Abai.kz ақпараттық порталында "Шыңғысханның қазақ екеніне қатысты деректерді Қытай мен Ресей қалай бұрмалады?", "Тағы да Шыңғысханның қазақ екеніне қатысты деректердің бұрмалануы хақында..." атты Бекжан Әденұлының мақалалары жарияланған еді. Сол материалдардың жалғасы ретінде автордың араб тарихшысы Ибн әл Асирдің жазбалары негізінде дайындаған тағы бір мақаласын оқырман назарына ұсынып отырмыз.

ХІІІ ғасырдағы араб тарихшысы Ибн әл Асирдің «Китаб әл-камил фи-т-та'рих» атты еңбегі – Шыңғысхан жорығы жайлы сенімді деректер беретін бірден-бір құжат. Ондағы жарияланымдар тарихи тұлғаға қатысты қазіргі көптеген даулы мәселелерге нүкте қоятын еді. Енді аталған жазба деректеріне зер салсақ: «В этом году (1220 г) в страны ислама явились татары, большое тюркское племя, места обитания которого горы Тамгаджския, около Китая; между ними и странами мусульманскими более 6 месяцев. Причина их появления была такая: царь их, по прозванию Чингизхан, известный под именем Темучина, покинув свои земли, двинулся в страны Туркестана и отправил партию купцов и тюрков с большим запасом серебра, бобров и др. вещей в города Мавераннехра: Самарканд и Бухару, купить для него материи на одежду. Пришли они в один из тюркских городов, прозываемый Отраром и составлявший крайнее владение Харезмшаха, у которого там был наместник. Харезмшах прислал ему приказание убить их, отобрать имущество, находящееся при них, и прислать его к нему. Он убил их и отослал что при них было, а вещей было много. Когда прибыло к Харезмшаху, то он разделил его между купцами Бухары и Самарканда и взял с них стоимость его. С тех пор, как Харезмшах отнял Мавераннехр у хатайцев, был загражден путь из стран Туркестана и из тех земель, которые лежат за ним. В старину, когда эти страны принадлежали хатайцам, туда уже успела пробраться также часть татар, а когда Харезмшах отнял у хатайцев Мавераннехр и умертвил их, то эти татары завладели Туркестаном, Кашгаром, Белясагуном и др. и стали ходить войною на войска Харезмшаха. (То есть), Чингизхан уже пришел в Туркестан и овладел Кашгаром, Белясагуном и всею страною. Он выгнал из нее прежних татар; не сохранилось о них известия и не осталось от них следа, а разбрелись они, как это случилось с хатайцами. Вот почему он (Хорезмшах) запретил привозить от них одежды и проч... Потребовал он к себе Шихаба Хивинского, а это был отличный правовед, пользовавшийся большим почетом у Харезмшаха. Предстал он перед ним и сказал Харезмшах ему: «случилось великое дело; необходимо подумать о нем. Подай свое мнение о том, как нам поступить. Дело вот в чем: на нас двинулся враг из тюркского края, в бесчисленном множестве».

Шыңғысхан халқының түркілердің татар тайпасы екені анық жазылған. Демек, тарихи тұлға да, оның елі де – түркілер, оларды «халха-маңғол» дегізген – Реседің зымиян саясаты. Шыңғысхан елі мен мұсылман Мауренахр өлкесінің арасы алты айлық жол екен. Яғни, оның елі қазіргі Маңғолия аймағы екені анық. Шыңғысхан Отырар оқиғасына дейін Түркістан, Қашқар, Таласағын (Баласағын) және т.б.аймақтарды бағындырып қойғанын көрсетеді. Яғни, Шыңғысхан қазіргі Қазақстан мен Шыңжан аймақтарын Отырар оқиғасынан бұрын жаулап алған. Біздің аймақты одан бұрын Құз хан Ас Шың елі (хатай-хазақ) билегенін, оларды жеңген Татар елін Шыңғысхан қуып шыққанын ескертіп өтеді. Шыңғысхан Мауренахр аймағына саудагерлер мен түркілерді жіберген (осылайша, Шыңғысхан елі түркілер екенін тағы байқатады). Хорезмшах өз кеңесшісіне түркілер елінен көп жау қолы келе жатқанын айтып, кеңес сұрағанын жазған (осы тұста Шыңғысхан елінің түркілер екенін тағы аңғарамыз).

Келесі оқиғалар желісін жалғастырайық: «Чингизхан отправил послание к Хорезмшаху. Он, угрожая, заявил: «Вы убили моих людей и забрали их добро. Готовьтесь к войне! Я иду к вам с войском, которому вы не сможете противостоять». Когда тот услышал его, он приказал убить посла, и тот был убит. Тем, кто сопровождал его, он приказал отрезать бороды и вернул к их хозяину Чингизхану. Хорезмшах подготовился к походу и сразу же после посла выступил, чтобы опередить весть о своем и внезапно напасть на Чингизхана. Он пустился в путь и двигался без остановок, так что покрыл все это расстояние за четыре месяца, пока не прибыл к их жилищам. Но в них он увидел лишь женщин, подростков и детей. Он напал на них, захватил их и отправил женщин с их детьми в неволю. Причиной отсутствия неверных в их жилищах было то, что они отправились на войну с одним из тюркских ханов по имени Кушлухан. Они сразились с ним, нанесли ему поражение, захватили его имущество и отправились обратно. По дороге их застигла весть о том, что сделал хорезмшах с оставленными ими. Они стремительно двинулись вперед и застигли хорезмшаха прежде, чем он покинул их становище. Обе стороны приложили все свои силы и мужество в этом бою, а вся эта битва велась с сыном Чингиз-хана. Отец его не был в сражении и даже не знал о нем. Бой продолжался трое суток, и с обеих сторон было убито несметное число людей, и никто не бежал. Для всех них стало невыносимым сражаться дальше. Неверные вернулись к своему царю Чингизхану, а мусульмане – в Бухару. Хорезмшах стал готовиться к осаде, зная о своей слабости. Хорезмшах приказал жителям Бухары и Самарканда приготовиться к осаде. Он собрал припасы для обороны и расположил в Бухаре для ее защиты двадцать тысяч всадников, а в Самарканде пятьдесят тысяч, сказав им: «Защищайте город, пока я не вернусь в Хорезм и Хорасан, где соберу войска, и призову на помощь мусульман и вернусь к вам».

Шыңғысхан жіберген елшіні өлтіріп, қалғанының сақалын күзеп еліне қайтарған Хорезмшах, жедел жүріп олардан бұрын төрт айда Шыңғысхан ордасына жеткені айтылған. Ондағы барлық ер адамдардың Татар ханы Кушлыкқа қарсы жорыққа кеткенін пайдаланған Хорезмшах жас балалар мен әйелдерді тұтқынға алып, жолға шыққан. Алайда, оларды Кушлык ханды жеңіп қайтып келе жатқан Шыңғысханның ұлы әскерімен тоқтатқан. Араларында үлкен шайқас болып көп адам қаза табады, ақыры екі жағы да шаршап, әрқайсысы өз тұрағына қайтқан. Бұл соғысқа Шыңғысхан қатыспаған, шайқас оның ұлы мен Хорезмшах әскерлері арасында болған. Сол кезде Хорезмшах өзінің әлсіз екенін түсінгені айтылады. Хорезмшах Бұхара мен Самархандтың қорғанысын күшейткен. Өзі үлкен әскер жинап келуге уәде беріп, Хорасан мен Хорезм аймағына беттеген (осы деректен Хорезм қаласы кәзіргі Иран аумағында болғаны байқалады, яғни, Ресейліктердің көне Үргеніш қаласын Хорезм деуі жалған бұрмалау болып табылады).

Одан кейнгі оқиғалар желісі былай өрбиді: «Неверные же прибыли к Бухаре через 5 месяцев после прихода Харезмшаха, осадили ее и три дня вели против нее жестокий и непрерывный бой. Прибыл сам Чингиз-хан, окружил крепость и объявил в городе, чтобы никто не противился ему, а если кто будет противиться, его убьют. Он сказал жителям Бухары: «Я требую от вас те слитки серебра, которые продал вам хорезмшах. Они принадлежат мне и взяты у моих людей. Сейчас они у вас». Затем он приказал уйти из города. Они ушли, лишенные своего имущества. Ни у кого из них не осталось ничего, кроме той одежды, что на нем. Неверные вошли в город и стали грабить и убивать всякого, кого находили. Стала Бухара «разрушенной до основания», «как будто бы и не была она богатой вчера».

Шыңғысхан әскерімен бес айда Бұхараға жеткен екен (осы дерек хан ордасының қазіргі Маңғолияда болғанын тағы растайды). Шыңғысханның Бұхара тұрғындары алдында екі рет сөз сөйлегені жазылған (бұл Шыңғысханның түркітілді екенін дәлелдейді). Бұхара қаласы толық қиратылғаны баяндалған (араб ғалымы Ибн Батута Бұхараның ХІV ғасырда сол талқандалғанынан кейін оңала қоймағанын мәлімдейді).

Келесі оқиғаларға көз жүгіртсек: «Когда они приблизились к Самарканду, они послали вперед конницу, оставив позади пеших, пленных и обозы, которые постепенно двигались, вселяя страх в сердца мусульман. Неверные окружили город, в котором было пятьдесят тысяч хорезмских воинов. Что же касается всего населения города, то его было несметное множество. Против неверных вышли самые смелые, бесстрашные и сильные, тогда как не вышел ни один из хорезмских воинов, испугавшихся этих проклятых. Они сражались с ними пешими за пределами города. Все до одного были убиты мучениками за веру, да будет доволен ими Аллах! Тогда войско, состоявшее из тюрков, сказало: «мы из рода их, они не убьют нас», и попросило помилования. Они сошлись с ними на этом и открыли городские ворота. Войдя в город, они разграбили его и сожгли соборную мечеть, а остальное оставили, как было».

Бұл жолдардан Самарханд қаласында әскер болып отырған түркілер өздерінің Шыңғысхан халқынан екенін пайдаланып бастарын аман алып қалуға тырысқанын, өзара келісім бойынша олардың қала қақпасын ашып бергенін көреміз. Сонымен қатар осы дерек Шыңғысхан халқының түркі ғана емес, қазақ халқы екенін де айғақтайды. Өйткені, сонау Маңғолиядан шыққан түркілер мен Самархандта ертеден әскер болып келген түркілерге ортақ халық тек қазақ болуы мүмкін. Самарханд қаласындағы басты мешітті ғана өртепті, жалпы қаланың өзі қираудан аман қалған. Географиялық картаға қарасақ, Шыңғысхан әскері әуелі Самархандты, сосын Бұхараны алуы тиіс еді. Бір қызығы, Бұхара еврейлері атауларына зер салсаңыз, олар сол Бұхарада өмір сүруі керек сияқты. Алайда, олар негізінен Самархандта шоғырланған. Ибн Батута ХІV ғасырда хадис ғылымының ұлы ғұламасы Әл Бұхаридің моласы Бұхара маңында екенін көрсетеді. Ал қазір ол кесене Самарханд қаласының маңында екені мәлім. Бұхара қаласының символы – Калян мұнарасы ХІІ ғасырда салынған делінеді. Алайда, Ибн Батута ХІV ғасырда Бұхарада ондай ерекше мұнара болғанын жазбайды. Бұдан қос шаһардың тарихында үлкен шикілік барын аңғарамыз. Шамасы, Ресей империясы немесе Бұхара еврейлері ықпалымен екі қала атауы ауыстырылған, әрине ол иезуидтердің түркілер тарихын бұрмалау үшін жасаған жоспарлы ісі болуы да мүмкін.

Келесі тарихи деректерді шолайық: «После того, как неверные завладели Самаркандом, Чингиз-хан направил в поход двадцать тысяч всадников, сказав им: «Ищите хорезмшаха, где бы он ни был, даже если он уцепился за небеса, пока не отыщите и не захватите его!». Когда хорезмшах услышал об их приближении, он отправился в Мазандаран, также принадлежавший ему. Татары устремились вслед за ним. Хорезмшах дошел до гавани на Море Табаристана, известной под названием Абаскун, а у него была там крепость в море. После прибытия в ту упомянутую крепость, хорезмшах скончался в ней.  После того, как татары, ушедшие на запад, отчаялись захватить хорезмшаха, они повернули и направились в города Мазандарана. Покончив с Мазандараном, они пошли на Рей. По дороге они увидели мать хорезмшаха, его жен, имущество и сокровища. А дело в том, что мать хорезмшаха услышала о том, что случилось с ее сыном. Она испугалась, покинула Хорезм и направилась в сторону Рея, чтобы потом уйти в Исфахан, Хамадан и страну Джибал и найти там защиту. Неверные случайно натолкнулись на нее и захватили ее и все, что было при ней, до ее прибытия в Рей».

Шыңғысхан Хорезмшахты ұстауға арнайы әскер жібергені, Хорезмшахтың Каспий теңізіндегі Мазандаран өлкесіне жақын аралда қайтыс болғаны баяндалған. Хорезмшахтың анасы Хорезмнен шығып Рей аймағы арқылы Исфахан мен Хамадан аймағына беттеген. Алайда, оны Мазандаран өлкесінен Рейге қайтып келе жатқан Шыңғысхан әскері ұстап алады. Көріп отырғанымыздай, Хорезм қаласы ескі Үргеніш емес. Хорезм – шамамен қазіргі Түркіменабад қаласы орнында, ал Рей қазіргі Ашхабад шаһары орнында болған сияқты. Қалай десек те, Ресей империясы түркілер тарихын жоспарлы түрде өзгерткен, сол үшін көптеген тарихи орындардың атауын бұрмалаған немесе өзгерткен. Тек Иран аумағындағы елді мекендердің атаулары сол қалпында қалған.

Ибн әл Асир деректерінің келесі оқиғалары: «Что касается отряда войск, который Чингизхан послал в Хорезм, то он был самым многочисленным из них по причине большой величины города. В ней находилось большое войско, а жители ее славились храбростью и были многочисленны. Осада продолжалась пять месяцев. Татары послали к своему царю Чингиз-хану за помощью, и тот поддержал их большим числом людей. Когда они прибыли к городу, неверные непрерывно атаковали его и завладели частью его. Сражения велись непрестанно, и татары захватывали у них квартал за кварталом. Так продолжалось до тех пор, пока они не заняли весь город. Они убили всех находившихся в нем и разграбили все, что в нем было. Затем они открыли дамбы, защищавшей город от вод Джайхуна, и весь его затопили. Постройки в нем рухнули, и место его стало сплошной водой. Никто, конечно, не уцелел из его жителей. Если в других городах кто-то оставался в живых, либо спрятавшись, либо бежав, либо упав среди убитых и потом найдя путь к спасению, то тех жителей Хорезма, которые спрятались от татар, затопила вода, или погребли рухнувшие постройки. И стала она руинами, пустошью».

Хорезм қаласы Амудария өзенінің жағасында орналасқанын, Шыңғысхан өзендегі бөгетті ашып жіберіп, Хорезмді сумен шайып, толық жойғанын айтады. Ресейліктер ХІV ғасырда Ибн Батута барған Хожелі қаласын Хорезм деп бұрмалайды да, қазіргі көне Үргенішті сол Хорезм деп түсіндіреді. Алайда, араб ғалымы барған Хожелі қаласы екенін ондағы Амунидин қожа кесенесі айғақтайтынын бұрынғы мақаламызда айтқанбыз. Көне Үргеніш қаласындағы өте биік минарет (қазір аман қалғанының биіктігі – 60 метр) Ибн Батутаның жазбаларынан мүлде кездеспейді. Ал тарихшының оны көрмеуі мүмкін емесін ғалымдар да айтады. Осы жайттар орыс оқымыстыларының көп өтірігінің бірінің бетін ашады.

Енді мынау деректерге назар салыңыз: «Когда татары освободились от Хорасана и вернулись к своему царю Чингиз-хану, он снарядил огромное войско в Газну, а в ней был правителем Джалал ад-дин, сын хорезм-шаха. Там они встретились и вступили в жестокое сражение, продолжавшееся три дня. Затем Аллах ниспослал победу мусульманам, и татары бежали. Чингиз-хан снарядил большое войско, большее, чем в первый раз, во главе с одним из своих сыновей, и направил его против него. Неверные прибыли в Кабул. Противники выстроились друг против друга, и между ними произошло великое сражение. Неверные вторично бежали, и многие из них были убиты. Затем между мусульманами возникли раздоры из-за добычи. Причиной здесь было то, что один из эмиров по имени Сайф ад-дин Аграк (Бограк), родом из тюрков – халаджей, был смелым и отважным. Он лично участвовал в жарких сражениях с татарами, человек храбрый и отважный, опытный в военном деле, лично знакомый с хитростями и трудностями войны против Татар, и он сказал воинам Джалал ад-дина: «Вы опоздали, исполненные страхом перед ними». А среди мусульман был еще главный эмир по имени Маликхан, состоявший в родстве с хорезмшахом и являвшийся владетелем Герата. Эти два эмира повздорили из-за добычи и вступили в схватку, во время которой был убит брат Аграка. Тот сказал: «Я обратил в бегство татар, и из-за этой убит мой брат!» Он разгневался, покинул лагерь и отправился в Индию. За ним последовало тридцать тысяч воинов. Силы мусульман были подорваны, и они стали слабыми. В это время неожиданно пришла весть, что появился Чингиз-хан с соединениями своих войск. Когда Джалал ад-дин увидел, насколько ослабли мусульмане из-за ухода тех войск, и что не могут устоять, он направился в сторону Индии».

Бұл деректе қазіргі Ауғанстан-Пәкістан аймағындағы түркі халаж елі туралы айтылады. Тарихшылар халаждардың Үндістан мен Ауғанстан аумақтарына Түркі қағанатының әскері болып барғанын бір ауыздан мойындайды. Яғни, түркі халаж VІІ ғасырда сол аймаққа барып орныққан. «Халаж» және «хазах» атаулары арабша жазылуында өте ұқсас (حلج – халаж, حذح – хазах). Осы факт қазақ халқының өз Отанында Түркі қағанаты заманында, яғни VІІ ғасырда бар екенін айғақтайды. Ибн Батута да қазіргі Ауғанстан мен Үндістан аумағында ХІV ғасырда отырған ержүрек түркілер елі жайлы баяндайды. Орысша аудармада оларды «халаж» деп көрсетпесе де, деректердің солар туралы екені даусыз.

Араб жазбалары түркі деп біздің дала халқын атағанын бұрынырақта айттық. Сондықтан Ауғанстан аумағына Түркі қағанаты әскері болып барған түркі халаж елін түркі хазах деген жөн. Түркі халаж әмірінің (Аграк-Бограк) Шыңғысхан әскері қолданатын соғыс тактикасын жақсы білетіні оның елі мен Шыңғысхан елінің қазақ халқынан екенін тағы дәлелдейді (қазақ халқының ертеден қалыптасқан өзіндік соғыс тактикасы Шыңғысхан еліне де тән ортақ дәстүр болған).

Келесі оқиғалар желісін көрейік: «Думали все они, что Татары спокойно пробудут зиму до весны, но те не поступили так, а двинулись и пошли в земли Грузин. К ним присоединился тюркский мемлюк, один из мемлюков Узбека, по имени Акуш, который собрал жителей этих гор и степей. Собралось у него множество народа, и вошел он в переговоры с Татарами относительно присоединения к ним. Они ответили ему согласием и склонились к нему из-за общего их происхождения. Соединились они и пошли во главе Татар на Грузин. Когда татары приблизились к Тифлису, грузины, собравшись, все выступили против них, вооруженные до зубов..., но когда увидели, что татары уже вступили в страну и что им не помешали сделать это ни горы, ни ущелья, ни что другое, они возвратились в Тифлис и оставили город, а татары сделали в ней что хотели; грабили, убивали, и разрушали».

Мұнда Акуш деген түркі мамлуктің жергілікті тұрғындардан әскер жинап, қазіргі Азербайжанға барған Шыңғысхан әскеріне қосылғаны жазылған. Ең бастысы, олар мен Шыңғысхан әскері бір халықтан екенін анық көрсетіліпті. Закавказьеде қазақ халқының үлкен тобы VІІ ғасырдан отырғанын, қазіргі Азербайжандағы Қазақ қаласы сол замандардан қалғанын араб деректері растайтынын айтқанбыз. Сондықтан Акуш деген түркі мамлуктің (өзге аудармада қыпшақ делінген) Шыңғысхан әскерімен бір халықтан екенін көрсеткен осы дерек олардың қазақ халқынан екенін әйгілейді.

Ибн әл Асирдің жазбалары былай жалғасады: «Получив известие о них, аланы поспешили собрать у себя много кипчаков; они сразились с ними, но ни одна сторона не преодолела другой. Тогда татары послали сказать кипчакам: “Мы с вами одного рода, а эти аланы вам не родня, чтобы вы им помогали, и их религия не похожа на вашу. Мы вам даем обещание не трогать вас, и мы вам дадим сколько хотите денег и одежды, если вы не будете вмешиваться между нами и ими”. И они действительно преподнесли им то, о чем было уговорено, после чего кипчаки покинули город аланов: и на них напали татары, многих из них перебили, ограбили и увели в плен. Потом они направились к кипчакам, которые, чувствуя себя в безопасности, в силу заключенного между ними и мира, разошлись, но не успели они опомниться, как неожиданно напали на них татары, вторглись в их страну и по очереди нанесли им поражение и отняли у них вдвое больше того, что они им дали. Кипчаки, жившие далеко, услышав об этом, бежали далеко без боя, причем одни из них искали убежища в лесах, другие в горах, а иные ушли в страну русов; татары же остались в стране кипчаков, богатой большими постбищами зимой и летом. В ней есть холодные летом и теплые зимой места, богатые пастбищами. Это – страна лесов на берегу моря. Они дошли до города Судака, города кипчаков, где их главные силы; он находится на берегу Хазарского моря и к нему пристают корабли. Это Хазарское море соединяется с заливом Констатантинополя. Достигнув Судака, татары овладели им, жители же его разбежались в разные страны; одни ушли в горы со своими семьями и имуществом, другие сели на корабли и отправились в страну румов, что в руках мусульман – детей Кылыч-Арслана».

Байқағанымыздай, Тбилиси аймағын тонаған Шыңғысхан әскері одан әрі Алан еліне аяқ басқан, оларды аландар мен қыпшақтардың біріккен әскері күтіп алған. Шыңғысхан әскерінің Кавказдағы қыпшақ еліне: «Біз – бір халықпыз» деп айтқаны анық. Осы дерек Шыңғысхан елі мен орысша аудармада «қыпшақ» делінген елдің қазақ халқы екенін анық айғақтайды (Кавказда «қыпшақ» атауы мүлде жоқ, есесіне «қазақ» атауы өте көп сақталған). Деректе теңіздің Константинополь бұғазымен байланысатыны, оның жағасындағы Судак қаласының тұрғындары кемемен Түркия аумағына кеткені баяндалған. Судак қаласының қазіргі Новороссийск екенін ХІV ғасырдағы Ибн Батута дерегі дәлелдейтінін алдыңғы мақалаларымыздың бірінде айтқанбыз. Осы деректер әңгіменің Қаратеңіз жайында екенін және қыпшақ-қазақ елі екі Кавказ тауы арасындағы Колхида жазығында орналасқанын дәлелдейді. Византия императоры ол жерді ІХ ғасырда «Страна Касахия» деп атаған және ХVІ ғасырда онда қазақ елі отырғаны Анна Антоновскаяның еңбегінде баяндалады. Осы екі факті де ол елдің қыпшақ еместігін, олардың өз атаулары қазақ екенін айқын айғақтайды. Сондықтан оларды өз халқы деп таныған Шыңғысхан әскерін қазақтар демеу – ақылға симайды.

Келесі оқиғалар желісіне ой жүгіртейік: «После того, как татары заняли землю кипчаков, жители которой разбрелись, как мы уже упомянули в разные стороны, большая часть их направилась в страну русов. Это длинная, широкая страна, граничащая с их страной, и население которой исповедует христианство. Проведя в стране кипчаков довольно продолжительное время, татары двинулись потом в 1223 году в страну русов. Услышав об этом, русы и кипчаки выступили на дорогу, по которой шли татары, чтобы встретиться с ними до того, как они дойдут до их страны, с тем чтобы помешать им вторгнуться в нее. Узнав об этом, татары повернули назад. Русы и кипчаки погнались за татарами, а те продолжали отступать в течение двенадцати дней, преследуемые ими по пятам. Но вдруг татары повернули против русов, которые не успели оглянуться, как столкнулись с ними неожиданно для себя, так как они считали себя в безопасности и чувствовали себя сильнее их. Сражение между ними продолжалось несколько дней, но затем татары одолели, а кипчаки и русы обратились в ужасное бегство после того, как татары нанесли им сильное поражение. За ними погнались многие, убивая, грабя и разоряя страну, так что большая часть ее опустела. Многие видные купцы из русов и богатые люди, собравшись и захватив с собой, что было им дорого, отправились морем на нескольких кораблях в мусульманские страны».

Қыпшақ-қазақ жерінен әрі, қазіргі Кубан-Қырым аумақтарында христиан дінді рус (урус) елі орналасқан екен, ол елдің қыпшақ еліне көрші жатқаны анық баяндалған. Рус (урус) елінің саудагерлері мен байлары кемелерімен Қаратеңіз арқылы қазіргі Түркия аумағына қашқаны да ол елдің бүгінгі Қырым мен Кубанда отырғанын айғақтайды. Тарихи деректерден ІV-V ғасырларда ол аймақта сақ-скифтердің Аорс тайпасы мекендегенін білеміз. Одан кейін ІХ-Х ғасырларда Қырымда урус пен сакалба елдері қоныс тапқанын араб ғалымы Әл Масуди баяндайды. Аорс – дұрысында Арыс екенін Кавказдағы Авар нуцальдігін билеген қырымдық династияның шежіресі көрсетеді. Онда «Урус тобының арғы атасы – Арысхан» деп анық жазылған. Арыс атауын аорс қылған – ежелгі рум-грек елі. Ол аймаққа VІІ ғасырда жеткен қазақтар аорс елін «орыс» деп атаған, осы атау оғыз-хазарларша «урус» болғандықтан, араб жазбаларына солай енген. Кейін ресейліктер «урус» атауын тарихқа «русь» деп орнықтырды. Шындығында, урус-рус елі түркітілді болған, олардың туыстары «сакалба» дегендер – сақ елінің албан тайпасы (қазақтың албан тайпасымен туыс).

Қыпшақ-қазақ елінде тынығып алған Шыңғысхан әскері ары қарай көрші жатқан урус еліне табан тірейді. Урус пен қыпшақ-қазақтардың біріккен әскері шекарада күтіп алғанда кері шегінген Шыңғысхан әскерін олар 12 күн бойы қуған. Содан соң кенеттен қарсы шабуылдаған Шыңғысхан әскерінен ойсырай жеңілген. Орыс ғалымдары айтатындай, «Калька өзені бойында екі жақ бетпе-бет келіп соғыспаған», оқиға мүлде басқаша өрбіген және ол оқиға қазіргі Кубан аумағында орын алған. Деректе урус пен қыпшақ-қазақтардың біріккен әскері көрсетілуі, қазақтардың қазіргі Дон аумағында Шыңғысханға дейінгі замандардан отырғанын байқатады. Ибн Батута болса, ХІV ғасырда Кубан мен Дондағы «тезек» деп аталатын малдың қиын отын қылатын және «арба» деген көлікпен көшіп-қонатын халықтың Қыпшақ елі екенін жазады. Олардың Қырымға жақын отырғандары христиан дінді екенін де айтуыды ұмытпайды. Осы фактілер қазіргі Кубан мен Дон казактары ХІV ғасырда түркітілді қазақтар болғанын айғақтайды. Олар кейін Ресейдің шіркеу тіліне көшуге мәжбүр болып, өз тілінен айрылып, орыс тілді казак деген тобырға айналған.

Тарихи құжаттағы деректер тізбегі былай жалғасады:  «После того, что сделали татары с русами и после того, как ограбили их страну, как мы выше говорили, они ушли от них и отправились в конце 1223 года к Болгару. Услышав об их приближении, жители Болгара устроили им в нескольких местах засады и выступили против них. Встретившись с ними, они повлекли их за собой, пока не прошли места, где были засады, после чего сидевшие там выступили против них сзади, так что татары очутились в средине, и их начали рубить со всех сторон. Большинство их было перебито, и лишь немногие из них спаслись. Говорят, что их было всего четыре тысячи человек, которые и направились в Саксин к своему царю Чингизхану».

Яғни, рус-урус елін талқандаған Шыңғысхан әскері одан кейін Бұлғар еліне бет бұрады. Осы дерек қазіргі ішкі Ресейде отырған халық Бұлғар елі екенін дәлелдейді. Ибн Батута ХІV ғасырда Алтын ордаға бағынышты Бұлғар еліне арнайы барған, Бұлғар қаласында болған. Ғалымның сол аймақтың климаты жайлы деректері ол қаланың бүгінгі Москва екенін көрсететінін айтқанбыз. Ибн Батута ол жерде мұсылман бұлғар елі мекендейтінін жазған, онда орыс, славян атаулары кездеспейді. Керісінше, «христиан урус елі» деп Солтүстік Кавказдың таулы аймағын көрсетеді (қырымдық урус тобы немесе Авар нуцальдері билеген ел).

Александр Невский мен Иван Грозныйдің дулығаларындағы арабша жазбалар да орыстардың ата-бабасы мұсылман бұлғар елі екенін аңғартады. Оларды қырымдық Рус елінің өкілдері билегені мәлім (рюрик-бөрік династиясы), сол себептен бұлғар елін рус деп тану кейін қалыптасты. Ресей империясы билігіне ХVІ ғасырдың соңында христиан дінді Романовтар династиясын отырғызған иезуид тобы тарихты толық өзгертіп жазған. Олар еуропалық кресшілер жорығына тойтарыс берген мұсылман бұлғар князін Александр Невский қылды. Өздері улап өлтірген мұсылман Тит патшаны Иван Грозный деп тарихқа енгізді. Ең бастысы, билеушілері урус тобы болған бұлғар елін «русские» деп атап, «Орыс халқы – ІХ ғасырдан христиан болған славяндар» деді. Ал бұлғар елін «Татарлардың ата-бабасы» деп сендірді.

Сонымен ХІІІ ғасырда бүкіл мұсылман әлемінің ортақ тарихын жазған Ибн әл Асир өз заманындағы оқиғаларды баяндай келе, Шыңғысхан шыққан елдің түркі екенін анық көрсетеді. Деректерді мұхият қарасаңыз, олардың өз атауы қазақ екенін де аңғару қиын емес (жазбаның арапша түпнұсқасында «қазақ» деп жазылған болуыда мүмкін). Ал ХІV ғасырдағы араб саяхатшысы Ибн Батута Шыңғысхан хаза (қ) елінен деп жазады және ол әуелі бағындырған бес аймақтың бірін Хашакия деп көрсетеді. Сенімділігін әлем ғалымдары ғана емес, тіпті Ресейдің атақты ғалым-академиктері мойындаған осы екі араб ғалымының еңбектері қазақ халқы тарихын бейшара күйге түсірген Ресей империясы мен Кеңес одағының идеологиясы екенін айғақтайды. Алайда, осындай бұлтартпас деректерді көре тұра, «Қазақ кеше пайда болды» деуден таймайтын, тіпті сол ресейлік жалған тарихи тұжырымдарды қызғыштай қорғайтын тарихшыларымыздың санасын өзгерту қиынның қиыны болып тұр. Олардың Ресейдің жансызы емесі рас. Бірақ олардікі қателескенін мойындауға тәкәппарлығы жібермейтін пендешілік, әлде әлгі идеология қандарына, миларына дейін сіңіп кеткен орысқұлдық. Мемлекеті мен ұлт мүддесін бәрінен жоғары қоятын, сол үшін жіберген қателіктерді мойындап, осындай араб жазбалары арқылы шынайы тарихымызды паш ететін қазақ ғалымы керек бізге.

Дәл кәзір тарих ғылымының өкілдері Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың қазақ тарихын қайта жазып шығу жайлы соңғы тапсырмасын орындауға дайындық жасауда. Патша бұйырған соң бір маңызды дүниелер жасағансып, артын құрдымға жібермесе дейміз, әйтеуір. Бір ғалымдарымыз «Тәжікстан мен Түркия архивтеріне қол жеткізетін болдық» деп жар салыпты. Әй, Тәжікстаннан не табады, ол кешегі орыс империясы билеп-төстеген елдің бірі ғана. Ол архивтен сол орыс оқымыстылары бұрмалаған деректер ғана табылады. Ал Түркия архивтеріндегі Осман империясына және оған дейінгі замандарға байланысты жазбалардың басым бөлігі еш зерттелмеген. Сондықтан, Алла қаласа, ол жақтан қазақ халқы жайлы тың дүниелер шығады. Ең дұрысы, араб тарихшылары – Әл Масуди мен Ибн әл Асир жазбаларын және араб саяхатшысы Ибн Батута еңбектерін түпнұсқадан қазақ ғалымдарының өздері зерттесе (Халықаралық Түркі академиясының басшылығы оны зерттеуді сондағы орыс мамандарға жүктеуі әбден мүмкін, олар деректерді ресейлік тұжырымдарға сай ұсынатыны даусыз).  Сонда ғана шынайы тарихымызбен қауышып, қазақ халқы рухани жаңғыруды басынан өткізер еді...

(Жалғасы бар)

Бекжан Әденұлы

Abai.kz