- Ассалаумағалейкум, депутат мырза! Сіздің Қызылжар атауына қатысты көтерген мәселеңізге риза болып жатырмыз. Симамбаев сияқтылардың да айтқанынан хабардармыз. "Айқын" газетіне берген сұхбатыңызды да оқыдық. Сіздің айтқаныңыз президентке жетті ме? Жер-су атауларының өзгеруі, тарихи атын қайта алуы бір кісіге байланысты болса, бұл жерге президенттің қолы керек екені белгілі. Бұған не айтасыз?

- Солтүстік Қазақстан облысының орталығы Петропавлға ежелгі Қызылжар атауын қайтаратын уақыт жетті деген сеніммен бұл мәселені көтердік,сол күнді күтіп жүргендер көп екеніне көз жеткіздік.Осымен мәселе бітті деп отырған жоқпыз.Әлі алда талай жұмыс бар, қазір олардың барлығын тізіп жату артық болар.

- Жарасбай аға, Қызылжар атауын қайткенде қалпына келтіреміз? Сіз Мәсімовке сауал жолдаудан бұрын Солтүстік Қазақстан облысы мәслихаттарымен осы мәселе жөнінде сөйлесіп көрдіңіз бе? Неге дегенде, жер су аттарын өзгерту, жаңарту, тарихи атауын қайтадан қалыптастыру солардың келісіміне қарап тұр емес пе?
Сағадат

- Қызылжар мәселесін көтерерде жергілікті мәслихат депутаттарымен ақылдасқан да,оны қажет деп санаған да жоқпын.Өйткені олардың бұл мәселеге көзқарастарын білемін.Олар шын депутат болса, халықтың талабымен санасулары керек.

- Ассалаумағалейкум, депутат мырза! Сіздің Қызылжар атауына қатысты көтерген мәселеңізге риза болып жатырмыз. Симамбаев сияқтылардың да айтқанынан хабардармыз. "Айқын" газетіне берген сұхбатыңызды да оқыдық. Сіздің айтқаныңыз президентке жетті ме? Жер-су атауларының өзгеруі, тарихи атын қайта алуы бір кісіге байланысты болса, бұл жерге президенттің қолы керек екені белгілі. Бұған не айтасыз?

- Солтүстік Қазақстан облысының орталығы Петропавлға ежелгі Қызылжар атауын қайтаратын уақыт жетті деген сеніммен бұл мәселені көтердік,сол күнді күтіп жүргендер көп екеніне көз жеткіздік.Осымен мәселе бітті деп отырған жоқпыз.Әлі алда талай жұмыс бар, қазір олардың барлығын тізіп жату артық болар.

- Жарасбай аға, Қызылжар атауын қайткенде қалпына келтіреміз? Сіз Мәсімовке сауал жолдаудан бұрын Солтүстік Қазақстан облысы мәслихаттарымен осы мәселе жөнінде сөйлесіп көрдіңіз бе? Неге дегенде, жер су аттарын өзгерту, жаңарту, тарихи атауын қайтадан қалыптастыру солардың келісіміне қарап тұр емес пе?
Сағадат

- Қызылжар мәселесін көтерерде жергілікті мәслихат депутаттарымен ақылдасқан да,оны қажет деп санаған да жоқпын.Өйткені олардың бұл мәселеге көзқарастарын білемін.Олар шын депутат болса, халықтың талабымен санасулары керек.

- Жарасбай Қабдоллаұлы! Мәжіліске түгелдей "нұротандықтардың" өткендігі белгілі.Бір партиялы Парламент болғандықтан пікір алуандығының болмайтындығы да түсінікті. Дегенмен, өзіңіз Мағжанды терең зерттеп, терең білген ұрпағы ретінде өз жақтастарыңызбен бірге коалиция құрып, қазақ халқының болашағына алаңдап, тірлік жасауға батылдығыңыз жетеді ме? Әлде, биліктен жасқанатын жағдайларыңыз бар ма?

- Қазіргі Мәжілістің кілең «Нұр Отан» партиясының мүшелерінен жасақталғаны рас. Бірақ, одан депутаттар бірінің аузына бірі қарап отыр, бірінің айтқанынан бірі шықпайды деген ұғым тумаса керек. Мәжіліс қабырғасында, әсіресе, жұмыс топтарында, кез келген мәселе қызу және жан-жақты талқыланады. Әріптестердің ойлары бір арнада тоғыспай жататын кездер де жиі болады. Біздің Тәуелсіздік алғанымызға алдағы жылы жиырма жыл толады. Бұл-тарих үшін қас-қағым сәт. Осы кезеңде атқарылған істер ұлан-ғайыр. Біз оған ынтымақ-бірліктің арқасында қол жеткіздік. Демек, алдағы кезеңде де осы дәстүрімізден айнымағанымыз жөн. «Бөлінгенді бөрі жейді» деген бабалар сөзін бір сәтке де естен шығаруға болмайды. Әрине, қанша өстік, жетілдік десек те, әлі түйіні тарқатылмаған мәселелер аз емес. Оған уақыт керек, сосын алда тұрған міндеттерді шешуге бәріміз жұдырықтай жұмылуымыз керек.
Біз кеңестік кезеңнің «шекпенінен» шыққан адамдармыз ғой,сол кездегі жағдайды да білеміз,қазір ондай үрей жоқ, ойыңдағыны ірікпей ашық айтуға болады.Өз басым неше түрлі қуыршақ қозғалыстар мен партияларға қарсы адаммын, Абай атамыздың «Бас басына би болған өңкей қиқым...» деген сөздері көкейімнен кетпейді. Халқымызға,қазағымызға қызмет етеміз,солардың мүддесін қорғаймыз десек, коалиция құрудан басқа да сындарлы тетіктер аз емес қой.Ешқандай даңғазалыққа салынбай,соларды тиімді пайдалана алсақ, көп мәселенің оңтайлы шешімін табуға болады деп ойлаймын.

- Аға, өзбекке де біраз жерді берген едік, енді міне, қырғызға да жем болып отырмыз. Жамбыл облысындағы Жуалы ауданына қарасты қырғыз елімен шекаралас 3 ауыл қырғыздарға өтіп кетті.Бұл жөнінде хабарыңыз барма? Бұған не айтасыз?

Ермұхан

- Егемендікке қолымыз жеткенде біз үшін ең күрделі мәселе - екі алып көршілерімізбен шекараны нақтылап,белгілеп алу еді.Ол ойдағыдай шешілді.Кімге де болсын,бір қарыс қазақ жерінің тектен-текке берілмейтініне еш күмәнім жоқ.Ал сіз айтып отырған жағдайларға байланысты нақты ақпаратым болмағандықтан, дәйекті жауап беруге қиналып отырмын. Анық-қанығына жетуге болады.

- Осы әнебір Симамбаев деген надан, надан болғанда қас надан Сенатқа қалай "сайланып" кетіп жүр?! Жерлес екенсіздер сол туралы айтып беріңізші. Неге біздің үкіметте, праламентте осындай дүмбілез, өз халқы туралы түсінігі төмен, санасы қортық адамдар жүреді?! Түсінбеймін. Сіз ше?
Ғазиз Қасен

- Тасбаймен жас кезімізде бір ауылда өскеніміз рас, бірақ осыған дейін сіз -бізден аса алған жоқпыз.Осында да бір мән бар-ау деймін. Сіздің сауалыңызға Ақтөбе мемлекеттік педагогикалық институтының профессоры,белгілі қоғам қайраткері Амангелді Айталының сөзімен жауап бергім келеді. Ол кісі «Айқынға» былай деген еді: « Мен сенатор Симамбаевтың Петропавл қаласының атын өзгерту туралы пікірін теледидар арқылы естігенімде, ашуға булықтым. Өйткені Симамбаевтың пікірі - қазақ неглизимінің, орыс шовинизмінің көрінісі. Менің білетінім, елімізде кешегі Кеңес Одағы кезінде қазақтың нанын жеп, суын ішіп, ауасын жұтып ержеткен, бірақ орысша тәрбиеленген ұрпақ бар. Міне, осы ұрпақ дәл қазіргі күні халықтар достығын желеу етіп, қазақ мәселесіне, қазақ идеясына келгенде іштей де, ашық та қарсылық білдіруде. Осының салдарынан мемлекеттік тіл - қазақ тілін дамыту, жер-қала атауын өзгерту ісінде аяқтан шалуға дайын кедергілер кездесуде. Шындығын айтсам, Кеңес өкіметі тарихтан кеткенімен де, кеңес идеологиясы, орыс шовинизмі, жалған интернационализм өмірден кеткен жоқ. Сондықтан Петропавлды «Қызылжар» деп атаудың әділдік екендігін халыққа айту керек, түсіндіру керек. Мысалы, Симамбаев сияқтылар біздің халықтың тарихын білмейді. Бір сөзбен айтқанда, халықтың арасында үлкен үгіт-насихат шараларын жүргізу керек. Соңғы уақытта табылған тарихқа қатысты құжаттарды БАҚ-та кеңінен жариялау қажет. Жоғары оқу орындарында, мектептерде, мәслихаттарда бұл мәселені айту да кезек күттірмейтін мәселе. Қаланың атын өзгерту орыс халқына, орыс идеясына қарсы шығу еместігін терең түсіндіру қажет.»

- А-а, айтпақшы, Симамбаев өзі қай қоғамда, қай дәуірде, қандай елде өмір сүріп жатқанын біле ме? Біздің ол кісімен жолығып, сөйлесуіміз неғайбыл, Сіз соны құнттап сұрай салыңызшы.
Ғазиз Қасен

- Бір Парламенттің ішінде жүрсек те, Симамбаевты көрмеймін,көргім де келмейді.Оның кім екенін ел білетіндей болды ғой.

- Назарбаев ЕҚЫҰ-ның саммиті өткен соң айналасын "сыпырады" деген сыбыс шығып жатыр ғой? Аслан Мусин бастаған батыстың жігіттері мен "Юг"-тің арасыдағы теке тірес ол кісіні шаршатқан сияқты. Рас па?
Жәнібек

- Өзім ешқандай топта жоқпын,өсек-аяңға сенбеймін.

- Жасым жиырма сегізде. Білімім жоғары. Жеке кәсіппен шұғылданамын. Дене тұрқым стандарт: 90х60х90. Бойым ортадан жоғары. Ұзын шаш қоюды ұнатамын. Жай жігіттерді менсінбеймін. Депутат мырзалардың біріне нақсүйер болғым келеді. Сіздің ондай ойыңыз жоқ па?

Лейла

- Қазақтың қызынан мұндай сөз шықпауға тиіс, жігіттердің әзілі болар.Дегенмен, басы бос депутаттар бар болса ,сұрастырып көрейін. Бірақ,таңдаған тазға жолығады дегенді де ұмытпаңыз!

- Жарасбай мырза, депутат болғалы қанша мәселе қарап, қаншасын шешіп, қаншасын шеше алмадыңыз? Депутаттық мандатты алғалы сайлаушыларыңыздан қанша хат түсті? Ол хаттар негізінен қандай мәселелер бойынша? Алда қандай жоспарларыңыз бар? Нақты бітірген шаруаңыз бар ма, депутат болып жүргенде?

- Депутат болып сайланғаннан бері атқарған істеріміздің есебін жүргізіп отырамыз.Оның бәрін тізіп шығу мүмкін емес.Мысалы,аймаққа барған сайын 30-40 кездесу өткіземін,өтініші барлардың бәрін қабылдаймын.Тілек айтып басқа аймақтардан да хабарласатындар аз емес.Өзекті деген мәселелерді сауал жолдау арқылы көтеріп отырамын.Мысалы,жылдың басында Қызылорда облысында болдым,іссапардан оралғаннан кейін Байқоңырдағы мектептерге байланысты Білім және ғылым министріне төмендегідей сауал жолдадым.

Құрметті Кәрім Қажымқанұлы!
Әңгіме Байқоңырға қатысты болып отыр. Бұл мәселені сол өңірде болған, сол өңірден сайланған әріптестерімнің көтергеніне еш күмәнім жоқ. Алайда, «баяғы жартас, бір жартасдегендей, айтылған сөз, орынды тілек бір құлақтан кіріп, бір құлақтан шығып кетіп жатса, ескерілмесе, амал жоқ, сол айта-айта ажары кеткен әңгімеге қайта ораласың. Байқоңырдағы 6 қазақ мектебіндегі (олардың арасында қазақ әдебиетінің классигі, ұлы жазушы Мұхтар Әуезов атындағы орта мектеп те бар) оқитын алты мыңнан астам бала әлі күнге Ресей мемлекетінің бағдарламасы бойынша білім алуда.
Міне, менің қолымда бастауыш мектептің 2-сыныбына арналған «Бізді қоршаған әлем» деп аталатын оқулық отыр. Кітаптың беташарында «Орыс тіліндегі түпнұсқасын Ресей Федерациясының Білім және ғылым министрлігі, ал қазақ тіліндегі аудармасын Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі ұсынған» деп жазылған. Кітапты шығарған Алматыдағы «Просвещение - Қазақстан» баспасы. Кітап «Біз қайда тұрамыз?», «Табиғат», «Қала және ауыл өмірі» деген үш бөлімнен тұрады.
Иә, біз қайда тұрамыз? Нақтырақ айтсақ, Байқоңырдағы қазақ мектептерінде оқып жатқан балалар қайда тұрады? Оның жауабы 6-бетте берілген: біздің қасиетті мекеніміз - Ресей. Оқушы осы беттен Ресей Федерациясының елтаңбасымен, жалауымен, әнұранымен танысады. Әрі қарай парақтасаңыз, Сережа мен Надяның кейпіне еніп, Ресейдің тау-тасын аралап кетесіз. Қазақстан туралы бірауыз сөз жоқ. Басқа оқулықтар да дәл осындай, тұп-тура аудара салған. Бұған кімнің басы жеткенін бір Алла біледі. Біз Байқоңырмен бірге Ата Заңмен қорғалатын қазақтың өзінің ана сүтімен дарыған төл тілін де білім алу құқығын да Ресейге жалға бермеген шығармыз. Олай болса, осындай сорақылыққа жол берген Білім және ғылым министрлігі өз қателігін өзі неге жөндемейді?
Бұл арада басын ашып айтатын бір мәселе - жағдайдың осылай қалыптасып отырғанына Ресейдің еш кінәсі жоқ. 1998 жылғы 28 наурызда Мәскеу қаласында қол қойылған «Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы «Байқоңыр» ғарыш айлағын пайдаланудың негізгі принциптері мен шарттары туралы» келісімде мұндай жай қарастырылмаған.
Байқоңырдағы мектептерде оқитындар - қазақ балалары, сабақ беретіндер де - қазақтар. Сонда қалай? Біз оларды Қазақ мемлекетінің білім беру бағдарламасына сәйкес әзірленген оқулықтармен қамтамасыз ете алмай отырмыз ба? Әлде бұл «жаны ашымастың қасында басың ауырмасынның» кері ме?
Байқоңыр ғарыш айлағын жалға беруге қатысты Қазақстан мен Ресей арасында жасалған келісімнің 5-бабының 2-тармағында: Байқоңыр ғарыш айлағының аумағында есеп айырысудың заңды төлем құралы тек Қазақстан Республикасының ұлттық валютасы ғана болып табылады деп жазылған. Байқоңырда болған кезімде бұл талаптың да орындалмай отырғанына көз жеткіздік, мұнда рубль теңгемен қатар қолданылуда.
Келісім бойынша Қазақстан Ресейге Байқоңырдың жылжымалы және жылжымайтын мүліктері мен сынақтық, технологиялық нысандарын жалға беріп отыр. Ал онда тұратын Қазақстан Республикасы азаматтарының конституциялық құқықтары қамтамасыз етілуге тиіс. Біз келтірген мысалдар бұл орайда әлі де шешімін таппаған мәселелер бар екенін көрсетеді.
Байқоңырдан облыс орталығына қайтып келе жатқанда біз үлкен жолдың бойындағы Қорқыт атаның кешеніне соқтық. Жергілікті азаматтар «Тілек тілеуіңізге болады» - деді. Мен қасиетті бабамыздан ел-жұрттың, ағайын-туғанның, бала-шағаның амандығымен бірге Байқоңырда тұрып жатқан бауырларымызды, әлі оңы мен солын танып үлгермеген сәбилерді үйірінен адастырмауын, осыған жауапты адамдарды ақылға шақыруын сұрадым. Ал Сізден, құрметті Кәрім Қажымқанұлы, толғағы жеткен - Байқоңырдағы қазақ мектептерін Қазақстан бағдарламасына көшіру мәселесін түбегейлі шешуді, сондай-ақ, осында тұрып жатқан Қазақстан Республикасы азаматтарының құқықтарының мүлтіксіз қорғалуын қамтамасыз етуді сұраймын.

- Сіздің көмекшіңіз бар шығар? Ол кім (аты-жөні), қай жердің тумасы, Сізге кім болып келеді?

- Көмекшім бар, мамандығы бойынша заңгер. Қызылжардың тумасы,бірақ маған ешқандай туыстығы жоқ.

- Ұлы ғалым Шоқан Уәлиханов туралы жазған эссеңізді оқыған едім. Сонда сіз Шоқаннан қалған ұрпақ бар деп жазыпсыз. Осыны қандай деректерге сүйеніп жаздыңыз? Сосын бір сұрайын дегенім - сіз Шоқан Сырымбетте туған дейсіз, ал жұрттың бәрі Аманқарағайда туды деп жүр ғой...

- Шоқанның генерал Черняевтің іс-әрекетіне наразылық білдіріп, бір топ офицерлермен бірге одан іргесін аулақ салғаны,кейін аталас туысы Тезектің ауылына келіп тұрақтап қалғаны тарихтан белгілі. Осында "Тезек сұлтанның қарындасына үйленеді" (Әлкей Марғұлан). Кейбір зерттеушілер Айсарыны Тезектің қызы деп те жазып жүр.
Алайда, ол кешікпей қайтыс болады. Сырымбетте болғанда дәл осы оқиғаға байланысты халық арасында тарап кеткен басқа да әңгіме бар екенін естіп, білдік. Артына естелік қалдырған Жақыптың Құлышынан тарайтын Хайролланың айтуынша, Айсары Шоқан қайтқаннан кейін Шыңғысқа хат жазып, көңіл айтады. "Мен де Сіздің балаңызбын, Шоқанның жолдасымын, екіқабатпын, не айтасыз, рұқсат бересіз бе, әлде..." Осы хатты алғаннан кейін Шыңғыс балаларын жинап: "Шоқанжаннан бір иіс көретін болдық, осыны қайсың әкеліп бересің" - дейді. Балаларының ешқайсысы «иә» дей қоймағаннан кейін Шыңғыс үлкен ұлы Жақыпқа қарайды. Ақыры, Алтынемелге Жақып аттанады. Сөйтіп, Жақып Айсарыны екі әйелдің үстіне алады, одан бір ұл, екі қыз сүйеді. Ұлдың аты - Мәлік. Айсарының Шыңғысқа хат жазғаны анық болса, Мәлік іште келген, демек Шоқаннан қалған тұяқ. Сырымбетте бертінге дейін оны растағандар болған. Солардың бірі 1915 жылы туған Нұрмұхан Мұхамбеталин 2003 жылы 98 жасында "Менің жігіт кезімде Мәлік жетпістерге келіп қалған адам еді, сол кездегі үлкендер Мәлікті іште келген дейтін" - депті. Шоқанның Сырымбеттегі мұражайын ұйымдастыруға, оның артында қалған мұраларын жинастыруға белсене қатысқан қарт ұстаз Күлпән Хайроллақызы да Мәліктің Шоқанның ұлы екеніне шүбәсіз сенеді. "Олай болса бұл мәселе кезінде неге көтерілмеген?" деген сауалымызға Күлпән апай: "Кейбіреулерге Шоқанның тікелей мұрагерінің болғаны ұнамаған сияқты", - деп екі ұшты жауап берді.

Шоқан Сырымбетте туған деушілер аз емес. Бұл сөздер қайдан шыққан? Шоқанды терең зерттеген ірі ғалым Әлкей Марғұлан Г. Потаниннің, басқа да Шоқанмен тығыз қарым-қатынаста болған орыс зиялыларының еңбектеріне сүйене отырып жазған "Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың өмірі мен қызметі" деп аталатын көлемді очеркінде П.П. Семенов - Тян-Шанскийдің "Александр І Уәлиханның жесіріне үлкен ілтипат көрсетіп, қырғыз сахарасында оған үй салдыруға әмір еткен, Шоқан Уәлиханов сол үйде туған". (Тянь-Шаньға саяхат" мемуарлары, ІІ том, 54 бет, 1946 ж.) деген сөздеріне сілтеме жасайды. Алайда осы очерктің 2 бөлімінде "Шоқан Уәлиханов (дұрыс есімі - Мұхаммедқанапия, ал Шоқан - анасының еркелетіп қойған аты) 1835 жылы ноябрь айында Құсмұрын бекінісінде туған" деп жазады. Осылай Шоқанның туған жері туралы оқырманға екіұдай ой тастайды да, оны әрі қарай қазбаламайды. Әлде, атақты ғалым ақиқатын кейінгі ұрпақ өзі анықтай жатар, деді ме екен? Қалай десек те, Шоқан тақырыбына қалам тартқан зерттеушілер негізінен Әлкей Марғұлан айтқан ойларды ғана шиырлап, осы мәселені орап өтіп жүр.
Кейбір зерттеушілер жазып жүргеніндей, П. П. Семенов - Тян-Шанский Шоқанды сырттай танып, білген адам емес, 1856 жылы көктемде Омбыда танысқаннан кейін олардың өмір жолдары жиі-жиі тоғысып отырады. Демек, Тян-Шанскийдің Шоқанның туған жерін білмеуі, қателесуі мүмкін емес.
Шоқан өмірін көп зерттеген, бертінге дейін ол Құсмұрында туды деген ойды діттеп келген Шоқан Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінің профессоры, тарих ғылымының докторы Қадіржан Әбуевтің де осы мәселеге қатысты өзінің алғашқы пікірінен айнығаны кездейсоқ болмаса керек. Ол республикалық «Казахстанская правда» газетінің 2005 жылғы 3 желтоқсандағы санында А.П. Семенов - Тян-Шанскийдің Шоқан Сырымбетте туды деген ұйғарымын Н.Наумовтың, сондай-ақ қазақтың біртуар ұлдарының бірі Міржақып Дулатовтың да қолдағанын айта келіп, тағы бір дәлел ретінде «1949 жылы І.Омаров пен А.Панкратовтың редакциясында, профессор Е.Бекмахановтың қатысуымен жарық көрген «Қазақ КСР-нің тарихында» Шоқан Уәлиханов 1835 жылы Көкшетау округінің Сырымбет мекенінде, қалың қарағайлы таудың етегінде туды» - деп жазылғанын келтіреді.

- Жарасбай Қабдоллаұлы Сіз ауылдан шыққан азаматсыз. Бүгіндері сол ауылға ат ізін салып тұрасыз ба? Ауыл, ауыл жастары жайлы не ойлайсыз?

- Шыны сол, ауыл әлі оңала қойған жоқ. Кешегі нарыққа өтпелі кезеңде қолда бардан айырылып, кедейліктің кемесіне мініп алған ауылдарда екі қолға бір жұмыс таба алмай, кемпір-шалдың зейнетақысына қарап қалғандар немесе тұрмысы жұқа адамдарға берілетін атаулы әлеуметтік көмекті талғажау етіп қалт-құлт өмір сүріп жатқандар аз емес.
Бұл арада мемлекет тарапынан ауылдық аймақтарға қамқорлық жасалмай отыр деген ұғым тумасқа тиіс. Қазақстан Республикасының 2004-2010 жылдар аралығында ауылдарды дамытуға бағытталған мемлекеттік бағдарламасына сәйкес 2004-2006 жылдары, яғни бірінші кезеңде 193 миллиард теңге игерілді. Ал 2007-2009 жылдарға 185 миллиард теңге бөлінді. Мен бұл цифрларды неге тізбелеп отырмын. Ондағы айтпағым - ауылды дамытуға бағытталған қыруар қаржы он тоғыз жылда бір қайтарым беруі керек еді ғой. Ауылдың еңсесі неге көтерілмейді? Жасалып жатқан жақсылықтарды қарапайым халық неге сезінбейді? Өйткені, мемлекет қаржысы ауылдықтардың емес, басқалардың қалтасына құйылып жатыр.
Ауыл нарыққа өтпелі кезеңде басты байлығы жерінен айырылып қалды. Кеңшарлар мен ұжымшарлар тарап, әркім өзінің үлесін алып, аспаннан құймақ жауғандай кезде болған. Бірақ, соның бәрін ұстай алмады, ұқсата алмады. Ол үшін қарапайым халықты кінәлауға да болмайды. Біріншіден, жұрттың бәрі диқан емес. Сол сияқты, елді жұмыссыздық жайлаған, көк тиын бақырды көру арманға айналған кезде бала-шағаны асырау, оқыту, үйлендіру, үй қылу... осының бәрі қыруар қаржыны қажет етпей ме. Ежелден «малым жанымның садағасы» деп өскен қазақ бәрін осыған салды. Малмен бірге жер де кетті сатылып. Осылай ауылдықтар жекешелендіру кезінде қолға тиген азды-көпті дүние-мүліктен жұрдай болды.
Көңіл азып, дала құлазып, халықтың аяқ-қолы ғана емес, бағы да байланған сол кезде қалталылар ауылды жағалай бастады. Оларға керегі жер еді. Халық берді. Бермей қайда барады. Оның үстіне инвесторлар: «Жай алмаймыз, жарылқаймыз, үлестеріңізді береміз, жұмыспен қамтамасыз етеміз» деп отырса. Содан бері де біраз уақыт зымырап өте шықты. Бірақ ауылдың алдында әлі сол, баяғы жарық астау. Елді де, жерді де сүлікше сорып жатқандар көктемде техникасын қаптатып әкеліп егінін егеді, күзде жинап әкетеді. Содан кейін ауылдың қарасын көрмейді. Мұнда не болып жатыр? Ел аман, жұрт тиыш па? Онда олардың жұмысы жоқ.
Жер біздің басты байлығымыз. Сондықтан да оның игілігін ел, өгіздей қара «Джиптермен» даланың шаңын бұрқыратып, анда-санда төбе көрсететін инвесторлар ғана емес, сол жерде өскен, өнген қарапайым халық та көрулері керек.
Ол үшін не істеуіміз керек?
1. Жермен жұмыс істеп отырған инвесторлар өз табыстарының біраз бөлігін ауылдықтармен бөлісулері керек. Атап айтқанда, ауылдың әлеуметтік дамуына ат салысқандары жөн. Бір ғана жол мәселесін алсақ, олардың бұзылуына кім кінәлі? Әрине, алпауыттар. Бірақ, солар сол жолды жөндеуге, қалпына келтіруге бір тиын бөліп отыр ма? Оның зардабын жергілікті тұрғындар тартуда. Тіпті кейбір шалғайдағы елдімекендерде басы ауырып, балтыры сыздағандардың ауылдан шыға алмай қалатын кездері де жиі кездеседі. Міне, осындай қиындықтарға шыдай алмағандар ауылдан көшіп жатыр.
2. Өз қарауларындағы елді мекендерде жаңа өндіріс орындарын ашып, оларда жергілікті тұрғындардың жұмыс істеулеріне жағдайлар жасаулары керек. Қазір ауылдарда мыңдаған жастар жұмыссыз жүр. Бұл жағдайдың олардың күнделікті тұрмысына салқынын тигізіп отырғаны өз алдына, жастар еңбек, тәртіп, талап, жауапкершілік дегендердің не екенін ұмытып барады. Ертең олар кім болады, қалай күн көреді. Осыны да осы бастан ойламасақ түбінде опық жеріміз.
3. Барлық инвесторлар өздеріне міндеттемелерді мүлтіксіз орындап отырған жоқ жағдай бақылаудың жоқтығынан осылай болып отыр. Осы жайлар ескеріліп жерді пайдалануға байланысты келісімдердің қайта қаралғаны, бұл істен мемлекеттің де шет қалмағаны жөн болар еді.

- Отбасыңыз туралы айта кетсеңіз?

- Жолдасымның есімі -Ақжәми, зейнет демалысында, ұлым Олжас-журналист, қызым Дана -мамандығы бойынша экономист, кәсіпкерлікпен айналысады, алты немерем бар, - бәрі де мектеп оқушылары.

- Депутат болсаңыз да, шығармашылықты да ұмытпайтын сияқтысыз, қазір сізді қандай мәселелер толғандырып жүр?

- Өмір бойы қаламды серік етіп келе жатқаннан кейін,әрине,жазудан қол үзе алмайсың. Бос уақытымды негізінен кітап оқуға,жазуға арнаймын.Мағжанды ел біле берсін деген ниетпен өткен жылы «Мағжан әлемі» деген кітап құрастырып,оқырмандарға ұсындым. Сондай-ақ, елдің шетіндегі, суық желдің өтіндегі Солтүстік Қазақстан облысынан шыққан елімізге жақсы танымал тұлғалар туралы «Дала-бесік» деп аталатын кітап шығардым.Жалпы,бұл өңірден де талай-талай ел бастаған көсемдер, от ауызды, орақ тілді шешендер, батырлар, ақын-жыраулар шыққан. Қазір солардың бірі-Смағұл Сәдуақасов жайлы эссе жазып жүрмін. Тағы бір ойым - Мағжан Жұмабаев туралы энциклопедия құрастыру. Арасында шытырман оқиғалы әңгімелер жазғанды ұнатамын.

- Қазіргі мәжілісті ең өлі мәжіліс дейді

- Сіздің бұл пікіріңізбен келісе алмаймын.

- Қазіргі жұмыстан қысқарту мәселесіне байланысты көзқарасыңыз қандай? Оның қандай пайдасы бар?

- Мемлекеттік қызметшілерді қысқарту кездейсоқ жағдай емес.Кезінде өзіміз далитып алдық.Мұндай қысқартулар алда да болуы керек.Өйткені бізде бір мәселемен айналысатын құрылымдар аз емес.Тек үнемделген қаржы жұмыс істеп жүргендерге лайықты еңбекақы тағайындауға бағытталса игі.Сондай-ақ,қысқартуға ұшыраған азаматтарды жұмысқа орналастыру мәселесі де назарда болуға тиіс.

- Манаш Қозыбаев атындағы СҚМУ-да неге қазақша білім бөлімдері аз? Бұл мәселені қозғап отырған себебім, осы жылдың түлектері көбінесе қазақ бөліміне арыз берді, бірақ соған қарамастан олар орыс бөлімдерінде еріксіз оқып жүр. Өйткені осы күні білімсіз күнің жоқ. Бірақ сынақ кезінде студенттер қатты қиналады. Осы мәселені көтеріп, қазақ мектебін бітірген балалардың болашағына өз үлесіңізді қосуыңызды өтінеміз. Мүмкін әлі де кеш емес шығар оларды қазақ бөліміне ауыстыруға.

- Қызылжардағы Манаш Қозыбаев атындағы университеттің студенттерімен талай рет кездескен едім. Бұл мәселе бұрын-соңды көтерілген жоқ-ты.Анық-қанығына жетіп,өз тарапымнан ықпал етуге тырысамын.

- Жазушы екенсіз, Жазушылар Одағының мұшесі көрінесіз. Жөн-ақ. Сол Одақтың ішінен шығып жатқан шуды естіп отырған боларсыз. Оған не дейсіз? Өткендегі пленумға келіп қатысып па едіңіз? Оразалиннің «Құрметті төраға» болуын қолдап дауыс бердіңіз бе? Соны айтыңызшы.

Бейбіт

- Мен Жазушылар одағында өткен пленумға қатысқан жоқпын. Өз басым Нұрлан Оразалинді ақын ретінде,азамат ретінде,басшы ретінде сыйлаймын.Қызметте қателік жіберсе,оны жақын жүргендер білетін шығар,ондайдан менің хабарым жоқ.Ал жалпы,қаламгерлерге келсек,анау жақсы,мынау жаман дейтін емес,бәрі ұсақталып,сөз қуып кетті.Меніңше қаламгерлер арасындағы айтыс-тартыс тек шығармашылық төңірегінде болуы керек.Әріптестерімнің қазіргі тірлігіне қарным ашады. Сосын,Жазушылар одағын жабу керек,тарату керек деген не сөз?! Бұл өткенімізді өшіру,тарихымыздың тамырына балта шабу,сабақтастықты жою емес пе?!.

- Көңіліңізге келсе де айтайын, солтүстіктіктің қазақтары, әбден орыстанып кеткенсіздер. Біреу келіп облысты, аймақты қазақыландырып беретіндей «ойбай, бізде орыс көп, оймауыт көп» деп әлі жүрсіздер. Халық ұйқыда. Ұйқыда емес, бодандықтың құлтерең түкпірінде. Намыс қайда, намыс?! Қазақтың бойынан арда қазақтықты көре қалса, солтүстіктегі ағайынымыздың «южан» деп тыжырына қалатыны бар. Сіздер үшін Атыраудың қазағы, Шымкенттің қазағы деген жоқ, бәрі «южанин». Неге бұлай? Қазақ қазақтан неге жериді? Сосын сіздерде «орыс мінезді» деген бар. Оны және мақтан көресіздер. Сонда не, қазақта жақсы мінез, турашылдық, әділдік жоқ па? Айта берсе сөз көп. Қысқасы, осы он-жиырма жылдың шегінде Солтүстікте ұлттық бағытта мынандай игі шаралар іске асты деп айта аласыз ба? Айтыңызшы.

Жалын деген бауырыңызбын.

- Бізге Солтүстік -Оңтүстік Батыс -Шығыс болып бөлінудің еш қажеті жоқ,бәріміз де бір қазақтың баласымыз,еліміз бір,жеріміз бір,алға қойған мақсатымыз бір.Ол - Қазақстанымыздың абыройын асқақтата беру.Мен жыл басынан бері Қызылорда, Оңтүстік Қаазқстан,Маңғыстау облыстарында болдым,қалың қазақты,нағыз қазақты көрдім,қызықтым,қуандым.Әрине,солтүстіктегі жағдай басқашалау,оған мұндағы халық кінәлі емес,кезінде жүргізілген саясат кінәлі.

- Зейнеткерлік жасты шет мемлекетке еліктеп қосады деген сөз шындыққа жанаса ма?

- Кеше ғана Зейнетақы туралы заңға толықтырулар мен өзгерістер енгіздік. Комитет отырысына Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі Г.Н.Әбдіхалықованың өзі қатысып,депутаттардың көптеген сауалдарына жауап берді.Осы мазмұндас сауалды біз де қойдық.Мұндай әңгіме жоқ деді министр.

- Егер соңғы парламент сайлауы аділ өткенде "Нұр отан" қанша пайыз дауыс алар еді?

Нұрым

- Дәл қазір елімізде «Нұр Отанмен» бәсекелесетін партия жоқ. «Нұр Отан» ел мүддесіне қызмет етуде,халық оған сенеді,қолдайды.Мен өткен сайлауды былай қойғанда,өздерін оппозициялық партиялармыз деп жүргендер алдағы сайлауда да қажетті дауыс жинай алмай қала ма деп қорқамын.Кейбіреулерінің партия деген аты ғана,төменгі буындары жоқ,бар болса,жұмыс істемейді.Әйтеуір,сайлау кезінде төбе көрсеткен болады.Оны халық көріп,біліп отыр ғой.

- Қазақтың маңдайына біткен өте мықты ғалым, өз саласы бойынша әлемдегі ең мықты 5 ғалымның бірі - САЯТ ЫБЫРАЙды қамап тастады!!! Осы туралы не айтасыз? Жалпы, көзқарасыңыз, одан бұрын жанашырлығыңыз бар ма?

- Ғалым Саясат Ыбырайға қатысты ештеңе айта алмаймын.Ол кісінің ісімен құқық қорғау органдары айналысып жатыр ғой.Ақ-қарасын айырып,әділ шешім шығаратынына сенейік.Әрине,кез келген қазақ азаматының тағдырына алаңдауымыз керек,менің де жаным ашиды,жүрегім ауырады.

- Қадірлі депутат, қойатын сауалым: еліміздің қаржысы өзімізге жетеді, басқа да елдерге ақшалай, тағы да басқадай көмек беріп жатырмыз. Бірақ неге қытайдан кредит аламыз? Ертеңгі күніміз не болмақ?

- Біздің еліміз шикізатқа бай елдердің бірі.Оны өңдеп,ұқсату үшін өнеркәсіпті дамытуымыз керек.Қазір сырттан қаржы алсақ,осы және басқа жедел шешілуге тиіс мақсаттарға жұмсалуда.Біздің жағдайымыз жылдан-жылға жақсарып келеді.Біздің ұстанған бағытымыз дұрыс.Жақында мен көршілес Қырғыз елінде болып келдім,ондағы жағдайды көзіммен көрдім,өз елімізбен салыстыратын болсақ,айырмашылық жер мен көктей.

- Тәуелсіздік күні жоғары дәрежеде аталуы үшін не істеу керек және сіз қандай үлес қосар едіңіз?

- Менің білетінім,біз үшін Тәуелсіздік күнінен қымбат мереке жоқ! Бұл мереке - ұлық мереке, шын мәніндегі ұлы мереке,ежелден еркіндік аңсаған ер қазақтың,Атырау мен Алтай, Арқа мен Алатау арасын жайлап жатқан мына дархан даланың төсін білектің күшімен, найзаның ұшымен, қылыштың жүзімен қорғаған, қанымен, терімен суарған ата-бабаларымыздың, бостандық үшін жан пида қылған Алаш арыстарының ең асыл мұраты еңселі ел болу арманы жүзеге асқан күн! Осыны халыққа,әсіресе,жастарымызға ұғындыруымыз керек.Санаға сілкініс керек.Елімізді ,қазағымызды сүйетін ұрпақ тәрбиелейік. Осы сияқты істерден кез келген азаматқа орын табылады. Қазақ елі-ұлы ел,қазақ халқы-ұлы халық! Әрдайым жүрегімізді осы ой толқытсын.

- Жәке, менің сұрағым жауапсыз қалыпты. Ләйлә бикештен кейін беріп едім. Қайталаймын: еліміздегі жемқорлықты жеңу мүмкін бе? Елбасы неге ұлтына жаны ашымайды, себебін білесіз бе? Сонша байлықпен он алты млн. халықты неге асырай алмай отыр?

- Сіздің сұрағыңызды көзім шалған еді, кейін алып тастапты, неге екенін түсінбедім. Ренжімеңіз, кешірім сұраймын. Ал, жемқорлық мәселесіне келсек, ерінбегеннің бәрі пікір білдіріп жатыр ғой. Менің өз ойым, бұл барлық елде бар кесел, тек,деңгейі әр түрлі: дамыған елдер де төмен, біз сияқты экономикасы жаңа-жаңа қалыптаса бастаған елдерде жоғары. Соған қарағанда ,оның зардабын әлі біраз тартатын сияқтымыз. Әрине, солай екен деп, сарыуайымға салынуға болмайды, күресу керек, оның жолдары сан-тарау. Меніңше, тәрбие мәселесіне көбірек көңіл бөлуіміз ,жастарды осы кеселден сақтандыруымыз керек. Бұл орайда бұқаралық ақпарат құралдары да айтарлықтай жұмыстар атқара алады. Олар болған оқиғаны хабарлап қоюмен ғана шектелмей, осы тақырыпқа тереңірек бойласа, талдаулар ұйымдастырса, ұтысымыз көп болар еді .Елбасы туралы пікіріңізді қолдай алмаймын, ол кісінің қазаққа жаны ашымайды деп кім айтты?! Кеше қандай едік, бүгін қандаймыз, осының бәріне кімнің арқасында қол жеткіздік! Басқалардың жағдайын көріп отырмыз ғой: айтыс- тартыс,қантөгіс...Алла тағала соның бетін аулақ қылсын! Үлкендер 90-жылдардың басында елде қандай жағдай болғанын, жарық өшіп, жылу құрып, «не болды,қайда барамыз» деп сасқалақтағандарын ұмыта қоймаған шығар. Сол кезде мен Қазақ радиосының Солтүстік Қазақстан облысындағы тілшісі едім, іссапарымен аймаққа келген мемлекет басшысынан бір топ журналист сұхбат алдық .Сонда Президенттің жағдай бұдан да қиын болады, өйткені біз жаңа өндірістік қатынастарға көшкелі отырмыз, бірақ тығырықтан шығамыз, бәрін жолға қоямыз дегені есімде. Содан бері жиырма жылға жуық уақыт өтті, Елбасы өз сөзінде тұрды, жағдайымыз жылдан-жылға жақсара түсуде. Осыны өтірік деңізші. Жақсыны көре білмесек, бағалай алмасақ, ол да күнә. Рас, шешілмеген мәселелер де аз емес, оған бәріміз де кінәліміз, бар мүмкіндіктерді дұрыс пайдалана алмай жатырмыз, әлі алақан жаюмен келеміз, өзімізге өзіміз сын көзбен қарамаймыз, кінәліні сырттан іздейміз.

- Жәке, Сізге бірнеше сұрағым бар. Бірінші, Қызылжар атауына Солтүстік Қазақстан облысының әкімі Серік Біләловтің өзі қарсы болып отырғандай. Әкім кезінде бір газетке сұхбат бергенде «Мен әкім болып тұрған кезде шаһардың аты өзгермейді» пікір білдіріпті. Ендеше, облыс әкімі өзгермей, қала атауы қалпына келмейтін тәрізді. Осыған не айтасыз? Екінші, Солтүстік - Симамбаев сияқтыларды"өмірлік депутат" мандатын беріп, неге сонша "әлпештейді"? Әлде жергілікті халық шынында да идеологиялық "езгіден" арыла алмай отыр ма? Үшінші, әріптесіңіз Кәрібай Мұсырманның жақында "Ана тілі апталығында "бұлталақтаған" пікірі жарық көрді. Кәрібай ағамыз жергілікті биліктің сойылын соғып отырған жоқ па?

- Қызылжар атауына байланысты облыс әкімінің өз пікірін білдіргенін білемін. Бірақ, ол кісі Петропавлға Қызылжар атауын қайтаруға қарсы деп ойламаймын. Ал енді, «өмірлік депутат» мәселесіне келсек, оған мен де қарсымын. Мәселе Тасбай да ғана емес, жалпы, Парламенттің, мәслихаттардың құрамы жаңартылып отырғаны жөн. Тіпті басы «алтын»болса да, екі мерзімнен артық отыру ұят. Бұл да бір мектеп қой, содан мүмкіндігінше көп адам өтсін, жастар да заң шығарумен айналыссын. Кәрібайды мен өте жақсы білемін, бірге қызмет істедік. Сол өңірдегі ұлт мүддесі үшін тер төгіп жүрген азаматтардың бірі. Көтерілген мәселеге жеке көзқарасы болды екен деп мен оны кіналай алмаймын.

«Абай-ақпарат»