ينتەرنەت-كونفەرەنتسيا: جاراسباي سۇلەيمەنوۆ
- اسسالاۋماعالەيكۋم، دەپۋتات مىرزا! ءسىزدىڭ قىزىلجار اتاۋىنا قاتىستى كوتەرگەن ماسەلەڭىزگە ريزا بولىپ جاتىرمىز. سيمامباەۆ سياقتىلاردىڭ دا ايتقانىنان حاباردارمىز. "ايقىن" گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىڭىزدى دا وقىدىق. ءسىزدىڭ ايتقانىڭىز پرەزيدەنتكە جەتتى مە؟ جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ وزگەرۋى، تاريحي اتىن قايتا الۋى ءبىر كىسىگە بايلانىستى بولسا، بۇل جەرگە پرەزيدەنتتىڭ قولى كەرەك ەكەنى بەلگىلى. بۇعان نە ايتاسىز؟
- سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ورتالىعى پەتروپاۆلعا ەجەلگى قىزىلجار اتاۋىن قايتاراتىن ۋاقىت جەتتى دەگەن سەنىممەن بۇل ماسەلەنى كوتەردىك،سول كۇندى كۇتىپ جۇرگەندەر كوپ ەكەنىنە كوز جەتكىزدىك.وسىمەن ماسەلە ءبىتتى دەپ وتىرعان جوقپىز.ءالى الدا تالاي جۇمىس بار، قازىر ولاردىڭ بارلىعىن ءتىزىپ جاتۋ ارتىق بولار.
- جاراسباي اعا، قىزىلجار اتاۋىن قايتكەندە قالپىنا كەلتىرەمىز؟ ءسىز ماسىموۆكە ساۋال جولداۋدان بۇرىن سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى ماسليحاتتارىمەن وسى ماسەلە جونىندە سويلەسىپ كوردىڭىز بە؟ نەگە دەگەندە، جەر سۋ اتتارىن وزگەرتۋ، جاڭارتۋ، تاريحي اتاۋىن قايتادان قالىپتاستىرۋ سولاردىڭ كەلىسىمىنە قاراپ تۇر ەمەس پە؟
ساعادات
- قىزىلجار ماسەلەسىن كوتەرەردە جەرگىلىكتى ءماسليحات دەپۋتاتتارىمەن اقىلداسقان دا،ونى قاجەت دەپ ساناعان دا جوقپىن.ويتكەنى ولاردىڭ بۇل ماسەلەگە كوزقاراستارىن بىلەمىن.ولار شىن دەپۋتات بولسا، حالىقتىڭ تالابىمەن ساناسۋلارى كەرەك.
- اسسالاۋماعالەيكۋم، دەپۋتات مىرزا! ءسىزدىڭ قىزىلجار اتاۋىنا قاتىستى كوتەرگەن ماسەلەڭىزگە ريزا بولىپ جاتىرمىز. سيمامباەۆ سياقتىلاردىڭ دا ايتقانىنان حاباردارمىز. "ايقىن" گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىڭىزدى دا وقىدىق. ءسىزدىڭ ايتقانىڭىز پرەزيدەنتكە جەتتى مە؟ جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ وزگەرۋى، تاريحي اتىن قايتا الۋى ءبىر كىسىگە بايلانىستى بولسا، بۇل جەرگە پرەزيدەنتتىڭ قولى كەرەك ەكەنى بەلگىلى. بۇعان نە ايتاسىز؟
- سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ورتالىعى پەتروپاۆلعا ەجەلگى قىزىلجار اتاۋىن قايتاراتىن ۋاقىت جەتتى دەگەن سەنىممەن بۇل ماسەلەنى كوتەردىك،سول كۇندى كۇتىپ جۇرگەندەر كوپ ەكەنىنە كوز جەتكىزدىك.وسىمەن ماسەلە ءبىتتى دەپ وتىرعان جوقپىز.ءالى الدا تالاي جۇمىس بار، قازىر ولاردىڭ بارلىعىن ءتىزىپ جاتۋ ارتىق بولار.
- جاراسباي اعا، قىزىلجار اتاۋىن قايتكەندە قالپىنا كەلتىرەمىز؟ ءسىز ماسىموۆكە ساۋال جولداۋدان بۇرىن سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى ماسليحاتتارىمەن وسى ماسەلە جونىندە سويلەسىپ كوردىڭىز بە؟ نەگە دەگەندە، جەر سۋ اتتارىن وزگەرتۋ، جاڭارتۋ، تاريحي اتاۋىن قايتادان قالىپتاستىرۋ سولاردىڭ كەلىسىمىنە قاراپ تۇر ەمەس پە؟
ساعادات
- قىزىلجار ماسەلەسىن كوتەرەردە جەرگىلىكتى ءماسليحات دەپۋتاتتارىمەن اقىلداسقان دا،ونى قاجەت دەپ ساناعان دا جوقپىن.ويتكەنى ولاردىڭ بۇل ماسەلەگە كوزقاراستارىن بىلەمىن.ولار شىن دەپۋتات بولسا، حالىقتىڭ تالابىمەن ساناسۋلارى كەرەك.
- جاراسباي قابدوللاۇلى! ماجىلىسكە تۇگەلدەي "نۇروتاندىقتاردىڭ" وتكەندىگى بەلگىلى.ءبىر پارتيالى پارلامەنت بولعاندىقتان پىكىر الۋاندىعىنىڭ بولمايتىندىعى دا تۇسىنىكتى. دەگەنمەن، ءوزىڭىز ماعجاندى تەرەڭ زەرتتەپ، تەرەڭ بىلگەن ۇرپاعى رەتىندە ءوز جاقتاستارىڭىزبەن بىرگە كواليتسيا قۇرىپ، قازاق حالقىنىڭ بولاشاعىنا الاڭداپ، تىرلىك جاساۋعا باتىلدىعىڭىز جەتەدى مە؟ الدە، بيلىكتەن جاسقاناتىن جاعدايلارىڭىز بار ما؟
- قازىرگى ءماجىلىستىڭ كىلەڭ «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ مۇشەلەرىنەن جاساقتالعانى راس. بىراق، ودان دەپۋتاتتار ءبىرىنىڭ اۋزىنا ءبىرى قاراپ وتىر، ءبىرىنىڭ ايتقانىنان ءبىرى شىقپايدى دەگەن ۇعىم تۋماسا كەرەك. ءماجىلىس قابىرعاسىندا، اسىرەسە، جۇمىس توپتارىندا، كەز كەلگەن ماسەلە قىزۋ جانە جان-جاقتى تالقىلانادى. ارىپتەستەردىڭ ويلارى ءبىر ارنادا توعىسپاي جاتاتىن كەزدەر دە ءجيى بولادى. ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا الداعى جىلى جيىرما جىل تولادى. بۇل-تاريح ءۇشىن قاس-قاعىم ءسات. وسى كەزەڭدە اتقارىلعان ىستەر ۇلان-عايىر. ءبىز وعان ىنتىماق-بىرلىكتىڭ ارقاسىندا قول جەتكىزدىك. دەمەك، الداعى كەزەڭدە دە وسى داستۇرىمىزدەن اينىماعانىمىز ءجون. «بولىنگەندى ءبورى جەيدى» دەگەن بابالار ءسوزىن ءبىر ساتكە دە ەستەن شىعارۋعا بولمايدى. ارينە، قانشا وستىك، جەتىلدىك دەسەك تە، ءالى ءتۇيىنى تارقاتىلماعان ماسەلەلەر از ەمەس. وعان ۋاقىت كەرەك، سوسىن الدا تۇرعان مىندەتتەردى شەشۋگە ءبارىمىز جۇدىرىقتاي جۇمىلۋىمىز كەرەك.
ءبىز كەڭەستىك كەزەڭنىڭ «شەكپەنىنەن» شىققان ادامدارمىز عوي،سول كەزدەگى جاعدايدى دا بىلەمىز،قازىر ونداي ۇرەي جوق، ويىڭداعىنى ىرىكپەي اشىق ايتۋعا بولادى.ءوز باسىم نەشە ءتۇرلى قۋىرشاق قوزعالىستار مەن پارتيالارعا قارسى اداممىن، اباي اتامىزدىڭ «باس باسىنا بي بولعان وڭكەي قيقىم...» دەگەن سوزدەرى كوكەيىمنەن كەتپەيدى. حالقىمىزعا،قازاعىمىزعا قىزمەت ەتەمىز،سولاردىڭ مۇددەسىن قورعايمىز دەسەك، كواليتسيا قۇرۋدان باسقا دا سىندارلى تەتىكتەر از ەمەس قوي.ەشقانداي داڭعازالىققا سالىنباي،سولاردى ءتيىمدى پايدالانا الساق، كوپ ماسەلەنىڭ وڭتايلى شەشىمىن تابۋعا بولادى دەپ ويلايمىن.
- اعا، وزبەككە دە ءبىراز جەردى بەرگەن ەدىك، ەندى مىنە، قىرعىزعا دا جەم بولىپ وتىرمىز. جامبىل وبلىسىنداعى جۋالى اۋدانىنا قاراستى قىرعىز ەلىمەن شەكارالاس 3 اۋىل قىرعىزدارعا ءوتىپ كەتتى.بۇل جونىندە حابارىڭىز بارما؟ بۇعان نە ايتاسىز؟
ەرمۇحان
- ەگەمەندىككە قولىمىز جەتكەندە ءبىز ءۇشىن ەڭ كۇردەلى ماسەلە - ەكى الىپ كورشىلەرىمىزبەن شەكارانى ناقتىلاپ،بەلگىلەپ الۋ ەدى.ول ويداعىداي شەشىلدى.كىمگە دە بولسىن،ءبىر قارىس قازاق جەرىنىڭ تەكتەن-تەككە بەرىلمەيتىنىنە ەش كۇمانىم جوق.ال ءسىز ايتىپ وتىرعان جاعدايلارعا بايلانىستى ناقتى اقپاراتىم بولماعاندىقتان، دايەكتى جاۋاپ بەرۋگە قينالىپ وتىرمىن. انىق-قانىعىنا جەتۋگە بولادى.
- وسى انەبىر سيمامباەۆ دەگەن نادان، نادان بولعاندا قاس نادان سەناتقا قالاي "سايلانىپ" كەتىپ ءجۇر؟! جەرلەس ەكەنسىزدەر سول تۋرالى ايتىپ بەرىڭىزشى. نەگە ءبىزدىڭ ۇكىمەتتە، پرالامەنتتە وسىنداي دۇمبىلەز، ءوز حالقى تۋرالى تۇسىنىگى تومەن، ساناسى قورتىق ادامدار جۇرەدى؟! تۇسىنبەيمىن. ءسىز شە؟
عازيز قاسەن
- تاسبايمەن جاس كەزىمىزدە ءبىر اۋىلدا وسكەنىمىز راس، بىراق وسىعان دەيىن ءسىز -بىزدەن اسا العان جوقپىز.وسىندا دا ءبىر ءمان بار-اۋ دەيمىن. ءسىزدىڭ ساۋالىڭىزعا اقتوبە مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى،بەلگىلى قوعام قايراتكەرى امانگەلدى ايتالىنىڭ سوزىمەن جاۋاپ بەرگىم كەلەدى. ول كىسى «ايقىنعا» بىلاي دەگەن ەدى: « مەن سەناتور سيمامباەۆتىڭ پەتروپاۆل قالاسىنىڭ اتىن وزگەرتۋ تۋرالى پىكىرىن تەلەديدار ارقىلى ەستىگەنىمدە، اشۋعا بۋلىقتىم. ويتكەنى سيمامباەۆتىڭ پىكىرى - قازاق نەگليزيمىنىڭ، ورىس ءشوۆينيزمىنىڭ كورىنىسى. مەنىڭ بىلەتىنىم، ەلىمىزدە كەشەگى كەڭەس وداعى كەزىندە قازاقتىڭ نانىن جەپ، سۋىن ءىشىپ، اۋاسىن جۇتىپ ەرجەتكەن، بىراق ورىسشا تاربيەلەنگەن ۇرپاق بار. مىنە، وسى ۇرپاق ءدال قازىرگى كۇنى حالىقتار دوستىعىن جەلەۋ ەتىپ، قازاق ماسەلەسىنە، قازاق يدەياسىنا كەلگەندە ىشتەي دە، اشىق تا قارسىلىق بىلدىرۋدە. وسىنىڭ سالدارىنان مەملەكەتتىك ءتىل - قازاق ءتىلىن دامىتۋ، جەر-قالا اتاۋىن وزگەرتۋ ىسىندە اياقتان شالۋعا دايىن كەدەرگىلەر كەزدەسۋدە. شىندىعىن ايتسام، كەڭەس وكىمەتى تاريحتان كەتكەنىمەن دە، كەڭەس يدەولوگياسى، ورىس ءشوۆينيزمى، جالعان ينتەرناتسيوناليزم ومىردەن كەتكەن جوق. سوندىقتان پەتروپاۆلدى «قىزىلجار» دەپ اتاۋدىڭ ادىلدىك ەكەندىگىن حالىققا ايتۋ كەرەك، ءتۇسىندىرۋ كەرەك. مىسالى، سيمامباەۆ سياقتىلار ءبىزدىڭ حالىقتىڭ تاريحىن بىلمەيدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، حالىقتىڭ اراسىندا ۇلكەن ۇگىت-ناسيحات شارالارىن جۇرگىزۋ كەرەك. سوڭعى ۋاقىتتا تابىلعان تاريحقا قاتىستى قۇجاتتاردى باق-تا كەڭىنەن جاريالاۋ قاجەت. جوعارى وقۋ ورىندارىندا، مەكتەپتەردە، ءماسليحاتتاردا بۇل ماسەلەنى ايتۋ دا كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە. قالانىڭ اتىن وزگەرتۋ ورىس حالقىنا، ورىس يدەياسىنا قارسى شىعۋ ەمەستىگىن تەرەڭ ءتۇسىندىرۋ قاجەت.»
- ا-ا، ايتپاقشى، سيمامباەۆ ءوزى قاي قوعامدا، قاي داۋىردە، قانداي ەلدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن بىلە مە؟ ءبىزدىڭ ول كىسىمەن جولىعىپ، سويلەسۋىمىز نەعايبىل، ءسىز سونى قۇنتتاپ سۇراي سالىڭىزشى.
عازيز قاسەن
- ءبىر پارلامەنتتىڭ ىشىندە جۇرسەك تە، سيمامباەۆتى كورمەيمىن،كورگىم دە كەلمەيدى.ونىڭ كىم ەكەنىن ەل بىلەتىندەي بولدى عوي.
- نازارباەۆ ەقىۇ-نىڭ ءسامميتى وتكەن سوڭ اينالاسىن "سىپىرادى" دەگەن سىبىس شىعىپ جاتىر عوي؟ اسلان مۋسين باستاعان باتىستىڭ جىگىتتەرى مەن "يۋگ"-ءتىڭ اراسىداعى تەكە تىرەس ول كىسىنى شارشاتقان سياقتى. راس پا؟
جانىبەك
- ءوزىم ەشقانداي توپتا جوقپىن،وسەك-اياڭعا سەنبەيمىن.
- جاسىم جيىرما سەگىزدە. ءبىلىمىم جوعارى. جەكە كاسىپپەن شۇعىلدانامىن. دەنە تۇرقىم ستاندارت: 90ح60ح90. بويىم ورتادان جوعارى. ۇزىن شاش قويۋدى ۇناتامىن. جاي جىگىتتەردى مەنسىنبەيمىن. دەپۋتات مىرزالاردىڭ بىرىنە ناقسۇيەر بولعىم كەلەدى. ءسىزدىڭ ونداي ويىڭىز جوق پا؟
لەيلا
- قازاقتىڭ قىزىنان مۇنداي ءسوز شىقپاۋعا ءتيىس، جىگىتتەردىڭ ءازىلى بولار.دەگەنمەن، باسى بوس دەپۋتاتتار بار بولسا ،سۇراستىرىپ كورەيىن. بىراق،تاڭداعان تازعا جولىعادى دەگەندى دە ۇمىتپاڭىز!
- جاراسباي مىرزا، دەپۋتات بولعالى قانشا ماسەلە قاراپ، قانشاسىن شەشىپ، قانشاسىن شەشە المادىڭىز؟ دەپۋتاتتىق مانداتتى العالى سايلاۋشىلارىڭىزدان قانشا حات ءتۇستى؟ ول حاتتار نەگىزىنەن قانداي ماسەلەلەر بويىنشا؟ الدا قانداي جوسپارلارىڭىز بار؟ ناقتى بىتىرگەن شارۋاڭىز بار ما، دەپۋتات بولىپ جۇرگەندە؟
- دەپۋتات بولىپ سايلانعاننان بەرى اتقارعان ىستەرىمىزدىڭ ەسەبىن جۇرگىزىپ وتىرامىز.ونىڭ ءبارىن ءتىزىپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس.مىسالى،ايماققا بارعان سايىن 30-40 كەزدەسۋ وتكىزەمىن،ءوتىنىشى بارلاردىڭ ءبارىن قابىلدايمىن.تىلەك ايتىپ باسقا ايماقتاردان دا حابارلاساتىندار از ەمەس.وزەكتى دەگەن ماسەلەلەردى ساۋال جولداۋ ارقىلى كوتەرىپ وتىرامىن.مىسالى،جىلدىڭ باسىندا قىزىلوردا وبلىسىندا بولدىم،ءىسساپاردان ورالعاننان كەيىن بايقوڭىرداعى مەكتەپتەرگە بايلانىستى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترىنە تومەندەگىدەي ساۋال جولدادىم.
قۇرمەتتى كارىم قاجىمقانۇلى!
اڭگىمە بايقوڭىرعا قاتىستى بولىپ وتىر. بۇل ماسەلەنى سول وڭىردە بولعان، سول وڭىردەن سايلانعان ارىپتەستەرىمنىڭ كوتەرگەنىنە ەش كۇمانىم جوق. الايدا، «باياعى جارتاس، ءبىر جارتاسدەگەندەي، ايتىلعان ءسوز، ورىندى تىلەك ءبىر قۇلاقتان كىرىپ، ءبىر قۇلاقتان شىعىپ كەتىپ جاتسا، ەسكەرىلمەسە، امال جوق، سول ايتا-ايتا اجارى كەتكەن اڭگىمەگە قايتا ورالاسىڭ. بايقوڭىرداعى 6 قازاق مەكتەبىندەگى (ولاردىڭ اراسىندا قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى، ۇلى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپ تە بار) وقيتىن التى مىڭنان استام بالا ءالى كۇنگە رەسەي مەملەكەتىنىڭ باعدارلاماسى بويىنشا ءبىلىم الۋدا.
مىنە، مەنىڭ قولىمدا باستاۋىش مەكتەپتىڭ 2-سىنىبىنا ارنالعان «ءبىزدى قورشاعان الەم» دەپ اتالاتىن وقۋلىق وتىر. كىتاپتىڭ بەتاشارىندا «ورىس تىلىندەگى تۇپنۇسقاسىن رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى، ال قازاق تىلىندەگى اۋدارماسىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ۇسىنعان» دەپ جازىلعان. كىتاپتى شىعارعان الماتىداعى «پروسۆەششەنيە - قازاقستان» باسپاسى. كىتاپ «ءبىز قايدا تۇرامىز؟»، «تابيعات»، «قالا جانە اۋىل ءومىرى» دەگەن ءۇش بولىمنەن تۇرادى.
ءيا، ءبىز قايدا تۇرامىز؟ ناقتىراق ايتساق، بايقوڭىرداعى قازاق مەكتەپتەرىندە وقىپ جاتقان بالالار قايدا تۇرادى؟ ونىڭ جاۋابى 6-بەتتە بەرىلگەن: ءبىزدىڭ قاسيەتتى مەكەنىمىز - رەسەي. وقۋشى وسى بەتتەن رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ەلتاڭباسىمەن، جالاۋىمەن، انۇرانىمەن تانىسادى. ءارى قاراي پاراقتاساڭىز، سەرەجا مەن ناديانىڭ كەيپىنە ەنىپ، رەسەيدىڭ تاۋ-تاسىن ارالاپ كەتەسىز. قازاقستان تۋرالى ءبىراۋىز ءسوز جوق. باسقا وقۋلىقتار دا ءدال وسىنداي، تۇپ-تۋرا اۋدارا سالعان. بۇعان كىمنىڭ باسى جەتكەنىن ءبىر اللا بىلەدى. ءبىز بايقوڭىرمەن بىرگە اتا زاڭمەن قورعالاتىن قازاقتىڭ ءوزىنىڭ انا سۇتىمەن دارىعان ءتول ءتىلىن دە ءبىلىم الۋ قۇقىعىن دا رەسەيگە جالعا بەرمەگەن شىعارمىز. ولاي بولسا، وسىنداي سوراقىلىققا جول بەرگەن ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ءوز قاتەلىگىن ءوزى نەگە جوندەمەيدى؟
بۇل ارادا باسىن اشىپ ايتاتىن ءبىر ماسەلە - جاعدايدىڭ وسىلاي قالىپتاسىپ وتىرعانىنا رەسەيدىڭ ەش كىناسى جوق. 1998 جىلعى 28 ناۋرىزدا ماسكەۋ قالاسىندا قول قويىلعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن رەسەي فەدەراتسياسى اراسىنداعى «بايقوڭىر» عارىش ايلاعىن پايدالانۋدىڭ نەگىزگى پرينتسيپتەرى مەن شارتتارى تۋرالى» كەلىسىمدە مۇنداي جاي قاراستىرىلماعان.
بايقوڭىرداعى مەكتەپتەردە وقيتىندار - قازاق بالالارى، ساباق بەرەتىندەر دە - قازاقتار. سوندا قالاي؟ ءبىز ولاردى قازاق مەملەكەتىنىڭ ءبىلىم بەرۋ باعدارلاماسىنا سايكەس ازىرلەنگەن وقۋلىقتارمەن قامتاماسىز ەتە الماي وتىرمىز با؟ الدە بۇل «جانى اشىماستىڭ قاسىندا باسىڭ اۋىرماسىننىڭ» كەرى مە؟
بايقوڭىر عارىش ايلاعىن جالعا بەرۋگە قاتىستى قازاقستان مەن رەسەي اراسىندا جاسالعان كەلىسىمنىڭ 5-بابىنىڭ 2-تارماعىندا: بايقوڭىر عارىش ايلاعىنىڭ اۋماعىندا ەسەپ ايىرىسۋدىڭ زاڭدى تولەم قۇرالى تەك قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسى عانا بولىپ تابىلادى دەپ جازىلعان. بايقوڭىردا بولعان كەزىمدە بۇل تالاپتىڭ دا ورىندالماي وتىرعانىنا كوز جەتكىزدىك، مۇندا رۋبل تەڭگەمەن قاتار قولدانىلۋدا.
كەلىسىم بويىنشا قازاقستان رەسەيگە بايقوڭىردىڭ جىلجىمالى جانە جىلجىمايتىن مۇلىكتەرى مەن سىناقتىق، تەحنولوگيالىق نىساندارىن جالعا بەرىپ وتىر. ال وندا تۇراتىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ازاماتتارىنىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارى قامتاماسىز ەتىلۋگە ءتيىس. ءبىز كەلتىرگەن مىسالدار بۇل ورايدا ءالى دە شەشىمىن تاپپاعان ماسەلەلەر بار ەكەنىن كورسەتەدى.
بايقوڭىردان وبلىس ورتالىعىنا قايتىپ كەلە جاتقاندا ءبىز ۇلكەن جولدىڭ بويىنداعى قورقىت اتانىڭ كەشەنىنە سوقتىق. جەرگىلىكتى ازاماتتار «تىلەك تىلەۋىڭىزگە بولادى» - دەدى. مەن قاسيەتتى بابامىزدان ەل-جۇرتتىڭ، اعايىن-تۋعاننىڭ، بالا-شاعانىڭ اماندىعىمەن بىرگە بايقوڭىردا تۇرىپ جاتقان باۋىرلارىمىزدى، ءالى وڭى مەن سولىن تانىپ ۇلگەرمەگەن سابيلەردى ۇيىرىنەن اداستىرماۋىن، وسىعان جاۋاپتى ادامداردى اقىلعا شاقىرۋىن سۇرادىم. ال سىزدەن، قۇرمەتتى كارىم قاجىمقانۇلى، تولعاعى جەتكەن - بايقوڭىرداعى قازاق مەكتەپتەرىن قازاقستان باعدارلاماسىنا كوشىرۋ ماسەلەسىن تۇبەگەيلى شەشۋدى، سونداي-اق، وسىندا تۇرىپ جاتقان قازاقستان رەسپۋبليكاسى ازاماتتارىنىڭ قۇقىقتارىنىڭ مۇلتىكسىز قورعالۋىن قامتاماسىز ەتۋدى سۇرايمىن.
- ءسىزدىڭ كومەكشىڭىز بار شىعار؟ ول كىم (اتى-ءجونى), قاي جەردىڭ تۋماسى، سىزگە كىم بولىپ كەلەدى؟
- كومەكشىم بار، ماماندىعى بويىنشا زاڭگەر. قىزىلجاردىڭ تۋماسى،بىراق ماعان ەشقانداي تۋىستىعى جوق.
- ۇلى عالىم شوقان ءۋاليحانوۆ تۋرالى جازعان ەسسەڭىزدى وقىعان ەدىم. سوندا ءسىز شوقاننان قالعان ۇرپاق بار دەپ جازىپسىز. وسىنى قانداي دەرەكتەرگە سۇيەنىپ جازدىڭىز؟ سوسىن ءبىر سۇرايىن دەگەنىم - ءسىز شوقان سىرىمبەتتە تۋعان دەيسىز، ال جۇرتتىڭ ءبارى امانقاراعايدا تۋدى دەپ ءجۇر عوي...
- شوقاننىڭ گەنەرال چەرنياەۆتىڭ ءىس-ارەكەتىنە نارازىلىق ءبىلدىرىپ، ءبىر توپ وفيتسەرلەرمەن بىرگە ودان ىرگەسىن اۋلاق سالعانى،كەيىن اتالاس تۋىسى تەزەكتىڭ اۋىلىنا كەلىپ تۇراقتاپ قالعانى تاريحتان بەلگىلى. وسىندا "تەزەك سۇلتاننىڭ قارىنداسىنا ۇيلەنەدى" (الكەي مارعۇلان). كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ايسارىنى تەزەكتىڭ قىزى دەپ تە جازىپ ءجۇر.
الايدا، ول كەشىكپەي قايتىس بولادى. سىرىمبەتتە بولعاندا ءدال وسى وقيعاعا بايلانىستى حالىق اراسىندا تاراپ كەتكەن باسقا دا اڭگىمە بار ەكەنىن ەستىپ، بىلدىك. ارتىنا ەستەلىك قالدىرعان جاقىپتىڭ قۇلىشىنان تارايتىن حايروللانىڭ ايتۋىنشا، ايسارى شوقان قايتقاننان كەيىن شىڭعىسقا حات جازىپ، كوڭىل ايتادى. "مەن دە ءسىزدىڭ بالاڭىزبىن، شوقاننىڭ جولداسىمىن، ەكىقاباتپىن، نە ايتاسىز، رۇقسات بەرەسىز بە، الدە..." وسى حاتتى العاننان كەيىن شىڭعىس بالالارىن جيناپ: "شوقانجاننان ءبىر ءيىس كورەتىن بولدىق، وسىنى قايسىڭ اكەلىپ بەرەسىڭ" - دەيدى. بالالارىنىڭ ەشقايسىسى «ءيا» دەي قويماعاننان كەيىن شىڭعىس ۇلكەن ۇلى جاقىپقا قارايدى. اقىرى، التىنەمەلگە جاقىپ اتتانادى. ءسويتىپ، جاقىپ ايسارىنى ەكى ايەلدىڭ ۇستىنە الادى، ودان ءبىر ۇل، ەكى قىز سۇيەدى. ۇلدىڭ اتى - مالىك. ايسارىنىڭ شىڭعىسقا حات جازعانى انىق بولسا، مالىك ىشتە كەلگەن، دەمەك شوقاننان قالعان تۇياق. سىرىمبەتتە بەرتىنگە دەيىن ونى راستاعاندار بولعان. سولاردىڭ ءبىرى 1915 جىلى تۋعان نۇرمۇحان مۇحامبەتالين 2003 جىلى 98 جاسىندا "مەنىڭ جىگىت كەزىمدە مالىك جەتپىستەرگە كەلىپ قالعان ادام ەدى، سول كەزدەگى ۇلكەندەر مالىكتى ىشتە كەلگەن دەيتىن" - دەپتى. شوقاننىڭ سىرىمبەتتەگى مۇراجايىن ۇيىمداستىرۋعا، ونىڭ ارتىندا قالعان مۇرالارىن جيناستىرۋعا بەلسەنە قاتىسقان قارت ۇستاز كۇلپان حايروللاقىزى دا مالىكتىڭ شوقاننىڭ ۇلى ەكەنىنە ءشۇباسىز سەنەدى. "ولاي بولسا بۇل ماسەلە كەزىندە نەگە كوتەرىلمەگەن؟" دەگەن ساۋالىمىزعا كۇلپان اپاي: "كەيبىرەۋلەرگە شوقاننىڭ تىكەلەي مۇراگەرىنىڭ بولعانى ۇناماعان سياقتى", - دەپ ەكى ۇشتى جاۋاپ بەردى.
شوقان سىرىمبەتتە تۋعان دەۋشىلەر از ەمەس. بۇل سوزدەر قايدان شىققان؟ شوقاندى تەرەڭ زەرتتەگەن ءىرى عالىم الكەي مارعۇلان گ. ءپوتانيننىڭ، باسقا دا شوقانمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولعان ورىس زيالىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ جازعان "شوقان شىڭعىسۇلى ءۋاليحانوۆتىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى" دەپ اتالاتىن كولەمدى وچەركىندە پ.پ. سەمەنوۆ - تيان-شانسكيدىڭ "الەكساندر ءى ءۋاليحاننىڭ جەسىرىنە ۇلكەن ءىلتيپات كورسەتىپ، قىرعىز ساحاراسىندا وعان ءۇي سالدىرۋعا ءامىر ەتكەن، شوقان ءۋاليحانوۆ سول ۇيدە تۋعان". (تيان-شانعا ساياحات" مەمۋارلارى، ءىى توم، 54 بەت، 1946 ج.) دەگەن سوزدەرىنە سىلتەمە جاسايدى. الايدا وسى وچەركتىڭ 2 بولىمىندە "شوقان ءۋاليحانوۆ (دۇرىس ەسىمى - مۇحاممەدقاناپيا، ال شوقان - اناسىنىڭ ەركەلەتىپ قويعان اتى) 1835 جىلى نويابر ايىندا قۇسمۇرىن بەكىنىسىندە تۋعان" دەپ جازادى. وسىلاي شوقاننىڭ تۋعان جەرى تۋرالى وقىرمانعا ەكىۇداي وي تاستايدى دا، ونى ءارى قاراي قازبالامايدى. الدە، اتاقتى عالىم اقيقاتىن كەيىنگى ۇرپاق ءوزى انىقتاي جاتار، دەدى مە ەكەن؟ قالاي دەسەك تە، شوقان تاقىرىبىنا قالام تارتقان زەرتتەۋشىلەر نەگىزىنەن الكەي مارعۇلان ايتقان ويلاردى عانا شيىرلاپ، وسى ماسەلەنى وراپ ءوتىپ ءجۇر.
كەيبىر زەرتتەۋشىلەر جازىپ جۇرگەنىندەي، پ. پ. سەمەنوۆ - تيان-شانسكي شوقاندى سىرتتاي تانىپ، بىلگەن ادام ەمەس، 1856 جىلى كوكتەمدە ومبىدا تانىسقاننان كەيىن ولاردىڭ ءومىر جولدارى ءجيى-ءجيى توعىسىپ وتىرادى. دەمەك، تيان-شانسكيدىڭ شوقاننىڭ تۋعان جەرىن بىلمەۋى، قاتەلەسۋى مۇمكىن ەمەس.
شوقان ءومىرىن كوپ زەرتتەگەن، بەرتىنگە دەيىن ول قۇسمۇرىندا تۋدى دەگەن ويدى دىتتەپ كەلگەن شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى كوكشەتاۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى قادىرجان ابۋەۆتىڭ دە وسى ماسەلەگە قاتىستى ءوزىنىڭ العاشقى پىكىرىنەن اينىعانى كەزدەيسوق بولماسا كەرەك. ول رەسپۋبليكالىق «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ 2005 جىلعى 3 جەلتوقسانداعى سانىندا ا.پ. سەمەنوۆ - تيان-شانسكيدىڭ شوقان سىرىمبەتتە تۋدى دەگەن ۇيعارىمىن ن.ناۋموۆتىڭ، سونداي-اق قازاقتىڭ ءبىرتۋار ۇلدارىنىڭ ءبىرى مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ دا قولداعانىن ايتا كەلىپ، تاعى ءبىر دالەل رەتىندە «1949 جىلى ءى.وماروۆ پەن ا.پانكراتوۆتىڭ رەداكتسياسىندا، پروفەسسور ە.بەكماحانوۆتىڭ قاتىسۋىمەن جارىق كورگەن «قازاق كسر-ءنىڭ تاريحىندا» شوقان ءۋاليحانوۆ 1835 جىلى كوكشەتاۋ وكرۋگىنىڭ سىرىمبەت مەكەنىندە، قالىڭ قاراعايلى تاۋدىڭ ەتەگىندە تۋدى» - دەپ جازىلعانىن كەلتىرەدى.
- جاراسباي قابدوللاۇلى ءسىز اۋىلدان شىققان ازاماتسىز. بۇگىندەرى سول اۋىلعا ات ءىزىن سالىپ تۇراسىز با؟ اۋىل، اۋىل جاستارى جايلى نە ويلايسىز؟
- شىنى سول، اۋىل ءالى وڭالا قويعان جوق. كەشەگى نارىققا وتپەلى كەزەڭدە قولدا باردان ايىرىلىپ، كەدەيلىكتىڭ كەمەسىنە ءمىنىپ العان اۋىلداردا ەكى قولعا ءبىر جۇمىس تابا الماي، كەمپىر-شالدىڭ زەينەتاقىسىنا قاراپ قالعاندار نەمەسە تۇرمىسى جۇقا ادامدارعا بەرىلەتىن اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەكتى تالعاجاۋ ەتىپ قالت-قۇلت ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندار از ەمەس.
بۇل ارادا مەملەكەت تاراپىنان اۋىلدىق ايماقتارعا قامقورلىق جاسالماي وتىر دەگەن ۇعىم تۋماسقا ءتيىس. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2004-2010 جىلدار ارالىعىندا اۋىلداردى دامىتۋعا باعىتتالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنا سايكەس 2004-2006 جىلدارى، ياعني ءبىرىنشى كەزەڭدە 193 ميلليارد تەڭگە يگەرىلدى. ال 2007-2009 جىلدارعا 185 ميلليارد تەڭگە ءبولىندى. مەن بۇل تسيفرلاردى نەگە تىزبەلەپ وتىرمىن. ونداعى ايتپاعىم - اۋىلدى دامىتۋعا باعىتتالعان قىرۋار قارجى ون توعىز جىلدا ءبىر قايتارىم بەرۋى كەرەك ەدى عوي. اۋىلدىڭ ەڭسەسى نەگە كوتەرىلمەيدى؟ جاسالىپ جاتقان جاقسىلىقتاردى قاراپايىم حالىق نەگە سەزىنبەيدى؟ ويتكەنى، مەملەكەت قارجىسى اۋىلدىقتاردىڭ ەمەس، باسقالاردىڭ قالتاسىنا قۇيىلىپ جاتىر.
اۋىل نارىققا وتپەلى كەزەڭدە باستى بايلىعى جەرىنەن ايىرىلىپ قالدى. كەڭشارلار مەن ۇجىمشارلار تاراپ، اركىم ءوزىنىڭ ۇلەسىن الىپ، اسپاننان قۇيماق جاۋعانداي كەزدە بولعان. بىراق، سونىڭ ءبارىن ۇستاي المادى، ۇقساتا المادى. ول ءۇشىن قاراپايىم حالىقتى كىنالاۋعا دا بولمايدى. بىرىنشىدەن، جۇرتتىڭ ءبارى ديقان ەمەس. سول سياقتى، ەلدى جۇمىسسىزدىق جايلاعان، كوك تيىن باقىردى كورۋ ارمانعا اينالعان كەزدە بالا-شاعانى اسىراۋ، وقىتۋ، ۇيلەندىرۋ، ءۇي قىلۋ... وسىنىڭ ءبارى قىرۋار قارجىنى قاجەت ەتپەي مە. ەجەلدەن «مالىم جانىمنىڭ ساداعاسى» دەپ وسكەن قازاق ءبارىن وسىعان سالدى. مالمەن بىرگە جەر دە كەتتى ساتىلىپ. وسىلاي اۋىلدىقتار جەكەشەلەندىرۋ كەزىندە قولعا تيگەن ازدى-كوپتى دۇنيە-مۇلىكتەن جۇرداي بولدى.
كوڭىل ازىپ، دالا قۇلازىپ، حالىقتىڭ اياق-قولى عانا ەمەس، باعى دا بايلانعان سول كەزدە قالتالىلار اۋىلدى جاعالاي باستادى. ولارعا كەرەگى جەر ەدى. حالىق بەردى. بەرمەي قايدا بارادى. ونىڭ ۇستىنە ينۆەستورلار: «جاي المايمىز، جارىلقايمىز، ۇلەستەرىڭىزدى بەرەمىز، جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتەمىز» دەپ وتىرسا. سودان بەرى دە ءبىراز ۋاقىت زىمىراپ وتە شىقتى. بىراق اۋىلدىڭ الدىندا ءالى سول، باياعى جارىق استاۋ. ەلدى دە، جەردى دە سۇلىكشە سورىپ جاتقاندار كوكتەمدە تەحنيكاسىن قاپتاتىپ اكەلىپ ەگىنىن ەگەدى، كۇزدە جيناپ اكەتەدى. سودان كەيىن اۋىلدىڭ قاراسىن كورمەيدى. مۇندا نە بولىپ جاتىر؟ ەل امان، جۇرت تيىش پا؟ وندا ولاردىڭ جۇمىسى جوق.
جەر ءبىزدىڭ باستى بايلىعىمىز. سوندىقتان دا ونىڭ يگىلىگىن ەل، وگىزدەي قارا «دجيپتەرمەن» دالانىڭ شاڭىن بۇرقىراتىپ، اندا-ساندا توبە كورسەتەتىن ينۆەستورلار عانا ەمەس، سول جەردە وسكەن، ونگەن قاراپايىم حالىق تا كورۋلەرى كەرەك.
ول ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟
1. جەرمەن جۇمىس ىستەپ وتىرعان ينۆەستورلار ءوز تابىستارىنىڭ ءبىراز بولىگىن اۋىلدىقتارمەن بولىسۋلەرى كەرەك. اتاپ ايتقاندا، اۋىلدىڭ الەۋمەتتىك دامۋىنا ات سالىسقاندارى ءجون. ءبىر عانا جول ماسەلەسىن الساق، ولاردىڭ بۇزىلۋىنا كىم كىنالى؟ ارينە، الپاۋىتتار. بىراق، سولار سول جولدى جوندەۋگە، قالپىنا كەلتىرۋگە ءبىر تيىن ءبولىپ وتىر ما؟ ونىڭ زاردابىن جەرگىلىكتى تۇرعىندار تارتۋدا. ءتىپتى كەيبىر شالعايداعى ەلدىمەكەندەردە باسى اۋىرىپ، بالتىرى سىزداعانداردىڭ اۋىلدان شىعا الماي قالاتىن كەزدەرى دە ءجيى كەزدەسەدى. مىنە، وسىنداي قيىندىقتارعا شىداي الماعاندار اۋىلدان كوشىپ جاتىر.
2. ءوز قاراۋلارىنداعى ەلدى مەكەندەردە جاڭا ءوندىرىس ورىندارىن اشىپ، ولاردا جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ جۇمىس ىستەۋلەرىنە جاعدايلار جاساۋلارى كەرەك. قازىر اۋىلداردا مىڭداعان جاستار جۇمىسسىز ءجۇر. بۇل جاعدايدىڭ ولاردىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىسىنا سالقىنىن تيگىزىپ وتىرعانى ءوز الدىنا، جاستار ەڭبەك، ءتارتىپ، تالاپ، جاۋاپكەرشىلىك دەگەندەردىڭ نە ەكەنىن ۇمىتىپ بارادى. ەرتەڭ ولار كىم بولادى، قالاي كۇن كورەدى. وسىنى دا وسى باستان ويلاماساق تۇبىندە وپىق جەرىمىز.
3. بارلىق ينۆەستورلار وزدەرىنە مىندەتتەمەلەردى مۇلتىكسىز ورىنداپ وتىرعان جوق جاعداي باقىلاۋدىڭ جوقتىعىنان وسىلاي بولىپ وتىر. وسى جايلار ەسكەرىلىپ جەردى پايدالانۋعا بايلانىستى كەلىسىمدەردىڭ قايتا قارالعانى، بۇل ىستەن مەملەكەتتىڭ دە شەت قالماعانى ءجون بولار ەدى.
- وتباسىڭىز تۋرالى ايتا كەتسەڭىز؟
- جولداسىمنىڭ ەسىمى -اقجامي، زەينەت دەمالىسىندا، ۇلىم ولجاس-جۋرناليست، قىزىم دانا -ماماندىعى بويىنشا ەكونوميست، كاسىپكەرلىكپەن اينالىسادى، التى نەمەرەم بار، - ءبارى دە مەكتەپ وقۋشىلارى.
- دەپۋتات بولساڭىز دا، شىعارماشىلىقتى دا ۇمىتپايتىن سياقتىسىز، قازىر ءسىزدى قانداي ماسەلەلەر تولعاندىرىپ ءجۇر؟
- ءومىر بويى قالامدى سەرىك ەتىپ كەلە جاتقاننان كەيىن،ارينە،جازۋدان قول ۇزە المايسىڭ. بوس ۋاقىتىمدى نەگىزىنەن كىتاپ وقۋعا،جازۋعا ارنايمىن.ماعجاندى ەل بىلە بەرسىن دەگەن نيەتپەن وتكەن جىلى «ماعجان الەمى» دەگەن كىتاپ قۇراستىرىپ،وقىرماندارعا ۇسىندىم. سونداي-اق، ەلدىڭ شەتىندەگى، سۋىق جەلدىڭ وتىندەگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنان شىققان ەلىمىزگە جاقسى تانىمال تۇلعالار تۋرالى «دالا-بەسىك» دەپ اتالاتىن كىتاپ شىعاردىم.جالپى،بۇل وڭىردەن دە تالاي-تالاي ەل باستاعان كوسەمدەر، وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى شەشەندەر، باتىرلار، اقىن-جىراۋلار شىققان. قازىر سولاردىڭ ءبىرى-سماعۇل سادۋاقاسوۆ جايلى ەسسە جازىپ ءجۇرمىن. تاعى ءبىر ويىم - ماعجان جۇماباەۆ تۋرالى ەنتسيكلوپەديا قۇراستىرۋ. اراسىندا شىتىرمان وقيعالى اڭگىمەلەر جازعاندى ۇناتامىن.
- قازىرگى ءماجىلىستى ەڭ ءولى ءماجىلىس دەيدى
- ءسىزدىڭ بۇل پىكىرىڭىزبەن كەلىسە المايمىن.
- قازىرگى جۇمىستان قىسقارتۋ ماسەلەسىنە بايلانىستى كوزقاراسىڭىز قانداي؟ ونىڭ قانداي پايداسى بار؟
- مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردى قىسقارتۋ كەزدەيسوق جاعداي ەمەس.كەزىندە ءوزىمىز داليتىپ الدىق.مۇنداي قىسقارتۋلار الدا دا بولۋى كەرەك.ويتكەنى بىزدە ءبىر ماسەلەمەن اينالىساتىن قۇرىلىمدار از ەمەس.تەك ۇنەمدەلگەن قارجى جۇمىس ىستەپ جۇرگەندەرگە لايىقتى ەڭبەكاقى تاعايىنداۋعا باعىتتالسا يگى.سونداي-اق،قىسقارتۋعا ۇشىراعان ازاماتتاردى جۇمىسقا ورنالاستىرۋ ماسەلەسى دە نازاردا بولۋعا ءتيىس.
- ماناش قوزىباەۆ اتىنداعى سقمۋ-دا نەگە قازاقشا ءبىلىم بولىمدەرى از؟ بۇل ماسەلەنى قوزعاپ وتىرعان سەبەبىم، وسى جىلدىڭ تۇلەكتەرى كوبىنەسە قازاق بولىمىنە ارىز بەردى، بىراق سوعان قاراماستان ولار ورىس بولىمدەرىندە ەرىكسىز وقىپ ءجۇر. ويتكەنى وسى كۇنى ءبىلىمسىز كۇنىڭ جوق. بىراق سىناق كەزىندە ستۋدەنتتەر قاتتى قينالادى. وسى ماسەلەنى كوتەرىپ، قازاق مەكتەبىن بىتىرگەن بالالاردىڭ بولاشاعىنا ءوز ۇلەسىڭىزدى قوسۋىڭىزدى وتىنەمىز. مۇمكىن ءالى دە كەش ەمەس شىعار ولاردى قازاق بولىمىنە اۋىستىرۋعا.
- قىزىلجارداعى ماناش قوزىباەۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ستۋدەنتتەرىمەن تالاي رەت كەزدەسكەن ەدىم. بۇل ماسەلە بۇرىن-سوڭدى كوتەرىلگەن جوق-تى.انىق-قانىعىنا جەتىپ،ءوز تاراپىمنان ىقپال ەتۋگە تىرىسامىن.
- جازۋشى ەكەنسىز، جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى كورىنەسىز. ءجون-اق. سول وداقتىڭ ىشىنەن شىعىپ جاتقان شۋدى ەستىپ وتىرعان بولارسىز. وعان نە دەيسىز؟ وتكەندەگى پلەنۋمعا كەلىپ قاتىسىپ پا ەدىڭىز؟ ءورازاليننىڭ «قۇرمەتتى توراعا» بولۋىن قولداپ داۋىس بەردىڭىز بە؟ سونى ايتىڭىزشى.
بەيبىت
- مەن جازۋشىلار وداعىندا وتكەن پلەنۋمعا قاتىسقان جوقپىن. ءوز باسىم نۇرلان ءورازاليندى اقىن رەتىندە،ازامات رەتىندە،باسشى رەتىندە سىيلايمىن.قىزمەتتە قاتەلىك جىبەرسە،ونى جاقىن جۇرگەندەر بىلەتىن شىعار،وندايدان مەنىڭ حابارىم جوق.ال جالپى،قالامگەرلەرگە كەلسەك،اناۋ جاقسى،مىناۋ جامان دەيتىن ەمەس،ءبارى ۇساقتالىپ،ءسوز قۋىپ كەتتى.مەنىڭشە قالامگەرلەر اراسىنداعى ايتىس-تارتىس تەك شىعارماشىلىق توڭىرەگىندە بولۋى كەرەك.ارىپتەستەرىمنىڭ قازىرگى تىرلىگىنە قارنىم اشادى. سوسىن،جازۋشىلار وداعىن جابۋ كەرەك،تاراتۋ كەرەك دەگەن نە ءسوز؟! بۇل وتكەنىمىزدى ءوشىرۋ،تاريحىمىزدىڭ تامىرىنا بالتا شابۋ،ساباقتاستىقتى جويۋ ەمەس پە؟!.
- كوڭىلىڭىزگە كەلسە دە ايتايىن، سولتۇستىكتىكتىڭ قازاقتارى، ابدەن ورىستانىپ كەتكەنسىزدەر. بىرەۋ كەلىپ وبلىستى، ايماقتى قازاقىلاندىرىپ بەرەتىندەي «ويباي، بىزدە ورىس كوپ، ويماۋىت كوپ» دەپ ءالى جۇرسىزدەر. حالىق ۇيقىدا. ۇيقىدا ەمەس، بوداندىقتىڭ قۇلتەرەڭ تۇكپىرىندە. نامىس قايدا، نامىس؟! قازاقتىڭ بويىنان اردا قازاقتىقتى كورە قالسا، سولتۇستىكتەگى اعايىنىمىزدىڭ «يۋجان» دەپ تىجىرىنا قالاتىنى بار. سىزدەر ءۇشىن اتىراۋدىڭ قازاعى، شىمكەنتتىڭ قازاعى دەگەن جوق، ءبارى «يۋجانين». نەگە بۇلاي؟ قازاق قازاقتان نەگە جەريدى؟ سوسىن سىزدەردە «ورىس مىنەزدى» دەگەن بار. ونى جانە ماقتان كورەسىزدەر. سوندا نە، قازاقتا جاقسى مىنەز، تۋراشىلدىق، ادىلدىك جوق پا؟ ايتا بەرسە ءسوز كوپ. قىسقاسى، وسى ون-جيىرما جىلدىڭ شەگىندە سولتۇستىكتە ۇلتتىق باعىتتا مىنانداي يگى شارالار ىسكە استى دەپ ايتا الاسىز با؟ ايتىڭىزشى.
جالىن دەگەن باۋىرىڭىزبىن.
- بىزگە سولتۇستىك -وڭتۇستىك باتىس -شىعىس بولىپ ءبولىنۋدىڭ ەش قاجەتى جوق،ءبارىمىز دە ءبىر قازاقتىڭ بالاسىمىز،ەلىمىز ءبىر،جەرىمىز ءبىر،العا قويعان ماقساتىمىز ءبىر.ول - قازاقستانىمىزدىڭ ابىرويىن اسقاقتاتا بەرۋ.مەن جىل باسىنان بەرى قىزىلوردا، وڭتۇستىك قاازقستان،ماڭعىستاۋ وبلىستارىندا بولدىم،قالىڭ قازاقتى،ناعىز قازاقتى كوردىم،قىزىقتىم،قۋاندىم.ارينە،سولتۇستىكتەگى جاعداي باسقاشالاۋ،وعان مۇنداعى حالىق كىنالى ەمەس،كەزىندە جۇرگىزىلگەن ساياسات كىنالى.
- زەينەتكەرلىك جاستى شەت مەملەكەتكە ەلىكتەپ قوسادى دەگەن ءسوز شىندىققا جاناسا ما؟
- كەشە عانا زەينەتاقى تۋرالى زاڭعا تولىقتىرۋلار مەن وزگەرىستەر ەنگىزدىك. كوميتەت وتىرىسىنا ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ ءمينيسترى گ.ن.ابدىحالىقوۆانىڭ ءوزى قاتىسىپ،دەپۋتاتتاردىڭ كوپتەگەن ساۋالدارىنا جاۋاپ بەردى.وسى مازمۇنداس ساۋالدى ءبىز دە قويدىق.مۇنداي اڭگىمە جوق دەدى مينيستر.
- ەگەر سوڭعى پارلامەنت سايلاۋى ءادىل وتكەندە "نۇر وتان" قانشا پايىز داۋىس الار ەدى؟
نۇرىم
- ءدال قازىر ەلىمىزدە «نۇر وتانمەن» باسەكەلەسەتىن پارتيا جوق. «نۇر وتان» ەل مۇددەسىنە قىزمەت ەتۋدە،حالىق وعان سەنەدى،قولدايدى.مەن وتكەن سايلاۋدى بىلاي قويعاندا،وزدەرىن وپپوزيتسيالىق پارتيالارمىز دەپ جۇرگەندەر الداعى سايلاۋدا دا قاجەتتى داۋىس جيناي الماي قالا ما دەپ قورقامىن.كەيبىرەۋلەرىنىڭ پارتيا دەگەن اتى عانا،تومەنگى بۋىندارى جوق،بار بولسا،جۇمىس ىستەمەيدى.ايتەۋىر،سايلاۋ كەزىندە توبە كورسەتكەن بولادى.ونى حالىق كورىپ،ءبىلىپ وتىر عوي.
- قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن وتە مىقتى عالىم، ءوز سالاسى بويىنشا الەمدەگى ەڭ مىقتى 5 عالىمنىڭ ءبىرى - سايات ىبىرايدى قاماپ تاستادى!!! وسى تۋرالى نە ايتاسىز؟ جالپى، كوزقاراسىڭىز، ودان بۇرىن جاناشىرلىعىڭىز بار ما؟
- عالىم ساياسات ىبىرايعا قاتىستى ەشتەڭە ايتا المايمىن.ول كىسىنىڭ ىسىمەن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى اينالىسىپ جاتىر عوي.اق-قاراسىن ايىرىپ،ءادىل شەشىم شىعاراتىنىنا سەنەيىك.ارينە،كەز كەلگەن قازاق ازاماتىنىڭ تاعدىرىنا الاڭداۋىمىز كەرەك،مەنىڭ دە جانىم اشيدى،جۇرەگىم اۋىرادى.
- قادىرلى دەپۋتات، قوياتىن ساۋالىم: ەلىمىزدىڭ قارجىسى وزىمىزگە جەتەدى، باسقا دا ەلدەرگە اقشالاي، تاعى دا باسقاداي كومەك بەرىپ جاتىرمىز. بىراق نەگە قىتايدان كرەديت الامىز؟ ەرتەڭگى كۇنىمىز نە بولماق؟
- ءبىزدىڭ ەلىمىز شيكىزاتقا باي ەلدەردىڭ ءبىرى.ونى وڭدەپ،ۇقساتۋ ءۇشىن ونەركاسىپتى دامىتۋىمىز كەرەك.قازىر سىرتتان قارجى الساق،وسى جانە باسقا جەدەل شەشىلۋگە ءتيىس ماقساتتارعا جۇمسالۋدا.ءبىزدىڭ جاعدايىمىز جىلدان-جىلعا جاقسارىپ كەلەدى.ءبىزدىڭ ۇستانعان باعىتىمىز دۇرىس.جاقىندا مەن كورشىلەس قىرعىز ەلىندە بولىپ كەلدىم،ونداعى جاعدايدى كوزىممەن كوردىم،ءوز ەلىمىزبەن سالىستىراتىن بولساق،ايىرماشىلىق جەر مەن كوكتەي.
- تاۋەلسىزدىك كۇنى جوعارى دارەجەدە اتالۋى ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك جانە ءسىز قانداي ۇلەس قوسار ەدىڭىز؟
- مەنىڭ بىلەتىنىم،ءبىز ءۇشىن تاۋەلسىزدىك كۇنىنەن قىمبات مەرەكە جوق! بۇل مەرەكە - ۇلىق مەرەكە، شىن مانىندەگى ۇلى مەرەكە،ەجەلدەن ەركىندىك اڭساعان ەر قازاقتىڭ،اتىراۋ مەن التاي، ارقا مەن الاتاۋ اراسىن جايلاپ جاتقان مىنا دارحان دالانىڭ ءتوسىن بىلەكتىڭ كۇشىمەن، نايزانىڭ ۇشىمەن، قىلىشتىڭ جۇزىمەن قورعاعان، قانىمەن، تەرىمەن سۋارعان اتا-بابالارىمىزدىڭ، بوستاندىق ءۇشىن جان پيدا قىلعان الاش ارىستارىنىڭ ەڭ اسىل مۇراتى ەڭسەلى ەل بولۋ ارمانى جۇزەگە اسقان كۇن! وسىنى حالىققا،اسىرەسە،جاستارىمىزعا ۇعىندىرۋىمىز كەرەك.ساناعا سىلكىنىس كەرەك.ەلىمىزدى ،قازاعىمىزدى سۇيەتىن ۇرپاق تاربيەلەيىك. وسى سياقتى ىستەردەن كەز كەلگەن ازاماتقا ورىن تابىلادى. قازاق ەلى-ۇلى ەل،قازاق حالقى-ۇلى حالىق! ءاردايىم جۇرەگىمىزدى وسى وي تولقىتسىن.
- جاكە، مەنىڭ سۇراعىم جاۋاپسىز قالىپتى. ءلايلا بيكەشتەن كەيىن بەرىپ ەدىم. قايتالايمىن: ەلىمىزدەگى جەمقورلىقتى جەڭۋ مۇمكىن بە؟ ەلباسى نەگە ۇلتىنا جانى اشىمايدى، سەبەبىن بىلەسىز بە؟ سونشا بايلىقپەن ون التى ملن. حالىقتى نەگە اسىراي الماي وتىر؟
- ءسىزدىڭ سۇراعىڭىزدى كوزىم شالعان ەدى، كەيىن الىپ تاستاپتى، نەگە ەكەنىن تۇسىنبەدىم. رەنجىمەڭىز، كەشىرىم سۇرايمىن. ال، جەمقورلىق ماسەلەسىنە كەلسەك، ەرىنبەگەننىڭ ءبارى پىكىر ءبىلدىرىپ جاتىر عوي. مەنىڭ ءوز ويىم، بۇل بارلىق ەلدە بار كەسەل، تەك،دەڭگەيى ءار ءتۇرلى: دامىعان ەلدەر دە تومەن، ءبىز سياقتى ەكونوميكاسى جاڭا-جاڭا قالىپتاسا باستاعان ەلدەردە جوعارى. سوعان قاراعاندا ،ونىڭ زاردابىن ءالى ءبىراز تارتاتىن سياقتىمىز. ارينە، سولاي ەكەن دەپ، سارىۋايىمعا سالىنۋعا بولمايدى، كۇرەسۋ كەرەك، ونىڭ جولدارى سان-تاراۋ. مەنىڭشە، تاربيە ماسەلەسىنە كوبىرەك كوڭىل ءبولۋىمىز ،جاستاردى وسى كەسەلدەن ساقتاندىرۋىمىز كەرەك. بۇل ورايدا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى دا ايتارلىقتاي جۇمىستار اتقارا الادى. ولار بولعان وقيعانى حابارلاپ قويۋمەن عانا شەكتەلمەي، وسى تاقىرىپقا تەرەڭىرەك بويلاسا، تالداۋلار ۇيىمداستىرسا، ۇتىسىمىز كوپ بولار ەدى .ەلباسى تۋرالى پىكىرىڭىزدى قولداي المايمىن، ول كىسىنىڭ قازاققا جانى اشىمايدى دەپ كىم ايتتى؟! كەشە قانداي ەدىك، بۇگىن قاندايمىز، وسىنىڭ بارىنە كىمنىڭ ارقاسىندا قول جەتكىزدىك! باسقالاردىڭ جاعدايىن كورىپ وتىرمىز عوي: ايتىس- تارتىس،قانتوگىس...اللا تاعالا سونىڭ بەتىن اۋلاق قىلسىن! ۇلكەندەر 90-جىلداردىڭ باسىندا ەلدە قانداي جاعداي بولعانىن، جارىق ءوشىپ، جىلۋ قۇرىپ، «نە بولدى،قايدا بارامىز» دەپ ساسقالاقتاعاندارىن ۇمىتا قويماعان شىعار. سول كەزدە مەن قازاق راديوسىنىڭ سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنداعى ءتىلشىسى ەدىم، ىسساپارىمەن ايماققا كەلگەن مەملەكەت باسشىسىنان ءبىر توپ جۋرناليست سۇحبات الدىق .سوندا پرەزيدەنتتىڭ جاعداي بۇدان دا قيىن بولادى، ويتكەنى ءبىز جاڭا وندىرىستىك قاتىناستارعا كوشكەلى وتىرمىز، بىراق تىعىرىقتان شىعامىز، ءبارىن جولعا قويامىز دەگەنى ەسىمدە. سودان بەرى جيىرما جىلعا جۋىق ۋاقىت ءوتتى، ەلباسى ءوز سوزىندە تۇردى، جاعدايىمىز جىلدان-جىلعا جاقسارا تۇسۋدە. وسىنى وتىرىك دەڭىزشى. جاقسىنى كورە بىلمەسەك، باعالاي الماساق، ول دا كۇنا. راس، شەشىلمەگەن ماسەلەلەر دە از ەمەس، وعان ءبارىمىز دە كىنالىمىز، بار مۇمكىندىكتەردى دۇرىس پايدالانا الماي جاتىرمىز، ءالى الاقان جايۋمەن كەلەمىز، وزىمىزگە ءوزىمىز سىن كوزبەن قارامايمىز، كىنالىنى سىرتتان ىزدەيمىز.
- جاكە، سىزگە بىرنەشە سۇراعىم بار. ءبىرىنشى، قىزىلجار اتاۋىنا سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى سەرىك ءبىلالوۆتىڭ ءوزى قارسى بولىپ وتىرعانداي. اكىم كەزىندە ءبىر گازەتكە سۇحبات بەرگەندە «مەن اكىم بولىپ تۇرعان كەزدە شاھاردىڭ اتى وزگەرمەيدى» پىكىر ءبىلدىرىپتى. ەندەشە، وبلىس اكىمى وزگەرمەي، قالا اتاۋى قالپىنا كەلمەيتىن ءتارىزدى. وسىعان نە ايتاسىز؟ ەكىنشى، سولتۇستىك - سيمامباەۆ سياقتىلاردى"ومىرلىك دەپۋتات" مانداتىن بەرىپ، نەگە سونشا "الپەشتەيدى"? الدە جەرگىلىكتى حالىق شىنىندا دا يدەولوگيالىق "ەزگىدەن" ارىلا الماي وتىر ما؟ ءۇشىنشى، ارىپتەسىڭىز كارىباي مۇسىرماننىڭ جاقىندا "انا ءتىلى اپتالىعىندا "بۇلتالاقتاعان" پىكىرى جارىق كوردى. كارىباي اعامىز جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ سويىلىن سوعىپ وتىرعان جوق پا؟
- قىزىلجار اتاۋىنا بايلانىستى وبلىس اكىمىنىڭ ءوز پىكىرىن بىلدىرگەنىن بىلەمىن. بىراق، ول كىسى پەتروپاۆلعا قىزىلجار اتاۋىن قايتارۋعا قارسى دەپ ويلامايمىن. ال ەندى، «ومىرلىك دەپۋتات» ماسەلەسىنە كەلسەك، وعان مەن دە قارسىمىن. ماسەلە تاسباي دا عانا ەمەس، جالپى، پارلامەنتتىڭ، ءماسليحاتتاردىڭ قۇرامى جاڭارتىلىپ وتىرعانى ءجون. ءتىپتى باسى «التىن»بولسا دا، ەكى مەرزىمنەن ارتىق وتىرۋ ۇيات. بۇل دا ءبىر مەكتەپ قوي، سودان مۇمكىندىگىنشە كوپ ادام ءوتسىن، جاستار دا زاڭ شىعارۋمەن اينالىسسىن. كارىبايدى مەن وتە جاقسى بىلەمىن، بىرگە قىزمەت ىستەدىك. سول وڭىردەگى ۇلت مۇددەسى ءۇشىن تەر توگىپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ ءبىرى. كوتەرىلگەن ماسەلەگە جەكە كوزقاراسى بولدى ەكەن دەپ مەن ونى كىنالاي المايمىن.
«اباي-اقپارات»
