Abai.kz ақпараттық порталында "Шыңғысханның қазақ екеніне қатысты деректерді Қытай мен Ресей қалай бұрмалады?" , Тағы да Шыңғысханның қазақ екеніне қатысты деректердің бұрмалануы хақында..." және Ибн әл Асирдың жазбасы Шыңғысханның қазақ екенін дәлелдейді" атты Бекжан Әденұлының мақалалары жарияланған еді. Сол материалдардың жалғасы ретінде автордың араб тарихшысы Ибн Батутаның еңбектеріне сүйеніп жазған тағы бір мақаласын оқырман назарына ұсынып отырмыз.

Abai.kz ақпарттық порталы

Араб саяхатшысы Ибн Батута ХІV ғасырда қазіргі Ресей, Қазақстан, Қарақалпақстан, Өзбекстан, Қырғыз, Тәжікстан, Шыңжан, Қытай аймақтарын билеген Шыңғысхан ұрпақтарын өз көзімен көріп, олар жайында нақты деректер бергені мәлім. Еуропалық ғалымдар оның еңбегін тауып, жарыққа шығарған. Сондықтан да Ресей және Қытай империялары тарапынан бұрмалауға ұшырамаған аса құнды жазба болып саналады.

Енді Ибн Батутаның «Тухфат ан-нуззар фи гараиб ал-амсар ва аджаиб ал-асфар» атты сол кітабындағы деректеріне зер салсақ: «Наконец прибыли мы в гавань эль-Кираш, принадлежащую к пустынной стране Кипчацкой. Я увидел церковь, направился к ней, застал в ней монаха, и на одной из стен церкви увидел изображение мужчины арабского в чалме, опоясанного мечом и с копьем в руке. Перед ним горела лампада. Я сказал монаху: «что это за изображение?» Он ответил: «это изображение пророка Али», и я удивился ответу его... Степь эта зеленая, нет на ней и дров, а жгут они только помет, который называют тезек. На заутрие дня нашего прибытия в эту гавань один из купцов, отправился к тем в этой степи, которые принадлежат к народу, известному под именем Кипчаков – они христианской веры – и нанял у них телегу, которую тащил конь. Путешествуют по сей степи в телегах называемых арба. Мы сели в нее и прибыли в город Кафу. Затем мы наняли телегу и поехали в город Кирам».  

Байқағанымыздай, Ибн Батута Қаратеңіз жағасындағы Керіш портына келіп түскен. Ол – қазіргі Керчь қаласы. Ол жерден Кафы қаласына жетіп, әрі қарай Кирам қаласына барған. Бұлар – қазіргі Кавказ бен Крымск қалалары. Ол аймақты христиан дінді қыпшақтар мекендейтінін, олардың отындары «тезек» деп аталатынын, көлікті «арба» деп атайтынын жазады. Христиан қыпшақтардың Әли сахабаны пайғамбар деп танитынын баяндайды. Ондай сенімді Албаниядағы бекташи ағымы ұстанады, ол – мұсылман сопылық пен католик дінінің қоспасы. Араб тарихшысы Әл Масуди Х ғасырда Қырымда урус пен сакалба елдері отырғанын және урустарда «уздан» деген ру болғанын жазған.

Ондағы «сакалба» дұрысында «сақ албан» екенін және Албания халқы сол сақ албандардың Еуропаға қоныс аударғандарынан қалыптасқанын алдыңғы мақалаларымыздың бірінде айттық. Сонымен қатар «Кодекс Куманикус» атты католиктік діни жинақ ХІІІ ғасырдың соңында Қырымда жазылғаны, оның тілі қырымлар тіліне жақын (қырым татарлары) екені, онда латын әрпі қолданылғаны белгілі. Ибн әл Асир жазбасында аталған аймақта ХІІІ ғасырда қыпшақ елі мен христиан урус елі көрші отырғаны баяндалатынын да бұрынғы жазбамызда нақтылағанбыз. Қырым аймағы – қазіргі қырымлар деген түркі тілді халықтың ата қонысы (орыстар «қырым татарлары» деп атап кеткен). Ал Кубан аймағы – «казак» деген орыс тілді христиан этностың ата жұрты. Демек, Албания халқы Қырымнан барған сақ албандардан қалыптасқан. Ондағы бекташи сектасы – католик пен мұсылман сопылықтың қоспасы ретінде әуелде Қырымда пайда болған. Қырымда қалған урус пен сақ албандар мұсылмандықты қабылдау арқылы «қырымлар» деген ұлтқа айналған. Ал христиан уздан руынан түркі тілді әрі христиан дінді гагауз ұлты қалыптасқан (гагауздар әуелде католик дінді болған, кейін ресейлік православяға көшкен). ХІІІ ғасырда Ибн әл Асир көрсеткен қыпшақ елі мен XIV ғасырда Ибн Батута жазған христиан қыпшақтар қазіргі Кубан казактары болып табылады. Олардың ертеде католик дінін ұстанғанына, шіркеуі түркі тілді болғанына «Кодекс Куманикус» жазбасы мен осы Ибн Батута дерегі куә. Көлікті «арба»,  малдың қиын «тезек» дейтін елдің славян еместігі бесенеден белгілі. Олар ресейлік православияны XVІ ғасырдан кейін қабылдап, шіркеу тіліне көшуге мәжбүр болған. Осылайша ана тілдерінен айрылып, «орыс тілді казак» деген топқа айналған. Орыс тілінде «қ» әрпі жоқ болғандықтан, «қазақ» атауы «казак» болып өзгерген. Осы дерек Ибн әл Асир мен Ибн Батута жазбаларының орысшасында «кипшак» деп таңбаланған елдің өз атауы қазақ екенін дәлелдейді. Өйткені, «қыпшақ» сөзінен «казак» атауы қалыптаспайтыны анық, ал «қазақ» орыс тілінде «казак» болып өзгеруі әбден мүмкін.

Келесі оқиғалар желісін назар аударсақ: «У каждой из телег 4 больших колеса; есть между ними такие, которые везут две лошади, но есть и такие, в которые впрягают больше этого. Возят их также волы и верблюды, смотря по тяжести или легкости арбы. На арбу ставится нечто в роде свода из прутьев дерева, привязанных один к другому тонкими кожаными ремнями. Это легкая ноша; ее обтягивают войлоком или попоной; в ней бывают окна решетчатые и тот, кто в ней, видит людей, они же его не видят; он поворачивается в ней, как угодно, спит и ест, читает и пишет во время езды. На тех из таких арб, на которых возят тяжести дорожные и съестные припасы, находится подобная же кибитка, о какой мы говорили, но с замком».  

Мұндағы «свод» дегені – күмбез, «бір-біріне тері жіппен байланған таяқтардан жасалған күмбез» деп отырғаны – қазақтың киіз үйі. «Торлы терезелері» дегені – киіз үйдің керегесі мен шиі. Киіз үйдің ішінен дала жақсы көрінеді, ал сырттағы адам киіз үйдің ішін көре алмайды. Соңғы сөйлемдегі «подобная кибитка» дегені де арбаға құрылатын киіз үй екенін айғақтайды. Ертеде казактардың ауылдары да, тұратын үйлері де «юрт» деп аталған (жұрт). Оны Ресей тарихшылары «казачий юрт» дейді (қазақ жұрт). Казактарда үй «юрт» деп аталғанын білетін орыстың қазақтың киіз үйін «юрта» деп атауы кездейсоқтық емес. Осы дерек те казак ұлтының орыс шіркеуі өзгерткен қазақтар екенін айғақтайды.

Кітаптағы келесі жазбалар былай өрбиді: «Лошадей в этой земле чрезвычайно много и стоят они безделицу. Ими они питаются; в их крае они как в нашей земле овцы, пожалуй и больше. Бывает их у одного Тюрка по тысяч. Лошади эти развозятся в страны Индийские, и бывает их в караване по шести тысяч, а иногда и более или менее. Купец нанимает для каждых 50 из них по пастуху, который приставлен к ним и пасет их, как овец; он называется у них улакши. На одну из них он садится верхом, держа в руке длинную палку, на которой веревка. Когда он захочет схватить одного из коней, то он помещается насупротив его на той лошади, на которой сидит верхом, бросает ему веревку на шею, притягивает его, садится на него верхом и отпускает другого на пастбище».

Бұл жолдарда түркілерде жылқы өте көптігін, олар негізінен жылқының етін жейтінін, түркі саудагерлері Үндістанға дейін барып жылқы сататынын айтады. Қазақтың ең сүйікті асы – «жесең тісіңе, жемесе түсіңе кіретін» жылқы еті. Жылқышыны «улакши» деп аударыпты орысшаға,  арабшада жылқышы «зилкиши» деп жазылған деген жөн (ولكشى – улакши, زلكشى – зилкиши). Зилкиши – жылқышы қолындағы арқаны бар ұзын таяқ – құрық екені әр қазаққа түсінікті.

Алтын орда халқын орысшада кейде «кипчак», кейде «турк» дейді. Соған қарағанда, арабша түпнұсқада халық атауы «қазак» болып жазылған. Бұл сөзде «ا» (әлиф) әрпі барын орысша «кибзак» деп, ал «ا» әрпі жоғын «турк» деп аударған сияқты. Мәселен, قازك – қазак, قبزك – қибзак, قزك – қазак, ترك – турк). Не де болса, бір халықтың орысшада екі түрлі көрсетілуі бекер емес. Мұның астарында «қазақ» атауын қасақана жасыру саясаты бар. Деректе қазіргі Кубан мен Дон және Астрахан мен Волгоград аймақтарындағы түркітілді көшпелі халық көрсетіліп отыр. Кубан мен Донды ертеден казактар мекендейді, ал Волгоград пен Астрахан қазақтары әлімсақтан ата-бабалары жерінде қоныстанғаны даусыз. «Қазақ» пен «казактың» арғы түбі бір, тіпті бір атау (шоқынған қазақтар орысша «казак» деп аталып кеткен). Осы нақты фактілер Ибн Батута кездестірген халық «қазақ» екенін айғақтайды.

Келесі оқиғалар желісін зерделейік: «Тюрки эти не едят ни хлеба, ни плотной пищи, а приготовляют еду из какого-то у них, похожего на анли и называемого ими дуки. Они ставят на огонь воду и, когда она вскипит, сыплют в нее частицу этого дуки, а если у них есть мясо, то разрезают его на мелкие куски и варят его вместе с ним. Потом кладут каждому человеку порцию его на блюдо, поливают ее кислым молоком да хлебают ее, и затем запивают это кобыльим молоком, которое они называют кимизз. Тюрки вливают молоко в меха, мешают его с вареным дуки, пьют его и не чувствуют жажды . Они народ крепкий, сильный и здоровенный. В иное время они приготовляют пищу, которую называют бурхани. Это – тесто, которое режут на мелкие кусочки, просверливая их посредине, и кладут в котел, а когда они сварились, то льют на них кислое молоко и хлебают их... Потом принесли белую жидкость на маленьких блюдцах и люди пили ее. Сказали, что это напиток, который приготовляют из зерен дуки. Они ханефийского толку и опьяняющий напиток у них дозволен. Напиток этот, приготовляемый из дуки, они называют бузой. У них искусство разрезать мясо вперемешку с костями, ибо они едят его не иначе, как в связи с костями.».

Жазбада түркілер нан жемейтіні, тамақты «дуки» деген астық түрінен жасайтыны айтылған. Ақталған тарыны қазақ «сөк» деп атайды, оны орысша аудармада «дуки» деп көрсеткен деу орынды (ثك – сөк, دك – дуки). Қайнаған суға дуки (сөк) мен аздаған ет салып пісіріп, оны ыдысқа салып, айран құйып жейтінін көрсеткен. Бұл тағамды қазақ «төп» дейді, «төп жесең, тоқ боласың» деген сөз бар. Ибн Батута баяндап отырған аймақ – Кіші жүз қазақтарының ата қонысы. Оларда тарыдан жасалған тағамдар өте кең тараған, тіпті шайға тары қосып ішеді. Ибн Батута заманында тары қосылған сүт сусын болғанын көреміз (кейін шайға көшкенде тары салу дәстүрі сақталып қалған).

«Жылқы сүтінен жасалған қымыз – негізгі сусындары» депті. Өзгелер қымыз десе қазақты көрсетеді. Бұл сусын татарға да, өзбекке де тән емес (орыстардың Алтын орданы біресе татарға, біресе өзбекке телитіні бар). Иленген қамырды ұсақтап кесіп, қазанға салып қуыратыны, сосын айранға малып жейтіні баяндалған. Оны орысша аудармада «бурхани» депті. Шындығында, ол – қазақтың бауырсағы (بورثاق – бауырсақ, بورقنى – бурхани). Орыс тілді казактарда ХХ ғасыр басында ол тағам «бурсаки» деп аталғаны Михайл Шолоховтың «Тынық Дон» романында көрсетіледі. Ханафи мазхабы бозаға рұқсат беретіні, оны өнген дукиден жасайтыны жазылған. Қазақ бозаны өнген тарыдан жасайтынын білеміз, ал дуки дұрысында – сөк (ақталған тары). Түркілер етті сүйегінен көп ажыратпай жейтінін, ет турау үлкен өнер екенін баяндайды.  Осы деректер Алтын орда империясының халқы қазақтар екенін тағы айғақтайды.

Енді мынау оқиғаларға назар аударайық: «Поехал я в город Маджар – город большой, из лучших тюркских городов, на большой реке, с садами и обильными плодами. Потом поехал я в табор султана, который был тогда на месте, называемом Биш-Таг и вскоре достиг орды его. Подошла ставка, которую они называют Урду и мы увидели большой город, движущийся с своими жителями; в нем мечети и базары да дым от кухонь, взвивающийся по воздуху: они варят во время самой езды своей и лошади везут арбы с ними. Когда достигают места привала, то палатки снимают с арб и ставят на землю, так как они легко переносятся. Таким же образом они устраивают мечети и лавки... По окончании еды чтецы прекрасными голосами стали читать Коран; затем устроен был амвон, на который взошел проповедник. Перед ним уселись чтецы, и он произнес красноречивую проповедь, молясь за султана, за эмира и за присутствующих. Говорил он эту речь по-арабски, а потом переводил им по-тюркски. В это время чтецы на удивительный лад повторяли стихи из Корана и за тем принялись за пение. Пели они по-арабски, а потом по-персидски и по-тюркски. Я просил султана послать со мною в землю Булгарскую людей, которые туда меня бы проводили; ибо я собственным опытом хотел удостовериться о чрезвычайной краткости ночи и дня, в известные времена случающейся, и о которой я слышал. От султанского табора до Булгара около десяти дней пути».

Міне, Ибн Батута жайлаудағы хан ордасының арбамен қалай көшіп-қонатынын өз көзімен көрген. Арбаға жеңіл тиелетін үйлер қазақтың киіз үйі екенін, мешіт пен дүкен ретінде сол киіз үйлер қолданылатынын байқатады. Тамақтан кейін құран оқылғанын, артынша имам араб тілінде уағыз айтып, дұға жасағанын, сосын уағызын түркі тілінде қайта айтып бергенін жазады. Осы деректер Алтан орда халқы мен оның билеушілері түгелдей мұсылман дінді әрі түркі тілділер екенін анық растайды (християн дінділері Қырымға жақын маңда ғана болғанын көрсеттік). Орыстар: «Алтын орда халқы Өзбек хан заманында мұсылмандық қабылдады», дейді, Өзбек хан бастаған билеуші топты маңғолдар деп тұжырымдайды. Мұның бәрін Ибн Батута деректері жоққа шығарады. Өйткені, араб ғалымы өз көзімен көргенін жазып отыр. Алтын ордада зікірді (орысша аудармада «ән салды» деген) арабша, парсыша, соңында түркіше айту дәстүр екен.

Мажар қаласы дегені – Дон өзені жағасындағы қазіргі Казанская станицасы. Ал Бештаг – қазіргі Воронеж облысындағы Белая Горка екенін Ибн Батута саяхаты жайлы мақаламызда дәлелдеп жазғанбыз. Ол аймақтың сайын даласы орыс ормандарымен шектеседі. Жазы салқын әрі шөбі шүйгін сол өлке Алтын орда ханының жазғы жайлауы екен. Ол жерден он күндік қашықтықта Бұлғар елі жатқаны, онда жылдың кей мезгілінде түн аса қысқа болса, кей мезгілінде керісінше екені айтылған. Воронеж облысындағы Белая Горка мен Москва арасы, шамамен он күндік жер. Москва аумағының климаты жайлы мәліметте Ибн Батутаның «Бұлғар елі» дегені сол аймақ екенін айғақтайды. Демек, Ибн Батута қазіргі ішкі Ресей аумағын XIV ғасырда Алтын орданың боданындағы Бұлғар елі деп көрсеткен. Аталған дерек орыс халқының ол заманда мұсылман дінді, түркі тілді бұлғарлар және қазақ халқына тәуелді ел болғанын дәлелдейді.

Қырымдық Урус тобы билегендіктен, Бұлғар елін қазақтар XIV ғасырдан кейін Орыс деп атай бастаған. Алтын Ордалық қазақ еліне деген жаулығы (сеператизм) және Болгар патшалығынан келген миссионер болгарлармен туыстығы олардың мұсылмандықтан бас тартып християндыққа өтуіне жол ашты. Олар жаппай християндыққа өтіп болгар-славян тілді халыққа айнала бастаған, Тит патша (Иван Грозный) қаншама шіркеулерді өртеп, священниктерді өлтірседе бұлғар-орыстың шохынуын тоқтата алмады. Ақыры оны улап өлтірген шіркеу мемлекет билігіне християн әулетін отырғызды, халықтың шохынып славян-болгар тілді болып өзгеруі мемлекеттік деңгейде іске асты. Қазақтар берген «орыс» атауы християн болып өзгерген халықтың жаңа тілінде «Рос» болып қалыптасты, осы себептен мемлекеттері Россия деп аталды. Християндық Россия империясы билеушілері Рос халқы кешегі мұсылман бұлғарлар екенін жасырды. Рос халқын ертедегі урус елі ұрпағы деп көрсетті, сол себептен қырымдық түркітілді урус пен сакалба елдерін «русь пен славян» деп түсіндіріп, оларды «IX ғасырдан православялық християндар» дегізді. Халықтың «рос» атауын «русские» етіп қалыптастырды. Албания халқы Қырымнан барған сақ албандар дедік, Албания мен Россия гербтерінің бірдей екендігіде екі мемлекеттіде билеген қырымдық Урус тобы екеніне куә (Рюрик-Бөрік династиясы). Тит патшаны улап өлтіріп, Россия империясы билігін иеленген християн Иезуид тобы біздің ғана емес орыс халқыныңда тарихын түбегейлі өзгерткенін көреміз. Ол топ кәзірде билікте екені даусыз, қазақ тарихының әліде болса анықталмауы солардың ықпалынан деу орынды. Шынайы тарих олар өзгерте алмаған Ибн Батута мен Ибн әл Асир жазбаларында сақталған. Олардағы деректердің ресми тарихтан мүлде өзгеше екені және аталған жазбалардың сенімділігі солай екенін дәлелдейді.

Келесі оқиғалар желісін оқып көрейік: «Он один из семи великих царей в мире, которые суть: султан Западный, султан Египта и Сирии, султан обоих Ираков, султан Турков, Узбек, султан Туркистана и Мавара-эль-Нагара, султан Индии и султан Китая. Есть у него обычай, после молитвы в пятницу, восседать под шатром, который называют золотое седалище, богато украшенным».

Алтын орданы билеген Үзбек ханның әлемдік жеті ұлы патшаның бірі екенін айтады. Оны «султан турков Узбек» деп жазған («түркі елін билеуші Үзбек хан» деген мағынада). Орыс аудармашысы осы сөздің мағынасын үтір арқылы өзгертуге тырысыпты («султан турков» пен «Узбек» екі бөлек адамдай еткен). Алайда, Ибн Батута әлемдік ұлы билеушілер саны сегіз емес жетеу екенін анық көрсетеді. Осы дерек орыс аудармашысының өтірігін әшкерелеп тұр. Орыстар Ибн Батута жазбасындағы «владение царя Узбека» деген сөздің мағынасын «өзбек ханы» деп түсіндіріп (өзбектердің ханы), «Алтын орда халқы көшпелі өзбектер болған» деген жалған тұжырым жасайды. Анығында, «владение царя Узбека» деген сөздің мағынасы «Үзбек ханның иелігі» екені көрініп тұр. Оның үстіне, «султан турков Узбек» деген дерек оның өзбектердің емес, «түркі елінің Ханы» екенін дәлелдейді. Жоғарыда «турк» атауы арабшада «қазақ» атауымен ұқсас екенін жаздық. Сондықтан «султан турков Узбек» сөзінің дұрысы – «султан казахов Узбек». Өзбектер ешқашан көшпелі болмаған, Алтын орданың халқы қазақтар екенін жасыру үшін Ресей ғалымдары солай деген (өз өтіріктерін нақтылау үшін араб-парсылық жалған жазбалар дайындатқан).

Жазбада Узбек ханның жұма намазынан кейін ел алдына шығып отыратын орны «Алтын орындық» деп аталатыны айтылған. Осы атауды пайдаланып мемлекетті «Алтын орда» қылып тарихқа енгізген – орыс оқымыстылары. Шындығында, мемлекет Алаш орда деп аталғанын, «Алла» деп ұрандайтын қазақтарға «алачи» атауын берген славян-болгарлар екенін алдыңғы мақалаларымызда айтқанбыз. Қазақтың екінші атауы – Алаш, бұл атау мемлекеттің иесі қазақ халқы екенін айғақтайды. Осыны бүркемелеу үшін Ресей саясатымен мемлекет атауы «Алтын орда» болып бұрмаланды. Арабша жазылуында «алаш» пен «алтын» ұқсас екенін пайдаланды: الش – алаш, التن – алтын.

Мынау деректер де бір шындықты әшкерелейді: «Имя этой хатуни Тайтуглы (старшая жена), из жен этого султана она у него самая любимая. Имя ее Кабакхатунь (вторая жена) и значит по-тюркски отруби. Имя ее Баялунь (третая жена). Она дочь владыки Константинополя Великого, султана-такфура. Имя ее Урдуджа (четвертая жена). Урду на языке их значит ставка. Названа была она так вследствие рождения своего в ставке... Имя ее Иткуджуджук. Значит имя – это маленькая собака, потому что ит значит собака, а куджуджук – маленький. Мы уже сказали выше, что Тюрки получают свои имена по случаю, как делают Арабы... Он страдал подагрой и не мог ни ходить на своих ногах, ни сидеть верхом на коне, а только ездил на арбе. Эта болезнь распространена между этими Тюрками».

Үзбек ханның екінші әйелінің есімі орысша аудармада «Кабак» деп көрсетілген. Мағынасы «отруби» екені есімнің «Кебек» екенін айғақтайды. «Төртінші әйелінің есімі, ордада туылғандықтан, Урдуджа» депті орысшада, яғни Ордажа. «Хан қызының есімі – Иткүшік, түркілердің есім қою дәстүрі арабтарға ұқсайды» дейді жоғарыдағы еңбекте. Сонымен қатар Үзбек ханның күйеубаласы мен қайын атасы «падаграмен» ауыратынын, бұл аурудың түркілер арасында кең тарағанын баяндайды. Осылайша хан туыстары есімдерінің қазақы мағынасын ашып, олардың түркілер екенін ескертіп өтеді. Ибн Батута осы деректерімен Алтын Орда империясын билегендер маңғолдар еместігін тағы дәлелдеп береді.

Енді мынау жолдарға назар аударайық: «Они одноутробные братья и мать обоих царица Тайтуглы, о которой мы говорили выше. Имя старшого из них Тинабек. Бек значить эмир, а тин — тело, так что имя его значить как бы эмир тела. Имя брата его Джанибек. Джан значит душа, так что он назывался как бы эмиром души». 

Орысша аударма ханның ұлдары Тинабек және Джанибек деп көрсетеді. Ибн Батута бұл есімдердің түркілік мағынасында көрсетеді,  адам денесін қазақ «тән» депте атайды. Олардың таза қазақы есімдер екенін аңғару қиын емес: үлкен ұлы – Тәнібек, кішісі – Жәнібек. Міне, Алтын орда империясын билеген нағыз қазақтар екені даусыз, яғни Шыңғысхан – қазақ халқының перзенті.

Келесі: «Я воротился в табор султанский 28-го рамадана. Когда праздник кончился, то мы отправились в путь с султаном и со ставкою и прибыли к городу Хаджитархану (Астрахани). Город этот получил название свое от тюркского хаджи, одного из благочестивцев, поселившегося в этом месте. Султан отдал ему это место беспошлинно, и оно стало деревней; потом оно увеличилось и сделалось городом. Это один из лучших городов, с большими базарами, построенный на реке Итиле, которая одна из больших рек мира. Султан остается здесь до тех пор, пока усиливается стужа и эта река замерзает. Потом он приказывает жителям этого края привезти тысяч возов соломы, которые они кладут на лед, сплотившийся на реке. По этой реке и соединенным с нею водам ездят в арбах на расстоянии 3 дней пути».

Хаджытархан – қазіргі Астрахан, бұл атау ол жерде әуелде бір түркі хажының тұрғандығымен байланысты. Демек, Хаджытархан, дұрысында – Хажытұрған. Хажы түркі отырған сол маң елді мекен болыпты, кейін алып қалаға айналыпты. Осы дерек сол хажы өмір сүрген заманда Үзбек хан дүниеде әлі болмағанын, Алтын орда аумағы Ислам дініне ертеде көшкенін айғақтайды. Олай болса, «Ислам діні Үзбек хан заманында орнықты» деген тұжырым орыстардың көп өтірігінің бірі ғана. Ресей билігі әлі де, «Қазақ – шала мұсылман болған, ислам дінін кеш қабылдаған халық» деп, бізді ата дінімізден алшақтатып, өздеріне сіңіруге тырысып келеді.

Деректе Үзбек ханның Еділ өзенінде мұз қатуын Астраханда отырып күтетіні, мұз қатқанда оның үстіне сабан төсетіп жол дайындататыны, сосын үш күн жүріп ел астанасына баратыны жазылған. Бұл дерек ел астанасы – Сарай қаласы қазіргі Қазақстан аумағында болғанын айғақтайды. Ел астанасы, орыстар айтқандай, қазіргі Волгоград аумағындағы өзен жағасында болса, Үзбек ханның Еділ өзенінің қатуын Астрахан қаласында күтіп отыруы ақылға симайды.

Мынау оқиғалар желісін зерделеп көрсек: «У Султанши была дорожная мечеть, которую ставили на каждой станции, и она в ней молилась, но в Матули мечеть была брошена, на молитву она и свита ее не являлись более, и только турецкие рабыни ее приходили молиться с нами, с тех пор, как мы вступили в землю неверных... За тем я прибыл в город Хаджитархан, где мы покинули султана Узбека. Оказалось, что он уже уехал и поселился в столице своего царства. Мы ехали по реке Итиль и соединенным с нею водам три дня; она была замерзшею. Приехали мы в город Сарай. Это столица султана Узбека. Город Сарай из красивейших городов, достигшей чрезвычайной величины, на ровной земле, переполненный людьми, с красивыми базарами и широкими улицами. Жили мы в одном конце его и выехали оттуда утром, а доехали до другого конца его только после полудня. Однажды мы прошли его в ширину; пошли и вернулись через полдня, и это сплошной ряд домов, где нет ни пустопорожних мест, ни садов. В нем 13 мечетей для соборной службы; одна из них шафийская. Кроме того, еще чрезвычайно много мечетей».

Ибн Батута Рум патшасының қызы еліне жеткенде көшпелі мешітті қолдануды тоқтатқанын, түркі күңдері намазды ер адамдарға келіп оқып жүргенін айтады. Осы деректер қазақ халқының мешіті киіз үй болғанын, қазақтың құлдары мен күңдеріне дейін намазына берік болғанын айғақтайды. Ибн Батута Рум елінен Астраханға қайтып келгенде, Үзбек хан ел астанасы – Сарай қаласына барып қойған екен. Мұзы қатқан Еділ өзені арқылы өтіп үш күнде Сарай қаласына жеткен. Ол Сарай қаласының мидай далада орналасқанын, онда ешқандай өзен немесе орман жоқтығын байқатады. Бұл Сарай қаласының Волгоград өзенінің жағасында еместігін дәлелдейді. Қала сол жерде болса араб ғалымы өзен мен тал-дарақ барын жазар еді. Сарай қаласы анығында, қазіргі Ақсарай елді мекені маңында болған дегеніміз жөн (Атырау қаласынан аса қашық емес). Сарай қаласында жұма намаз оқылатын мешіттердің саны – 13, жай мешіттер саны одан да көп.

Ресейліктер айтқандай, Үзбек хан билікте отырып ислам дінін қабылдаған болса, оның ел астанасында соншама мешіттерді аз уақытта салып үлгеруі еш мүмкін емес. Үзбек хан ислам дінін сол заманда қабылдаған маңғол болса, Ибн Батута ол жайтты сөзсіз көрсетер еді.

Ресейдің зымиян саясаты тарихымызды жоспарлы түрде қисынсыз өзгерткенін Ибн Батута мен Ибн әл Асирдің әрбір дерегі анық әшкерелейді.

(Жалғасы бар)

Бекжан Әденұлы

Abai.kz