كەلە دامىدى. ونىڭ بۇرىنعى جۇمىستارى (1980-ءشى جىلدار) گروتەسكتىك بەينەلەرمەن تىعىزىراق، ال 1990-شى جىلداردان كەيىن جازىلعاندار كوبىرەك سيۋجەتتىك ەلەمەنتتەردى بىرىكتىرەدى. وسى ەۆوليۋتسياعا قاراماستان، كان سيۋە اۆانگاردتىڭ تۇراقتى داۋىسى بولىپ قالا بەرەدى، وقىرمانداردى ءبىزدىڭ الەمنىڭ استىنداعى الاڭداتارلىق شىندىقتارعا قارسى تۇرۋعا شاقىرادى جانە وسىلايشا ادام جاعدايىنا بىرەگەي جانە تەرەڭ پەرسپەكتيۆانى ۇسىنادى.

جازۋشى شىعارماسى گروتەسكىلىك بەينەلەرمەن جانە ادام تابيعاتىنىڭ قاراڭعى جاعىنا، اسىرەسە بوتەندىككە جانە ەزگىدەگى تىرشىلىكتىڭ ۋايىمدارىنا نازار اۋدارۋمەن سيپاتتالادى. ونىڭ ەڭ تانىمال روماندارىنىڭ ءبىرى «لايساڭ كوشە» وسى ءتاسىلدى كورسەتەدى. مادەني توڭكەرىس فونىندا قويىلعان وقيعا ساياسي كۇيزەلىستەردى تىكەلەي بەينەلەۋدەن اۋلاق، بىراق قۇرتتاردىڭ، جىلانداردىڭ جانە ىدىرايتىن ورتالاردىڭ مازاسىز بەينەسى ارقىلى قورقىنىشتى اتموسفەرا جاسايدى. كەيىپكەرلەردىڭ جەكە ەرەكشەلىكتەرى مەن جەكە تاريحى جوق، ءبىر-بىرىنە پارانويا مەن دۇشپاندىق تانىتادى. بۇل گروتەسكەر كەزەڭنىڭ الەۋمەتتىك جانە ساياسي شىندىقتارىنا كۇشتى سىن رەتىندە قىزمەت ەتەدى.

كان سيۋەنىڭ ادامنىڭ يەلىكتەن ايىرۋ تۋرالى زەرتتەۋى ونىڭ جۇمىس ىستەمەيتىن وتباسىلار مەن شيەلەنىسكەن قارىم-قاتىناستاردى بەينەلەۋىنە دەيىن جەتەدى. «وگىز» جانە «شوقىداعى لاشىق» سياقتى اڭگىمەلەردە وتباسى مۇشەلەرى اراسىنداعى قارىم-قاتىناس بۇزىلىپ، ءوزىن-ءوزى سىڭىرەدى.   تاربيەلەۋشى اتا-انالىق تۇلعالاردىڭ جانە وتباسىلارداعى شىنايى بايلانىستىڭ بولماۋى قايتالاناتىن تاقىرىپ. ونىڭ شىعارماسىندا ايەل كەيىپكەرلەر ءجيى كەزدەسەتىن قيىندىقتاردى ۇسىنسا دا، كان سيۋەنى فەمينيست جازۋشى رەتىندە قاراستىرۋدان اۋلاقپىز. ول گەندەردەن اسىپ تۇسەتىن ۋايىمدار مەن تىلەكتەردى بەينەلەي وتىرىپ، سانادان تىس ساناعا ەنەدى.

كان سيۋەنىڭ اڭگىمەلەرىندە ءازىل مەن الەۋمەتتىك ساتيرا ءجيى قولدانىلادى. «قالقىعان بۇلتتاعى» ءبىر نوۆەللاسىندا ۇنەمى باقىلاۋ مەن وسەك ايتۋمەن اينالىساتىن جاقىن جەردە تۇراتىن كەيىپكەرلەر بار. ونىڭ «سەرپىندى سپەكتاكل» رومانى (كەيىنىرەك «بەس دامدەۋىشتەر كوشەسى» دەپ وزگەرتىلدى) بۇل ساتيرالىق ءتاسىلدى ودان ءارى دامىتادى، كوپتەگەن اڭگىمەلەۋشىلەر مەن الىپساتارلىقتاردى پايدالانا وتىرىپ، قاۋەسەتتەر مەن جەكە ءومىردى بۇزۋعا بايلانىستى قوعامداعى الاڭ كوڭىلدى تۇسىندىرۋگە تىرىسادى.

كان سيۋەنىڭ گروتەسك، ابسۋرد جانە الەۋمەتتىك سىننىڭ بىرەگەي قوسپاسى. وسى ەرەكشەلىك بۇكىل الەم وقىرماندارى اراسىندا رەزونانس تۋدىرىپ، ونى قازىرگى قىتاي ادەبيەتىندەگى ماڭىزدى داۋىس رەتىندە كورسەتتى. ونىڭ ادەبي الەمى فانتاستيكا مەن الاڭداۋشىلىقتىڭ ەرەكشە ۇيلەسىمىمەن ەرەكشەلەنەدى. ونىڭ نەگىزگى تاقىرىپتارى تۇراقتى بولعانىمەن – ادام تابيعاتىن زەرتتەۋ، ءومىردىڭ ابسۋردتىعى جانە سانادان تىس كۇردەلىلىك – ونىڭ جازۋ ءستيلى ۋاقىت وتە كەلە دامىدى. 1990 جىلدارى ول وقىرماندارعا سۇراق قويۋعا جانە ويعا قالدىراتىن لابيرينتتىك قۇرىلىمداردى ساقتاي وتىرىپ، اڭگىمەلەرىنە كوبىرەك سيۋجەت پەن كەيىپكەردىڭ دامۋىنا ەركىندىك بەرۋگە ءمان بەرۋدە.

جازۋشىنىڭ بۇگىندە ەكى تومدىق جيناعى سونىمەن بىرگە 11 رومانى جارىق كورگەن.

نۇرحالىق ابدىراقىن ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ شىعىستانۋ فاكۋلتەتى قىتايتانۋ كافەداراسىنىڭ PhD دوكتورى

Abai.kz