Ол - «Бакиев-Құлов» тандемінен ертеректе кеткен саясаткер.
Шені - генерал-лейтенант. Сарапшылар оны «Қырғызстанның болашақ президенті» деп болжаса да, «Ар-намыс» партиясының төрағасы Феликс Құлов (суретте) қырғыз мемлекетінің болашағын парламенттік басқару түрінде көреді. Таяуда «АйтPark» пікір-талас клубына ат басын тіреген қырғыз саясаткері клуб модераторы Нұрлан Ерімбетов пен журналистердің сұрақтарына жауап берді.

Ол - «Бакиев-Құлов» тандемінен ертеректе кеткен саясаткер.
Шені - генерал-лейтенант. Сарапшылар оны «Қырғызстанның болашақ президенті» деп болжаса да, «Ар-намыс» партиясының төрағасы Феликс Құлов (суретте) қырғыз мемлекетінің болашағын парламенттік басқару түрінде көреді. Таяуда «АйтPark» пікір-талас клубына ат басын тіреген қырғыз саясаткері клуб модераторы Нұрлан Ерімбетов пен журналистердің сұрақтарына жауап берді.

- 7 сәуір күні халықты алаңға шығарған кімдер: оппозиция ма, шетелдің ықпалы ма?
- Меніңше, бұл - аяқ астынан болған оқиға. Егерде билік пен құзырлы орындар тиесілі шараларға бармағанда, төңкеріс болмас та еді.
- Қырғызстандағы Отумбаеваның үкіметі қаншалықты заңды?
- Әрине, жұмыс істеп отырған президент, парламент пен үкімет бар жерде мұның заңдылығын айту қиын. Уақытша үкімет, революциялық комитетті құру идеясы осыдан бес жыл бұрын 26 наурыздағы революция кезінде айтыла бастаған. Онда мұндай әрекеттің логикалық тұрғыдан дұрыстығын айтуға болар еді. Өйткені президент Ақаев елден қашып кетті. Үкімет те өз құзыретінен бас тартты. Бірақ жаңа оқиғалар барысында бұрын қолданылмаған әрекетке жол берілді. Бұл үлкен қателік еді. 7 сәуірде адамдар қаза тапқан соң, мен парламенттің шұғыл отырысын шақыру қажеттігін әрі президентке импичмент жариялау туралы ұсыныспен шықтым. Бірақ естуімше, үкімет қолдамады. Себебі парламенттегі депутаттардың 70 пайызы - Бакиевтің адамдары еді.
- Елдің дүрлігуіне Максим Бакиевтің факторы да әсер етті ме?
- Ол көлеңкеде жүргенде, жағдай бөлек еді. Бірақ ол орталық агенттікті басқара бастады. Әрине, мемлекетті дамытуға негізделген құрылымның пайда болуы - жаман емес идея. Бірақ мәселе басқада: кім оны басқарады және неге ол президенттің жанындағы құрылым болуы керек? Бұл құрылымды үкіметтің аясында жүзеге асыру керек-тін. Өйткені үкімет экономиканың дамуына жауап береді. Президент көрпені өзіне тартты. Өз ұлын қызметке қойғанда, бұл халықтың үлкен наразылығын туғызды.
- Бүгінде оңтүстік пен солтүстік факторы қаншалықты өзекті?
- Бес жыл бұрын президентті таңдау мәселесі күн тәртібіне қойылғанда, біз Бакиевпен әңгімелестік. Мемлекеттік, муниципальді орталықтарда оңтүстіктен шыққан өкілдердің аздығы көп айтылатын. Бұл жайт жағдайды ушықтырып, халыққа да әсер ететін. Көп ұзамай тұрмыстық деңгейдегі оңтүстік-солтүстік бөлінісі саяси деңгейде көтеріле бастады. Мұны есепке алмау мүмкін емес-тін. Өйткені бізге «сендер, солтүстіктің өкілдері мемлекетті 14 жыл басқардыңдар, бұл - Ақаевтың билігі еді, енді оңтүстік өкілдері елді басқарады» деді. Мен де президенттік сайлауға түскім келгенде, қазіргі бас прокурор Бекназаров маған келіп: «Бәке, сіз түсінуіңіз керек: халық бәрібір де принципке барып, оңтүстіктің өкіліне дауыс береді» - деді. Мұны таразыға салған соң, тұрақтылық маңыздырақ деп шештім. Осылайша біз тандем құрып, проблеманы шештік.
- Кезінде саясаттанушы Мигранян: «Қырғызстан проблемасын шешудің бір-ақ жолы бар: елдің солтүстігін - Қазақстанға, оңтүстігін - өзбектерге беру керек» - деп мәлімдеген. Кеше Князев деген бір саясаттанушы Қырғызстанның жойылатынын айтады...
- Білесіз бе, бізде: «Қырғызстан АҚШ-қа қарсы соғыс ашып, екінші күні олардың қолына беріле салуы керек» дегендей әзіл-қалжыңдар да болды. Бірақ Қырғызстан - дербес қалыптаса алмаған мемлекет емес, бізде қалыптаса қоймаған - билік қана. Керісінше, біздің халық өзінің кемелдігін көрсетіп отыр. Екінші мәселе - төңкерістің қантөгіске ұласып, тонаушылықтың өрістеуі. Біздің өмірімізде бұл ұятты тарих беттері де болуы мүмкін, бірақ халықтың кедейлігін мойындау керек. Білесіздер ме, дипломаттардың жабық қалашығындағы премьер-министр Данияр Үсеновтің үйін тонағанда, кедей халық, тіпті дамбалға дейін алып кетіп жатты. Оларды тоқтатуға тырысқан жігіттерге: «Қараңыздаршы, бізде тіпті таза іш киім де жоқ, біз өте кедейміз» деп айтқандар болды. Ал аш халықты тоқтату өте қиын.
Халықта жұмыс жоқ. Көп азаматтарымыз Қазақстан мен Ресейге жұмыс істеуге кетіп жатады. Бұл елді жұмыспен қамтамасыз ете алмаған биліктің шарасыздығын көрсетеді. Ресми деректер бойынша, Ресей азаматтығын 300 мың қырғыз алды. Миграцияға келсек, жылына 900 мыңдай адам елге келіп-кетіп жүреді. Халықтың жалпы саны - 5 млн 300 мың адам. Қазақстанда 100 мыңдай қырғыз жұмыс істеп жүр.
- Кейбір сарапшылар сізді Қырғызстанның болашақ президенті деп болжайды. Сіз бұл жайлы не ойлайсыз?
- Біздің партия парламенттік республиканың құрылуын қолдайды. Қазіргі уақытша үкімет де мұны қолдап отыр ғой. Неге десеңіз, Ақаев пен Бакиевтің тәжірибесі ұжымдық басқару тәсіліне көшу қажеттігін көрсетіп отыр. «Демократияның басты жауы - жақсы патша» деген сөз бар. Жақсы патшаның рөлін ойнау оңай емес. Сондықтан қазіргі таңда парламентаризмнің кезеңінен өту керек шығар. Егерде жалпы саяси мәдениет өссе, президенттік басқару тәсіліне оралу жайлы әңгіме қозғауға болады.
- Ресей-Беларусь одағы сияқты Қазақстан-Қырғызстан конфедерациясын құруды қолдайсыз ба?
- Жалпы, мен халыққа мол жақсылық әкелетін одақтарға оң қараймын. Оның үстіне біз тарихи тұрғыдан бір мемлекеттің құрамында болдық. Екінші қырынан, онда әрбір мемлекеттің қандай құқықтары мен құзыреттері болады деген мәселе тағы бар. Ол одақ бола ма, конфедерация бола ма, мұны талқылау керекпіз. Бірақ басты талап - елдің дербестігі сақталуы тиіс.
- Қазақ пен қырғыз қатынасы Кенесары ханның мәселесі шешілмей, ары қарай дами алмайды. Қырғыз элитасы Кенесары хан, Наурызбайдың өлімі үшін тарихта күнә қалғанын сезе ме?
- Әрбір халықтың тарихында шиеленісті жағдай болады. Бұдан қашып құтылу мүмкін де емес. Бірақ жалпы алсақ, біздің халықтарымыз ешбір жағдайға қарамастан, тату-тәтті өмір сүрді. Кез келген отбасын алыңыз, туыстар арасында да түсінбестік боп тұрады. Балалар төбелессе де, олар - бір отбасы. Біздің халықтардың тарихы да соған жақын. Таяуда біздің белгілі тарихшымыздың осы мәселелерді қамтыған кітабы шықты. Қарулы шиеленістер болса да, бұл екі халық арасындағы араздық емес, жол бастаушылар арасындағы араздық болды. Ол тұста барымта мәселесі де өзекті еді. Біз халықтар арасындағы жағдайға кішігірім хандар, байлар мен манаптардың күресін таңсақ, бұл дұрыс емес. Мұның ара-жігін ажыратып алу керекпіз.
- Қырғыз жағдайында үш мемлекеттің шешімі дұрыс болды ма?
- Әрине, мұнда бауырлас Қазақстан, Ресей мен АҚШ басшыларының елде азаматтық соғыс болмасын дегендей алаңдаушылығы түсінікті. Солтүстік пен оңтүстікте жағдай ушығып, Ферғана алабының да отқа тұтанбауы үшін мұндай шешім қажет еді. Мен үш мемлекет басшысының шешімін толық түсінемін. Олар жағдайдың алдын алу үшін осындай әрекетке барды. Әрине, жағдайдың орнығуына үлес қосқан үш мемлекет президентіне ризашылық айту керек. Әйтпесе ушыққан жағдай ұзаққа дейін созылар еді. Бакиев елден аластатылғаннан бері жағдай орныға бастады. Уақытша үкіметтің жұмысы да көз алдымызда.
Жалпы, Нұрсұлтан Әбішұлы өте жақсы. Сен өз еліңде және өзге елдегі жағдайды салыстыра келе, көршілес елдің басшысын еріксіз құрметтей бастайсың. Тұрақтылықты сақтап, азаматтарды жақсы жалақымен қамтамасыз етіп отырған басшылыққа қарап, аз-маз қызғаныш та оянады.
- Бүгінде орыс тілі посткеңестік елдер ішінде Қазақстан мен Қырғызстанда ғана ресми мәртебеге ие. Жағдай өзгеруі мүмкін бе?
- Рас, орыс тілі - қырғыз елінде ресми тіл. Мұны ешкім де өзгертпейді. Орыс тілінің статусы қала береді. Бірақ қырғыз тілі мемлекеттік тіл болған соң, орыс тілінің бұдан да жоғары мәртебеге ие болуын ешкім де қаламайды.

Түпнұсқадағы тақырып - «Ақаев пен Бакиевтің тәжірибесі ұжымдық басқару тәсіліне көшу қажеттігін көрсетті»

Кәмшат ТАСБОЛАТ, «Айқын» газеті.

20.04.10.