Өмір болғасын адам баласының тауқыметті тағдыры шымшытырық шытырманға толы болады. Сол шытырман ішкі зарлы, мұңды толғаныстың кебін құштырып, жүрекке қайғының қамытын қабаттастырады. Қайғының лебі аңсарлы арманның жағасына жармасып, жүнжіген жүректің ұлы қағысының көзін матап, тынысты тарылтып тастайтыны рухани заңдылық.  Тарылтқан тынысты кеңейтіп, демеу беретін құдірет – қалам. Толағайлы толғамдарды төге отырып, жаныңның жарасын жырлай түсесің. Өмір шеңгелінен арқасы жауыр болып, ащы ғұмырдың тарыдай тұщысын көре алмаған пенделерде жазмыштың жазғанына көндікті. Бір ғана Мұхтар Әуезовтің «Қараш-қараш оқиғасындағы» Бақтығұлдың (Рысқұл Жылқыайдаров) басындағы зауалды зобалаңы, өмірдің тереңделіп тарамдалған тұйығына тірелгені, кешегі мәуелі Мағжанның белгісіз, тылсымды, беймәлім пешенесі күрсіндіріп, жүрекке қаяу түсіреді. Теңіздей толқып тасынған дауылда кемемен жүзе отырып, өмірлік аңғарды табуға тырысып бақты, алайда толқын ешкімге ырық берген жоқ. Буырқанып долданған тасқын дегеніне жетіп отырды, әйткенмен ұлы руханияттың өлмейтін дәні жеңіліс тапқан жоқ, тарих танымымен бой түзеу арқылы, шындықтың шымылдығын нақышында насихаттағаны бабалардың ұлы белесінің бағдары  сықылды. Ал Ақылбай Құнанбаев ше қай лауһымахфұздың қатарына енеді? Ақылбай ақын да кермекті тіршіліктің татын аз татқан жан емес, бауырлары Әбіш (Әбдірахман) пен Мағаштың (Мағауия) қыршынынан қиылуы, үлгілі өнегесімен алтынға пара-пар даңғыл көрсетіп, жастығына шырақ жаққан асқар таудай әкенің жүрек соғысының бір жола тоқтауы оңай қасірет емес екендігі айтпаса да белгілі.

                            Мен көрдім қатал күннің Қабан биін,

                            Ашамын ауыр сырды сақта жиын!

                            Жырға жан, өзіме өріс берген АБАЙ

                            Алдында ардақты аға түсер күйім, -

деген Дәрменнің (Қиясбай) орамды жыры кәдуескі ойды қағыта, қаузай өтеді. Сол өрісін өркендетіп жүрегіне сәуле құйған асқаралы Абайдай әкенің ұстаздығының арқасында Ақылбай «Дағыстан», «Шәміл» және «Зұлыс» атты дастандарды дүниеге әкеледі. Ал біз оқырман жұртшылыққа «Зұлыс» поэмасын назарларыңызға ұсынуды жөн көріп отырмыз. Бұл туралы ұлы жазушы Мұхтар Омарханұлы «Зұлыс» - Ақылбайдың аса қою оқиғалы роман-поэма түрінде жазылған үлкен көлемді шығармасы» [9,228-б] деп әдіптейді. Алайда бұл поэма толық сақталмаған. Әуезовтің айтуы бойынша бұл дастан 1921-1922 жылдары хатқа түсіріліп 1924 жылы «Сана» журналына жарияланған. Дастанда баяндалатын  Генри дейтін адам өз бауырымен өкпелесіп, бауырынан көз жазып қалғандығы, сыбыс бойынша оның Зұлыс тауына өтіп кетті деген қауесет тарауы, бауырын іздеп сапарға шығуы турасында сөз болады. Олай болса Ақылбайдың рухына тағзым ете отырып, «Зұлысқа» саяхат жасалық:

                            Зұлыс деген бір тау бар үлкен, биік,

                            Басы қарлы таянып көкке тиіп.

                            Пілден пайда етуші жансебіл бар,

                            Қарекет қып сүйегін атып, жиып.

                            Орта жері отша ыстық піл ойнағы,

                            Өзге көрсе шыдамас кетер күйіп.

                            Жаралы піл жабыспай жібермейді,

                            Ер атады еңбек қып жанын қиып.

                            Қалың тоғай, қара үңгір, қиын жартас,

                            Қаскүнем хайуанаттар тұрған сиып.

                            Дейтұғын Кватэрмен бір мерген бар,

                            Бейнет іші күн көрген қатер киіп.

***

                             Мың ділдә өлсе-дағы пілдің құны,

                             Ер мерген пұлы үшін атпайды оны.

                             Адам аумас нәрсе жоқ үйренген соң,

                             Қызық болып қатерлі көрген күні?

 

                              Көрген жоқ Кватэрмен бекер жатып

 

                              Күн сайын талай аңды келеді атып.

                              Судан арғы шәһарда қымбат баға,

                              Қайтпақшы піл сүйегін барып сатып.

 

                              Сүйегімен жинаған пілдің тісін,

                              Барарына барсын деп қылған ісін

                              Қарапқа өзі түсіп, пұлын салды,

                              Алып қайтпақ керекті әр немесін.

 

                              Кеменің үйі де көп, кісі қалың,

                              Аяқ басып жүруге келмейді әлің

                              Екі адам бір бөлмеде бөлек отыр,

                              Кім екені аңшыға емес мәлім.

 

                              Біреуі ұзын бойлы, қыр мұрынды,

                              Қымбатты оңаша алған бір орынды.

                              Қара мұрт, қызыл жүзді, кең жаурын,

                              Сөзі әдемі, киімі әм форымды.

 

                              Кемедегі кісіден иығы асқан,

                              Келісімді, келімді, кердең басқан.

                              Кішкене қабағында кейісі бар,

                              Оғат кетіп айтпасам байқамастан.

 

                              Біреуі толық келген, орта бойлы,

                              Кемел кісі сықылды білімге ойлы.

                              Үлбіреген ақ тәнді, көзі көкшіл,

                              Нағылса ол да жақсы адам сойлы.

 

                              Капитан екеуіне келді жетіп,

                              Көріп жүрген бұрыннан келіп-кетіп.

                             -Керек қылған кісіңіз мінеки, деп,

                             -Аңшының жайын айтты мәлім етіп.

 

                              Ұзыны айтты: - Генри менің атым,

                              Тиді ме жолықсын деп жазған хатым?

                              Анық сен Кватэрмен аңшы болсаң,

                              Сізге бір жолығарлық бар қажетім.

 

                             -Кватэрмен аңшы біз іздеп жүрген,

                              Зұлыс тауда піл атып өмір сүрген.

                              Керек қылған хатыңыз тиіп еді,

                              Таса болмас өзіңнен көрген, білген.

 

                             -Айтайын, - деді Генри, - жайды бастан,

                              Миллионердің ұлымын дәулеті асқан

                              Жалғыз інім Джорждан тірі айырылып,

                              Құлағандй болып тұр басыма аспан.

 

                              Ініммен қалжың сөзге келдім шалыс,

                              Кішіге еңкеймекті көрдім намыс.

                              Көрместей боп біржола өкпе қылып,

                              Кетер деп ойламадым менен алыс.

 

                              Бір күні жоғын білдім банкке барып,

                              Бар ақшасын қалдырмай кетіпті алып.

                             «Жер үстінде бар болса табармын» деп,

                              Әр тараптан іздедім хабар салып.

 

                              Анықты түк хабар жоқ ешбір жақтан,

                              Мұндай іс көріп пе едің судай батқан?

                              Өмір қайғы, өкініш кездей болды,

                              Уайымсыз жан едім үйде жатқан.

 

                              Еміс хабар естідім жолықты, деп,

                              Сізге кез менің інім болыпты, - деп.

                              Зұлыс тауда піл атып жүргенінде,

                              Үйіңе қонақ болып қоныпты деп.

 

                              Осы еді, Кватэрмен, менің жайым,

                              Зор қайғы інім еске түскен сайын.

                              Бар өмірімді жолына құрбан қылдым.

                              Еріксіз жатқызбайды қайғы-уайым.

 

                              Жалғыз інім Джорджға меһирбанмын,

                              Қалайша кеткеніне өзім таңмын.

                              Көргеніңді көмескі қылмай сөйле,

                              Осылай әуре болған мен бір жанмын.

 

                              Аңшы сонда: «Ініңді көрдім, депті,

                             -Ол оңай қайтпас жерге сапар етті.

                             -Сүлейменнің қазынасын іздемекке,

                              Талап етіп екі адам жүріп кетті.

 

                              Бару қиын, дедім мен айтып жайын,

                              Адам аман қайтпаған барған сайын.

                             Ақыры болмаған соң копия бердім,

                             Жол планы бар еді менде дайын.

                                                           ***

                             Бір күні мен Зұлысқа шықтым аңға,

                             Піл кез келер деп ойлап аңдығанға

                             Ыстықтан қап-қара боп тілі түскен,

                             Жығылып, тұрған жолықтым халсіз жанға.

 

                             Көтеріп алып келдім балағанға,

                             Қуандым көз ашуға жарағанға

                             «Алмас...алмас...» деді де жаны шықты,

                             Қойнынан қағаз таптым қарағанда.

 

                             Сүлеймен планы екен қазынасының,

                             Білмедім қайда екенін жолдасының,

                             Қағазды оқып қарасам, іздеген жан,

                             Не болары белгісіз бір басының.

 

                           -Ол план менде қалды соныменен,

                             Іс қылып іздемедік оныменен.

                             Інің Джоржды екі адам іздеп кетті,

                            Табамыз деп планның жөніменен...

    Өкінішке орай дастан аяқталмай қалған. Әуезовтің сөзіне сүйенсек, Ақылбай Ибраһимұлы манағы поэманы өмірінің соңғы жылдарында жазса керек. Алайда осындай рухани жауһар қазынаның ұрпаққа жетуінің өзі ұлы жеңіс. Ал оны әрмен қарай жетілтіп, жан дүниеге серік ету жеңістің жеңісі, жемістің жемісі екендігіне сеніміміз кәміл болмақ.

 

 

Әзімхан ИСАБЕК

М.О.Әуезов атындағы ОҚМУ

Филология факультетінің 2 курс студенті

Abai.kz