Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىندا "شىڭعىسحاننىڭ قازاق ەكەنىنە قاتىستى دەرەكتەردى قىتاي مەن رەسەي قالاي بۇرمالادى؟" ، تاعى دا شىڭعىسحاننىڭ قازاق ەكەنىنە قاتىستى دەرەكتەردىڭ بۇرمالانۋى حاقىندا..." جانە يبن ءال اسيردىڭ جازباسى شىڭعىسحاننىڭ قازاق ەكەنىن دالەلدەيدى" اتتى بەكجان ادەنۇلىنىڭ ماقالالارى جاريالانعان ەدى. سول ماتەريالداردىڭ جالعاسى رەتىندە اۆتوردىڭ اراب تاريحشىسى يبن باتۋتانىڭ ەڭبەكتەرىنە سۇيەنىپ جازعان تاعى ءبىر ماقالاسىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

Abai.kz اقپارتتىق پورتالى

اراب ساياحاتشىسى يبن باتۋتا ءحىV عاسىردا قازىرگى رەسەي، قازاقستان، قاراقالپاقستان، وزبەكستان، قىرعىز، تاجىكستان، شىڭجان، قىتاي ايماقتارىن بيلەگەن شىڭعىسحان ۇرپاقتارىن ءوز كوزىمەن كورىپ، ولار جايىندا ناقتى دەرەكتەر بەرگەنى ءمالىم. ەۋروپالىق عالىمدار ونىڭ ەڭبەگىن تاۋىپ، جارىققا شىعارعان. سوندىقتان دا رەسەي جانە قىتاي يمپەريالارى تاراپىنان بۇرمالاۋعا ۇشىراماعان اسا قۇندى جازبا بولىپ سانالادى.

ەندى يبن باتۋتانىڭ «تۋحفات ان-نۋززار في گارايب ال-امسار ۆا ادجايب ال-اسفار» اتتى سول كىتابىنداعى دەرەكتەرىنە زەر سالساق: «ناكونەتس پريبىلي مى ۆ گاۆان ەل-كيراش, پرينادلەجاششۋيۋ ك پۋستىننوي سترانە كيپچاتسكوي. يا ۋۆيدەل تسەركوۆ, ناپراۆيلسيا ك نەي، زاستال ۆ نەي موناحا، ي نا ودنوي يز ستەن تسەركۆي ۋۆيدەل يزوبراجەنيە مۋجچينى ارابسكوگو ۆ چالمە, وپوياساننوگو مەچوم ي س كوپەم ۆ رۋكە. پەرەد نيم گورەلا لامپادا. يا سكازال موناحۋ: «چتو ەتو زا يزوبراجەنيە؟» ون وتۆەتيل: «ەتو يزوبراجەنيە پروروكا الي»، ي يا ۋديۆيلسيا وتۆەتۋ ەگو... ستەپ ەتا زەلەنايا، نەت نا نەي ي دروۆ، ا جگۋت وني تولكو پومەت، كوتورىي نازىۆايۋت تەزەك. نا زاۋتريە دنيا ناشەگو پريبىتيا ۆ ەتۋ گاۆان ودين يز كۋپتسوۆ، وتپراۆيلسيا ك تەم ۆ ەتوي ستەپي، كوتورىە پرينادلەجات ك نارودۋ، يزۆەستنومۋ پود يمەنەم كيپچاكوۆ – وني حريستيانسكوي ۆەرى – ي نانيال ۋ نيح تەلەگۋ، كوتورۋيۋ تاششيل كون. پۋتەشەستۆۋيۋت پو سەي ستەپي ۆ تەلەگاح نازىۆاەمىح اربا. مى سەلي ۆ نەە ي پريبىلي ۆ گورود كافۋ. زاتەم مى نانيالي تەلەگۋ ي پوەحالي ۆ گورود كيرام».  

بايقاعانىمىزداي، يبن باتۋتا قاراتەڭىز جاعاسىنداعى كەرىش پورتىنا كەلىپ تۇسكەن. ول – قازىرگى كەرچ قالاسى. ول جەردەن كافى قالاسىنا جەتىپ، ءارى قاراي كيرام قالاسىنا بارعان. بۇلار – قازىرگى كاۆكاز بەن كرىمسك قالالارى. ول ايماقتى حريستيان ءدىندى قىپشاقتار مەكەندەيتىنىن، ولاردىڭ وتىندارى «تەزەك» دەپ اتالاتىنىن، كولىكتى «اربا» دەپ اتايتىنىن جازادى. حريستيان قىپشاقتاردىڭ ءالي ساحابانى پايعامبار دەپ تانيتىنىن باياندايدى. ونداي سەنىمدى البانياداعى بەكتاشي اعىمى ۇستانادى، ول – مۇسىلمان سوپىلىق پەن كاتوليك ءدىنىنىڭ قوسپاسى. اراب تاريحشىسى ءال ماسۋدي ح عاسىردا قىرىمدا ۋرۋس پەن ساكالبا ەلدەرى وتىرعانىن جانە ۋرۋستاردا «ۋزدان» دەگەن رۋ بولعانىن جازعان.

ونداعى «ساكالبا» دۇرىسىندا «ساق البان» ەكەنىن جانە البانيا حالقى سول ساق البانداردىڭ ەۋروپاعا قونىس اۋدارعاندارىنان قالىپتاسقانىن الدىڭعى ماقالالارىمىزدىڭ بىرىندە ايتتىق. سونىمەن قاتار «كودەكس كۋمانيكۋس» اتتى كاتوليكتىك ءدىني جيناق ءحىىى عاسىردىڭ سوڭىندا قىرىمدا جازىلعانى، ونىڭ ءتىلى قىرىملار تىلىنە جاقىن (قىرىم تاتارلارى) ەكەنى، وندا لاتىن ءارپى قولدانىلعانى بەلگىلى. يبن ءال اسير جازباسىندا اتالعان ايماقتا ءحىىى عاسىردا قىپشاق ەلى مەن حريستيان ۋرۋس ەلى كورشى وتىرعانى باياندالاتىنىن دا بۇرىنعى جازبامىزدا ناقتىلاعانبىز. قىرىم ايماعى – قازىرگى قىرىملار دەگەن تۇركى ءتىلدى حالىقتىڭ اتا قونىسى (ورىستار «قىرىم تاتارلارى» دەپ اتاپ كەتكەن). ال كۋبان ايماعى – «كازاك» دەگەن ورىس ءتىلدى حريستيان ەتنوستىڭ اتا جۇرتى. دەمەك، البانيا حالقى قىرىمنان بارعان ساق البانداردان قالىپتاسقان. ونداعى بەكتاشي سەكتاسى – كاتوليك پەن مۇسىلمان سوپىلىقتىڭ قوسپاسى رەتىندە اۋەلدە قىرىمدا پايدا بولعان. قىرىمدا قالعان ۋرۋس پەن ساق الباندار مۇسىلماندىقتى قابىلداۋ ارقىلى «قىرىملار» دەگەن ۇلتقا اينالعان. ال حريستيان ۋزدان رۋىنان تۇركى ءتىلدى ءارى حريستيان ءدىندى گاگاۋز ۇلتى قالىپتاسقان (گاگاۋزدار اۋەلدە كاتوليك ءدىندى بولعان، كەيىن رەسەيلىك پراۆوسلاۆياعا كوشكەن). ءحىىى عاسىردا يبن ءال اسير كورسەتكەن قىپشاق ەلى مەن XIV عاسىردا يبن باتۋتا جازعان حريستيان قىپشاقتار قازىرگى كۋبان كازاكتارى بولىپ تابىلادى. ولاردىڭ ەرتەدە كاتوليك ءدىنىن ۇستانعانىنا، شىركەۋى تۇركى ءتىلدى بولعانىنا «كودەكس كۋمانيكۋس» جازباسى مەن وسى يبن باتۋتا دەرەگى كۋا. كولىكتى «اربا»،  مالدىڭ قيىن «تەزەك» دەيتىن ەلدىڭ سلاۆيان ەمەستىگى بەسەنەدەن بەلگىلى. ولار رەسەيلىك پراۆوسلاۆيانى ءXVى عاسىردان كەيىن قابىلداپ، شىركەۋ تىلىنە كوشۋگە ءماجبۇر بولعان. وسىلايشا انا تىلدەرىنەن ايرىلىپ، «ورىس ءتىلدى كازاك» دەگەن توپقا اينالعان. ورىس تىلىندە «ق» ءارپى جوق بولعاندىقتان، «قازاق» اتاۋى «كازاك» بولىپ وزگەرگەن. وسى دەرەك يبن ءال اسير مەن يبن باتۋتا جازبالارىنىڭ ورىسشاسىندا «كيپشاك» دەپ تاڭبالانعان ەلدىڭ ءوز اتاۋى قازاق ەكەنىن دالەلدەيدى. ويتكەنى، «قىپشاق» سوزىنەن «كازاك» اتاۋى قالىپتاسپايتىنى انىق، ال «قازاق» ورىس تىلىندە «كازاك» بولىپ وزگەرۋى ابدەن مۇمكىن.

كەلەسى وقيعالار جەلىسىن نازار اۋدارساق: «ۋ كاجدوي يز تەلەگ 4 بولشيح كولەسا; ەست مەجدۋ نيمي تاكيە، كوتورىە ۆەزۋت دۆە لوشادي، نو ەست ي تاكيە، ۆ كوتورىە ۆپرياگايۋت بولشە ەتوگو. ۆوزيات يح تاكجە ۆولى ي ۆەربليۋدى، سموتريا پو تياجەستي يلي لەگكوستي اربى. نا اربۋ ستاۆيتسيا نەچتو ۆ رودە سۆودا يز پرۋتەۆ دەرەۆا, پريۆيازاننىح ودين ك درۋگومۋ تونكيمي كوجانىمي رەمنيامي. ەتو لەگكايا نوشا; ەە وبتياگيۆايۋت ۆويلوكوم يلي پوپونوي; ۆ نەي بىۆايۋت وكنا رەشەتچاتىە ي توت، كتو ۆ نەي، ۆيديت ليۋدەي، وني جە ەگو نە ۆيديات; ون پوۆوراچيۆاەتسيا ۆ نەي، كاك ۋگودنو، سپيت ي ەست، چيتاەت ي پيشەت ۆو ۆرەميا ەزدى. نا تەح يز تاكيح ارب، نا كوتورىح ۆوزيات تياجەستي دوروجنىە ي سەستنىە پريپاسى، ناحوديتسيا پودوبنايا جە كيبيتكا, و كاكوي مى گوۆوريلي، نو س زامكوم».  

مۇنداعى «سۆود» دەگەنى – كۇمبەز، «ءبىر-بىرىنە تەرى جىپپەن بايلانعان تاياقتاردان جاسالعان كۇمبەز» دەپ وتىرعانى – قازاقتىڭ كيىز ءۇيى. «تورلى تەرەزەلەرى» دەگەنى – كيىز ءۇيدىڭ كەرەگەسى مەن ءشيى. كيىز ءۇيدىڭ ىشىنەن دالا جاقسى كورىنەدى، ال سىرتتاعى ادام كيىز ءۇيدىڭ ءىشىن كورە المايدى. سوڭعى سويلەمدەگى «پودوبنايا كيبيتكا» دەگەنى دە ارباعا قۇرىلاتىن كيىز ءۇي ەكەنىن ايعاقتايدى. ەرتەدە كازاكتاردىڭ اۋىلدارى دا، تۇراتىن ۇيلەرى دە «يۋرت» دەپ اتالعان (جۇرت). ونى رەسەي تاريحشىلارى «كازاچي يۋرت» دەيدى (قازاق جۇرت). كازاكتاردا ءۇي «يۋرت» دەپ اتالعانىن بىلەتىن ورىستىڭ قازاقتىڭ كيىز ءۇيىن «يۋرتا» دەپ اتاۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس. وسى دەرەك تە كازاك ۇلتىنىڭ ورىس شىركەۋى وزگەرتكەن قازاقتار ەكەنىن ايعاقتايدى.

كىتاپتاعى كەلەسى جازبالار بىلاي ءوربيدى: «لوشادەي ۆ ەتوي زەملە چرەزۆىچاينو منوگو ي ستويات وني بەزدەليتسۋ. يمي وني پيتايۋتسيا; ۆ يح كراە وني كاك ۆ ناشەي زەملە وۆتسى، پوجالۋي ي بولشە. بىۆاەت يح ۋ ودنوگو تيۋركا پو تىسياچ. لوشادي ەتي رازۆوزياتسيا ۆ سترانى ينديسكيە، ي بىۆاەت يح ۆ كاراۆانە پو شەستي تىسياچ، ا ينوگدا ي بولەە يلي مەنەە. كۋپەتس نانيماەت دليا كاجدىح 50 يز نيح پو پاستۋحۋ، كوتورىي پريستاۆلەن ك نيم ي پاسەت يح، كاك وۆەتس; ون نازىۆاەتسيا ۋ نيح ۋلاكشي. نا ودنۋ يز نيح ون ساديتسيا ۆەرحوم، دەرجا ۆ رۋكە دليننۋيۋ پالكۋ، نا كوتوروي ۆەرەۆكا. كوگدا ون زاحوچەت سحۆاتيت ودنوگو يز كونەي، تو ون پومەششاەتسيا ناسۋپروتيۆ ەگو نا توي لوشادي، نا كوتوروي سيديت ۆەرحوم، بروساەت ەمۋ ۆەرەۆكۋ نا شەيۋ، پريتياگيۆاەت ەگو، ساديتسيا نا نەگو ۆەرحوم ي وتپۋسكاەت درۋگوگو نا پاستبيششە».

بۇل جولداردا تۇركىلەردە جىلقى وتە كوپتىگىن، ولار نەگىزىنەن جىلقىنىڭ ەتىن جەيتىنىن، تۇركى ساۋداگەرلەرى ۇندىستانعا دەيىن بارىپ جىلقى ساتاتىنىن ايتادى. قازاقتىڭ ەڭ سۇيىكتى اسى – «جەسەڭ تىسىڭە، جەمەسە تۇسىڭە كىرەتىن» جىلقى ەتى. جىلقىشىنى «ۋلاكشي» دەپ اۋدارىپتى ورىسشاعا،  ارابشادا جىلقىشى «زيلكيشي» دەپ جازىلعان دەگەن ءجون (ولكشى – ۋلاكشي، زلكشى – زيلكيشي). زيلكيشي – جىلقىشى قولىنداعى ارقانى بار ۇزىن تاياق – قۇرىق ەكەنى ءار قازاققا تۇسىنىكتى.

التىن وردا حالقىن ورىسشادا كەيدە «كيپچاك»، كەيدە «تۋرك» دەيدى. سوعان قاراعاندا، ارابشا تۇپنۇسقادا حالىق اتاۋى «قازاك» بولىپ جازىلعان. بۇل سوزدە «ا» ء(اليف) ءارپى بارىن ورىسشا «كيبزاك» دەپ، ال «ا» ءارپى جوعىن «تۋرك» دەپ اۋدارعان سياقتى. ماسەلەن، قازك – قازاك، قبزك – قيبزاك، قزك – قازاك، ترك – تۋرك). نە دە بولسا، ءبىر حالىقتىڭ ورىسشادا ەكى ءتۇرلى كورسەتىلۋى بەكەر ەمەس. مۇنىڭ استارىندا «قازاق» اتاۋىن قاساقانا جاسىرۋ ساياساتى بار. دەرەكتە قازىرگى كۋبان مەن دون جانە استراحان مەن ۆولگوگراد ايماقتارىنداعى تۇركىتىلدى كوشپەلى حالىق كورسەتىلىپ وتىر. كۋبان مەن دوندى ەرتەدەن كازاكتار مەكەندەيدى، ال ۆولگوگراد پەن استراحان قازاقتارى الىمساقتان اتا-بابالارى جەرىندە قونىستانعانى داۋسىز. «قازاق» پەن «كازاكتىڭ» ارعى ءتۇبى ءبىر، ءتىپتى ءبىر اتاۋ (شوقىنعان قازاقتار ورىسشا «كازاك» دەپ اتالىپ كەتكەن). وسى ناقتى فاكتىلەر يبن باتۋتا كەزدەستىرگەن حالىق «قازاق» ەكەنىن ايعاقتايدى.

كەلەسى وقيعالار جەلىسىن زەردەلەيىك: «تيۋركي ەتي نە ەديات ني حلەبا، ني پلوتنوي پيششي، ا پريگوتوۆليايۋت ەدۋ يز كاكوگو-تو ۋ نيح، پوحوجەگو نا انلي ي نازىۆاەموگو يمي دۋكي. وني ستاۆيات نا وگون ۆودۋ ي، كوگدا ونا ۆسكيپيت، سىپليۋت ۆ نەە چاستيتسۋ ەتوگو دۋكي، ا ەسلي ۋ نيح ەست مياسو، تو رازرەزايۋت ەگو نا مەلكيە كۋسكي ي ۆاريات ەگو ۆمەستە س نيم. پوتوم كلادۋت كاجدومۋ چەلوۆەكۋ پورتسيۋ ەگو نا بليۋدو، پوليۆايۋت ەە كيسلىم مولوكوم دا حلەبايۋت ەە، ي زاتەم زاپيۆايۋت ەتو كوبىليم مولوكوم، كوتوروە وني نازىۆايۋت كيميزز. تيۋركي ۆليۆايۋت مولوكو ۆ مەحا، مەشايۋت ەگو س ۆارەنىم دۋكي، پيۋت ەگو ي نە چۋۆستۆۋيۋت جاجدى . وني نارود كرەپكي، سيلنىي ي زدوروۆەننىي. ۆ ينوە ۆرەميا وني پريگوتوۆليايۋت پيششۋ، كوتورۋيۋ نازىۆايۋت بۋرحاني. ەتو – تەستو، كوتوروە رەجۋت نا مەلكيە كۋسوچكي، پروسۆەرليۆايا يح پوسرەدينە، ي كلادۋت ۆ كوتەل، ا كوگدا وني سۆاريليس، تو ليۋت نا نيح كيسلوە مولوكو ي حلەبايۋت يح... پوتوم پرينەسلي بەلۋيۋ جيدكوست نا مالەنكيح بليۋدتساح ي ليۋدي پيلي ەە. سكازالي، چتو ەتو ناپيتوك، كوتورىي پريگوتوۆليايۋت يز زەرەن دۋكي. وني حانەفيسكوگو تولكۋ ي وپيانيايۋششي ناپيتوك ۋ نيح دوزۆولەن. ناپيتوك ەتوت، پريگوتوۆلياەمىي يز دۋكي، وني نازىۆايۋت بۋزوي. ۋ نيح يسكۋسستۆو رازرەزات مياسو ۆپەرەمەشكۋ س كوستيامي, يبو وني ەديات ەگو نە يناچە، كاك ۆ سۆيازي س كوستيامي.».

جازبادا تۇركىلەر نان جەمەيتىنى، تاماقتى «دۋكي» دەگەن استىق تۇرىنەن جاسايتىنى ايتىلعان. اقتالعان تارىنى قازاق «سوك» دەپ اتايدى، ونى ورىسشا اۋدارمادا «دۋكي» دەپ كورسەتكەن دەۋ ورىندى (ثك – سوك، دك – دۋكي). قايناعان سۋعا دۋكي (سوك) مەن ازداعان ەت سالىپ ءپىسىرىپ، ونى ىدىسقا سالىپ، ايران قۇيىپ جەيتىنىن كورسەتكەن. بۇل تاعامدى قازاق «ءتوپ» دەيدى، «ءتوپ جەسەڭ، توق بولاسىڭ» دەگەن ءسوز بار. يبن باتۋتا بايانداپ وتىرعان ايماق – كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ اتا قونىسى. ولاردا تارىدان جاسالعان تاعامدار وتە كەڭ تاراعان، ءتىپتى شايعا تارى قوسىپ ىشەدى. يبن باتۋتا زامانىندا تارى قوسىلعان ءسۇت سۋسىن بولعانىن كورەمىز (كەيىن شايعا كوشكەندە تارى سالۋ ءداستۇرى ساقتالىپ قالعان).

«جىلقى سۇتىنەن جاسالعان قىمىز – نەگىزگى سۋسىندارى» دەپتى. وزگەلەر قىمىز دەسە قازاقتى كورسەتەدى. بۇل سۋسىن تاتارعا دا، وزبەككە دە ءتان ەمەس (ورىستاردىڭ التىن وردانى بىرەسە تاتارعا، بىرەسە وزبەككە تەليتىنى بار). يلەنگەن قامىردى ۇساقتاپ كەسىپ، قازانعا سالىپ قۋىراتىنى، سوسىن ايرانعا مالىپ جەيتىنى باياندالعان. ونى ورىسشا اۋدارمادا «بۋرحاني» دەپتى. شىندىعىندا، ول – قازاقتىڭ باۋىرساعى (بورثاق – باۋىرساق، بورقنى – بۋرحاني). ورىس ءتىلدى كازاكتاردا حح عاسىر باسىندا ول تاعام «بۋرساكي» دەپ اتالعانى ميحايل شولوحوۆتىڭ «تىنىق دون» رومانىندا كورسەتىلەدى. حانافي مازحابى بوزاعا رۇقسات بەرەتىنى، ونى ونگەن دۋكيدەن جاسايتىنى جازىلعان. قازاق بوزانى ونگەن تارىدان جاسايتىنىن بىلەمىز، ال دۋكي دۇرىسىندا – سوك (اقتالعان تارى). تۇركىلەر ەتتى سۇيەگىنەن كوپ اجىراتپاي جەيتىنىن، ەت تۋراۋ ۇلكەن ونەر ەكەنىن باياندايدى.  وسى دەرەكتەر التىن وردا يمپەرياسىنىڭ حالقى قازاقتار ەكەنىن تاعى ايعاقتايدى.

ەندى مىناۋ وقيعالارعا نازار اۋدارايىق: «پوەحال يا ۆ گورود مادجار – گورود بولشوي، يز لۋچشيح تيۋركسكيح گورودوۆ، نا بولشوي رەكە، س سادامي ي وبيلنىمي پلودامي. پوتوم پوەحال يا ۆ تابور سۋلتانا، كوتورىي بىل توگدا نا مەستە، نازىۆاەموم بيش-تاگ ي ۆسكورە دوستيگ وردى ەگو. پودوشلا ستاۆكا، كوتورۋيۋ وني نازىۆايۋت ۋردۋ ي مى ۋۆيدەلي بولشوي گورود، دۆيجۋششيسيا س سۆويمي جيتەليامي; ۆ نەم مەچەتي ي بازارى دا دىم وت كۋحون، ۆزۆيۆايۋششيسيا پو ۆوزدۋحۋ: وني ۆاريات ۆو ۆرەميا ساموي ەزدى سۆوەي ي لوشادي ۆەزۋت اربى س نيمي. كوگدا دوستيگايۋت مەستا پريۆالا، تو پالاتكي سنيمايۋت س ارب ي ستاۆيات نا زەمليۋ، تاك كاك وني لەگكو پەرەنوسياتسيا. تاكيم جە وبرازوم وني ۋسترايۆايۋت مەچەتي ي لاۆكي... پو وكونچاني ەدى چتەتسى پرەكراسنىمي گولوسامي ستالي چيتات كوران; زاتەم ۋستروەن بىل امۆون، نا كوتورىي ۆزوشەل پروپوۆەدنيك. پەرەد نيم ۋسەليس چتەتسى، ي ون پرويزنەس كراسنورەچيۆۋيۋ پروپوۆەد، مولياس زا سۋلتانا، زا ەميرا ي زا پريسۋتستۆۋيۋششيح. گوۆوريل ون ەتۋ رەچ پو-ارابسكي, ا پوتوم پەرەۆوديل يم پو-تيۋركسكي. ۆ ەتو ۆرەميا چتەتسى نا ۋديۆيتەلنىي لاد پوۆتوريالي ستيحي يز كورانا ي زا تەم پرينياليس زا پەنيە. پەلي وني پو-ارابسكي، ا پوتوم پو-پەرسيدسكي ي پو-تيۋركسكي. يا پروسيل سۋلتانا پوسلات سو منويۋ ۆ زەمليۋ بۋلگارسكۋيۋ ليۋدەي، كوتورىە تۋدا مەنيا بى پروۆوديلي; يبو يا سوبستۆەننىم وپىتوم حوتەل ۋدوستوۆەريتسيا و چرەزۆىچاينوي كراتكوستي نوچي ي دنيا، ۆ يزۆەستنىە ۆرەمەنا سلۋچايۋششەيسيا، ي و كوتوروي يا سلىشال. وت سۋلتانسكوگو تابورا دو بۋلگارا وكولو دەسياتي دنەي پۋتي».

مىنە، يبن باتۋتا جايلاۋداعى حان ورداسىنىڭ اربامەن قالاي كوشىپ-قوناتىنىن ءوز كوزىمەن كورگەن. ارباعا جەڭىل تيەلەتىن ۇيلەر قازاقتىڭ كيىز ءۇيى ەكەنىن، مەشىت پەن دۇكەن رەتىندە سول كيىز ۇيلەر قولدانىلاتىنىن بايقاتادى. تاماقتان كەيىن قۇران وقىلعانىن، ارتىنشا يمام اراب تىلىندە ۋاعىز ايتىپ، دۇعا جاساعانىن، سوسىن ۋاعىزىن تۇركى تىلىندە قايتا ايتىپ بەرگەنىن جازادى. وسى دەرەكتەر التان وردا حالقى مەن ونىڭ بيلەۋشىلەرى تۇگەلدەي مۇسىلمان ءدىندى ءارى تۇركى تىلدىلەر ەكەنىن انىق راستايدى (حريستيان دىندىلەرى قىرىمعا جاقىن ماڭدا عانا بولعانىن كورسەتتىك). ورىستار: «التىن وردا حالقى وزبەك حان زامانىندا مۇسىلماندىق قابىلدادى»، دەيدى، وزبەك حان باستاعان بيلەۋشى توپتى ماڭعولدار دەپ تۇجىرىمدايدى. مۇنىڭ ءبارىن يبن باتۋتا دەرەكتەرى جوققا شىعارادى. ويتكەنى، اراب عالىمى ءوز كوزىمەن كورگەنىن جازىپ وتىر. التىن وردادا زىكىردى (ورىسشا اۋدارمادا «ءان سالدى» دەگەن) ارابشا، پارسىشا، سوڭىندا تۇركىشە ايتۋ ءداستۇر ەكەن.

ماجار قالاسى دەگەنى – دون وزەنى جاعاسىنداعى قازىرگى كازانسكايا ستانيتساسى. ال بەشتاگ – قازىرگى ۆورونەج وبلىسىنداعى بەلايا گوركا ەكەنىن يبن باتۋتا ساياحاتى جايلى ماقالامىزدا دالەلدەپ جازعانبىز. ول ايماقتىڭ سايىن دالاسى ورىس ورماندارىمەن شەكتەسەدى. جازى سالقىن ءارى ءشوبى شۇيگىن سول ولكە التىن وردا حانىنىڭ جازعى جايلاۋى ەكەن. ول جەردەن ون كۇندىك قاشىقتىقتا بۇلعار ەلى جاتقانى، وندا جىلدىڭ كەي مەزگىلىندە ءتۇن اسا قىسقا بولسا، كەي مەزگىلىندە كەرىسىنشە ەكەنى ايتىلعان. ۆورونەج وبلىسىنداعى بەلايا گوركا مەن موسكۆا اراسى، شامامەن ون كۇندىك جەر. موسكۆا اۋماعىنىڭ كليماتى جايلى مالىمەتتە يبن باتۋتانىڭ «بۇلعار ەلى» دەگەنى سول ايماق ەكەنىن ايعاقتايدى. دەمەك، يبن باتۋتا قازىرگى ىشكى رەسەي اۋماعىن XIV عاسىردا التىن وردانىڭ بودانىنداعى بۇلعار ەلى دەپ كورسەتكەن. اتالعان دەرەك ورىس حالقىنىڭ ول زاماندا مۇسىلمان ءدىندى، تۇركى ءتىلدى بۇلعارلار جانە قازاق حالقىنا تاۋەلدى ەل بولعانىن دالەلدەيدى.

قىرىمدىق ۋرۋس توبى بيلەگەندىكتەن، بۇلعار ەلىن قازاقتار XIV عاسىردان كەيىن ورىس دەپ اتاي باستاعان. التىن وردالىق قازاق ەلىنە دەگەن جاۋلىعى (سەپەراتيزم) جانە بولگار پاتشالىعىنان كەلگەن ميسسيونەر بولگارلارمەن تۋىستىعى ولاردىڭ مۇسىلماندىقتان باس تارتىپ حريستياندىققا وتۋىنە جول اشتى. ولار جاپپاي حريستياندىققا ءوتىپ بولگار-سلاۆيان ءتىلدى حالىققا اينالا باستاعان، تيت پاتشا (يۆان گروزنىي) قانشاما شىركەۋلەردى ورتەپ، سۆياششەننيكتەردى ولتىرسەدە بۇلعار-ورىستىڭ شوحىنۋىن توقتاتا المادى. اقىرى ونى ۋلاپ ولتىرگەن شىركەۋ مەملەكەت بيلىگىنە حريستيان اۋلەتىن وتىرعىزدى، حالىقتىڭ شوحىنىپ سلاۆيان-بولگار ءتىلدى بولىپ وزگەرۋى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ىسكە استى. قازاقتار بەرگەن «ورىس» اتاۋى حريستيان بولىپ وزگەرگەن حالىقتىڭ جاڭا تىلىندە «روس» بولىپ قالىپتاستى، وسى سەبەپتەن مەملەكەتتەرى روسسيا دەپ اتالدى. حريستياندىق روسسيا يمپەرياسى بيلەۋشىلەرى روس حالقى كەشەگى مۇسىلمان بۇلعارلار ەكەنىن جاسىردى. روس حالقىن ەرتەدەگى ۋرۋس ەلى ۇرپاعى دەپ كورسەتتى، سول سەبەپتەن قىرىمدىق تۇركىتىلدى ۋرۋس پەن ساكالبا ەلدەرىن «رۋس پەن سلاۆيان» دەپ ءتۇسىندىرىپ، ولاردى «IX عاسىردان پراۆوسلاۆيالىق حريستياندار» دەگىزدى. حالىقتىڭ «روس» اتاۋىن «رۋسسكيە» ەتىپ قالىپتاستىردى. البانيا حالقى قىرىمنان بارعان ساق الباندار دەدىك، البانيا مەن روسسيا گەربتەرىنىڭ بىردەي ەكەندىگىدە ەكى مەملەكەتتىدە بيلەگەن قىرىمدىق ۋرۋس توبى ەكەنىنە كۋا (ريۋريك-بورىك ديناستياسى). تيت پاتشانى ۋلاپ ءولتىرىپ، روسسيا يمپەرياسى بيلىگىن يەلەنگەن حريستيان يەزۋيد توبى ءبىزدىڭ عانا ەمەس ورىس حالقىنىڭدا تاريحىن تۇبەگەيلى وزگەرتكەنىن كورەمىز. ول توپ كازىردە بيلىكتە ەكەنى داۋسىز، قازاق تاريحىنىڭ الىدە بولسا انىقتالماۋى سولاردىڭ ىقپالىنان دەۋ ورىندى. شىنايى تاريح ولار وزگەرتە الماعان يبن باتۋتا مەن يبن ءال اسير جازبالارىندا ساقتالعان. ولارداعى دەرەكتەردىڭ رەسمي تاريحتان مۇلدە وزگەشە ەكەنى جانە اتالعان جازبالاردىڭ سەنىمدىلىگى سولاي ەكەنىن دالەلدەيدى.

كەلەسى وقيعالار جەلىسىن وقىپ كورەيىك: «ون ودين يز سەمي ۆەليكيح تسارەي ۆ ميرە، كوتورىە سۋت: سۋلتان زاپادنىي، سۋلتان ەگيپتا ي سيري، سۋلتان وبويح يراكوۆ، سۋلتان تۋركوۆ, ۋزبەك، سۋلتان تۋركيستانا ي ماۆارا-ەل-ناگارا، سۋلتان يندي ي سۋلتان كيتايا. ەست ۋ نەگو وبىچاي، پوسلە موليتۆى ۆ پياتنيتسۋ، ۆوسسەدات پود شاتروم، كوتورىي نازىۆايۋت زولوتوە سەداليششە، بوگاتو ۋكراشەننىم».

التىن وردانى بيلەگەن ۇزبەك حاننىڭ الەمدىك جەتى ۇلى پاتشانىڭ ءبىرى ەكەنىن ايتادى. ونى «سۋلتان تۋركوۆ ۋزبەك» دەپ جازعان («تۇركى ەلىن بيلەۋشى ۇزبەك حان» دەگەن ماعىنادا). ورىس اۋدارماشىسى وسى ءسوزدىڭ ماعىناسىن ءۇتىر ارقىلى وزگەرتۋگە تىرىسىپتى («سۋلتان تۋركوۆ» پەن «ۋزبەك» ەكى بولەك ادامداي ەتكەن). الايدا، يبن باتۋتا الەمدىك ۇلى بيلەۋشىلەر سانى سەگىز ەمەس جەتەۋ ەكەنىن انىق كورسەتەدى. وسى دەرەك ورىس اۋدارماشىسىنىڭ وتىرىگىن اشكەرەلەپ تۇر. ورىستار يبن باتۋتا جازباسىنداعى «ۆلادەنيە تساريا ۋزبەكا» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىن «وزبەك حانى» دەپ ءتۇسىندىرىپ (وزبەكتەردىڭ حانى), «التىن وردا حالقى كوشپەلى وزبەكتەر بولعان» دەگەن جالعان تۇجىرىم جاسايدى. انىعىندا، «ۆلادەنيە تساريا ۋزبەكا» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى «ۇزبەك حاننىڭ يەلىگى» ەكەنى كورىنىپ تۇر. ونىڭ ۇستىنە، «سۋلتان تۋركوۆ ۋزبەك» دەگەن دەرەك ونىڭ وزبەكتەردىڭ ەمەس، «تۇركى ەلىنىڭ حانى» ەكەنىن دالەلدەيدى. جوعارىدا «تۋرك» اتاۋى ارابشادا «قازاق» اتاۋىمەن ۇقساس ەكەنىن جازدىق. سوندىقتان «سۋلتان تۋركوۆ ۋزبەك» ءسوزىنىڭ دۇرىسى – «سۋلتان كازاحوۆ ۋزبەك». وزبەكتەر ەشقاشان كوشپەلى بولماعان، التىن وردانىڭ حالقى قازاقتار ەكەنىن جاسىرۋ ءۇشىن رەسەي عالىمدارى سولاي دەگەن ء(وز وتىرىكتەرىن ناقتىلاۋ ءۇشىن اراب-پارسىلىق جالعان جازبالار دايىنداتقان).

جازبادا ۋزبەك حاننىڭ جۇما نامازىنان كەيىن ەل الدىنا شىعىپ وتىراتىن ورنى «التىن ورىندىق» دەپ اتالاتىنى ايتىلعان. وسى اتاۋدى پايدالانىپ مەملەكەتتى «التىن وردا» قىلىپ تاريحقا ەنگىزگەن – ورىس وقىمىستىلارى. شىندىعىندا، مەملەكەت الاش وردا دەپ اتالعانىن، «اللا» دەپ ۇراندايتىن قازاقتارعا «الاچي» اتاۋىن بەرگەن سلاۆيان-بولگارلار ەكەنىن الدىڭعى ماقالالارىمىزدا ايتقانبىز. قازاقتىڭ ەكىنشى اتاۋى – الاش، بۇل اتاۋ مەملەكەتتىڭ يەسى قازاق حالقى ەكەنىن ايعاقتايدى. وسىنى بۇركەمەلەۋ ءۇشىن رەسەي ساياساتىمەن مەملەكەت اتاۋى «التىن وردا» بولىپ بۇرمالاندى. ارابشا جازىلۋىندا «الاش» پەن «التىن» ۇقساس ەكەنىن پايدالاندى: الش – الاش، التن – التىن.

مىناۋ دەرەكتەر دە ءبىر شىندىقتى اشكەرەلەيدى: «يميا ەتوي حاتۋني تايتۋگلى (ستارشايا جەنا), يز جەن ەتوگو سۋلتانا ونا ۋ نەگو سامايا ليۋبيمايا. يميا ەە كاباكحاتۋن (ۆتورايا جەنا) ي زناچيت پو-تيۋركسكي وترۋبي. يميا ەە بايالۋن (ترەتايا جەنا). ونا دوچ ۆلادىكي كونستانتينوپوليا ۆەليكوگو، سۋلتانا-تاكفۋرا. يميا ەە ۋردۋدجا (چەتۆەرتايا جەنا). ۋردۋ نا يازىكە يح زناچيت ستاۆكا. نازۆانا بىلا ونا تاك ۆسلەدستۆيە روجدەنيا سۆوەگو ۆ ستاۆكە... يميا ەە يتكۋدجۋدجۋك. زناچيت يميا – ەتو مالەنكايا سوباكا, پوتومۋ چتو يت زناچيت سوباكا، ا كۋدجۋدجۋك – مالەنكي. مى ۋجە سكازالي ۆىشە، چتو تيۋركي پولۋچايۋت سۆوي يمەنا پو سلۋچايۋ، كاك دەلايۋت ارابى... ون سترادال پوداگروي ي نە موگ ني حوديت نا سۆويح نوگاح، ني سيدەت ۆەرحوم نا كونە، ا تولكو ەزديل نا اربە. ەتا بولەزن راسپروسترانەنا مەجدۋ ەتيمي تيۋركامي».

ۇزبەك حاننىڭ ەكىنشى ايەلىنىڭ ەسىمى ورىسشا اۋدارمادا «كاباك» دەپ كورسەتىلگەن. ماعىناسى «وترۋبي» ەكەنى ەسىمنىڭ «كەبەك» ەكەنىن ايعاقتايدى. «ءتورتىنشى ايەلىنىڭ ەسىمى، وردادا تۋىلعاندىقتان، ۋردۋدجا» دەپتى ورىسشادا، ياعني ورداجا. «حان قىزىنىڭ ەسىمى – يتكۇشىك، تۇركىلەردىڭ ەسىم قويۋ ءداستۇرى ارابتارعا ۇقسايدى» دەيدى جوعارىداعى ەڭبەكتە. سونىمەن قاتار ۇزبەك حاننىڭ كۇيەۋبالاسى مەن قايىن اتاسى «پاداگرامەن» اۋىراتىنىن، بۇل اۋرۋدىڭ تۇركىلەر اراسىندا كەڭ تاراعانىن باياندايدى. وسىلايشا حان تۋىستارى ەسىمدەرىنىڭ قازاقى ماعىناسىن اشىپ، ولاردىڭ تۇركىلەر ەكەنىن ەسكەرتىپ وتەدى. يبن باتۋتا وسى دەرەكتەرىمەن التىن وردا يمپەرياسىن بيلەگەندەر ماڭعولدار ەمەستىگىن تاعى دالەلدەپ بەرەدى.

ەندى مىناۋ جولدارعا نازار اۋدارايىق: «وني ودنوۋتروبنىە براتيا ي مات وبويح تساريتسا تايتۋگلى، و كوتوروي مى گوۆوريلي ۆىشە. يميا ستارشوگو يز نيح تينابەك. بەك زناچيت ەمير، ا تين — تەلو, تاك چتو يميا ەگو زناچيت كاك بى ەمير تەلا. يميا براتا ەگو دجانيبەك. دجان زناچيت دۋشا, تاك چتو ون نازىۆالسيا كاك بى ەميروم دۋشي». 

ورىسشا اۋدارما حاننىڭ ۇلدارى تينابەك جانە دجانيبەك دەپ كورسەتەدى. يبن باتۋتا بۇل ەسىمدەردىڭ تۇركىلىك ماعىناسىندا كورسەتەدى،  ادام دەنەسىن قازاق «ءتان» دەپتە اتايدى. ولاردىڭ تازا قازاقى ەسىمدەر ەكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس: ۇلكەن ۇلى – تانىبەك، كىشىسى – جانىبەك. مىنە، التىن وردا يمپەرياسىن بيلەگەن ناعىز قازاقتار ەكەنى داۋسىز، ياعني شىڭعىسحان – قازاق حالقىنىڭ پەرزەنتى.

كەلەسى: «يا ۆوروتيلسيا ۆ تابور سۋلتانسكي 28-گو رامادانا. كوگدا پرازدنيك كونچيلسيا، تو مى وتپراۆيليس ۆ پۋت س سۋلتانوم ي سو ستاۆكويۋ ي پريبىلي ك گورودۋ حادجيتارحانۋ (استراحاني). گورود ەتوت پولۋچيل نازۆانيە سۆوە وت تيۋركسكوگو حادجي، ودنوگو يز بلاگوچەستيۆتسەۆ، پوسەليۆشەگوسيا ۆ ەتوم مەستە. سۋلتان وتدال ەمۋ ەتو مەستو بەسپوشليننو، ي ونو ستالو دەرەۆنەي; پوتوم ونو ۋۆەليچيلوس ي سدەلالوس گورودوم. ەتو ودين يز لۋچشيح گورودوۆ، س بولشيمي بازارامي، پوستروەننىي نا رەكە يتيلە، كوتورايا ودنا يز بولشيح رەك ميرا. سۋلتان وستاەتسيا زدەس دو تەح پور، پوكا ۋسيليۆاەتسيا ستۋجا ي ەتا رەكا زامەرزاەت. پوتوم ون پريكازىۆاەت جيتەليام ەتوگو كرايا پريۆەزتي تىسياچ ۆوزوۆ سولومى، كوتورىە وني كلادۋت نا لەد، سپلوتيۆشيسيا نا رەكە. پو ەتوي رەكە ي سوەدينەننىم س نەيۋ ۆودام ەزديات ۆ ارباح نا راسستوياني 3 دنەي پۋتي».

حادجىتارحان – قازىرگى استراحان, بۇل اتاۋ ول جەردە اۋەلدە ءبىر تۇركى حاجىنىڭ تۇرعاندىعىمەن بايلانىستى. دەمەك، حادجىتارحان، دۇرىسىندا – حاجىتۇرعان. حاجى تۇركى وتىرعان سول ماڭ ەلدى مەكەن بولىپتى، كەيىن الىپ قالاعا اينالىپتى. وسى دەرەك سول حاجى ءومىر سۇرگەن زاماندا ۇزبەك حان دۇنيەدە ءالى بولماعانىن، التىن وردا اۋماعى يسلام دىنىنە ەرتەدە كوشكەنىن ايعاقتايدى. ولاي بولسا، «يسلام ءدىنى ۇزبەك حان زامانىندا ورنىقتى» دەگەن تۇجىرىم ورىستاردىڭ كوپ وتىرىگىنىڭ ءبىرى عانا. رەسەي بيلىگى ءالى دە، «قازاق – شالا مۇسىلمان بولعان، يسلام ءدىنىن كەش قابىلداعان حالىق» دەپ، ءبىزدى اتا دىنىمىزدەن الشاقتاتىپ، وزدەرىنە سىڭىرۋگە تىرىسىپ كەلەدى.

دەرەكتە ۇزبەك حاننىڭ ەدىل وزەنىندە مۇز قاتۋىن استراحاندا وتىرىپ كۇتەتىنى، مۇز قاتقاندا ونىڭ ۇستىنە سابان توسەتىپ جول دايىنداتاتىنى، سوسىن ءۇش كۇن ءجۇرىپ ەل استاناسىنا باراتىنى جازىلعان. بۇل دەرەك ەل استاناسى – ساراي قالاسى قازىرگى قازاقستان اۋماعىندا بولعانىن ايعاقتايدى. ەل استاناسى، ورىستار ايتقانداي، قازىرگى ۆولگوگراد اۋماعىنداعى وزەن جاعاسىندا بولسا، ۇزبەك حاننىڭ ەدىل وزەنىنىڭ قاتۋىن استراحان قالاسىندا كۇتىپ وتىرۋى اقىلعا سيمايدى.

مىناۋ وقيعالار جەلىسىن زەردەلەپ كورسەك: «ۋ سۋلتانشي بىلا دوروجنايا مەچەت، كوتورۋيۋ ستاۆيلي نا كاجدوي ستانتسي، ي ونا ۆ نەي موليلاس، نو ۆ ماتۋلي مەچەت بىلا بروشەنا، نا موليتۆۋ ونا ي سۆيتا ەە نە ياۆلياليس بولەە، ي تولكو تۋرەتسكيە رابىني ەە پريحوديلي موليتسيا س نامي، س تەح پور، كاك مى ۆستۋپيلي ۆ زەمليۋ نەۆەرنىح... زا تەم يا پريبىل ۆ گورود حادجيتارحان، گدە مى پوكينۋلي سۋلتانا ۋزبەكا. وكازالوس، چتو ون ۋجە ۋەحال ي پوسەليلسيا ۆ ستوليتسە سۆوەگو تسارستۆا. مى ەحالي پو رەكە يتيل ي سوەدينەننىم س نەيۋ ۆودام تري دنيا; ونا بىلا زامەرزشەيۋ. پريەحالي مى ۆ گورود ساراي. ەتو ستوليتسا سۋلتانا ۋزبەكا. گورود ساراي يز كراسيۆەيشيح گورودوۆ، دوستيگشەي چرەزۆىچاينوي ۆەليچينى، نا روۆنوي زەملە، پەرەپولنەننىي ليۋدمي، س كراسيۆىمي بازارامي ي شيروكيمي ۋليتسامي. جيلي مى ۆ ودنوم كونتسە ەگو ي ۆىەحالي وتتۋدا ۋتروم، ا دوەحالي دو درۋگوگو كونتسا ەگو تولكو پوسلە پولۋدنيا. ودناجدى مى پروشلي ەگو ۆ شيرينۋ; پوشلي ي ۆەرنۋليس چەرەز پولدنيا، ي ەتو سپلوشنوي رياد دوموۆ، گدە نەت ني پۋستوپوروجنيح مەست، ني سادوۆ. ۆ نەم 13 مەچەتەي دليا سوبورنوي سلۋجبى; ودنا يز نيح شافيسكايا. كرومە توگو، ەششە چرەزۆىچاينو منوگو مەچەتەي».

يبن باتۋتا رۋم پاتشاسىنىڭ قىزى ەلىنە جەتكەندە كوشپەلى مەشىتتى قولدانۋدى توقتاتقانىن، تۇركى كۇڭدەرى نامازدى ەر ادامدارعا كەلىپ وقىپ جۇرگەنىن ايتادى. وسى دەرەكتەر قازاق حالقىنىڭ مەشىتى كيىز ءۇي بولعانىن، قازاقتىڭ قۇلدارى مەن كۇڭدەرىنە دەيىن نامازىنا بەرىك بولعانىن ايعاقتايدى. يبن باتۋتا رۋم ەلىنەن استراحانعا قايتىپ كەلگەندە، ۇزبەك حان ەل استاناسى – ساراي قالاسىنا بارىپ قويعان ەكەن. مۇزى قاتقان ەدىل وزەنى ارقىلى ءوتىپ ءۇش كۇندە ساراي قالاسىنا جەتكەن. ول ساراي قالاسىنىڭ ميداي دالادا ورنالاسقانىن، وندا ەشقانداي وزەن نەمەسە ورمان جوقتىعىن بايقاتادى. بۇل ساراي قالاسىنىڭ ۆولگوگراد وزەنىنىڭ جاعاسىندا ەمەستىگىن دالەلدەيدى. قالا سول جەردە بولسا اراب عالىمى وزەن مەن تال-داراق بارىن جازار ەدى. ساراي قالاسى انىعىندا، قازىرگى اقساراي ەلدى مەكەنى ماڭىندا بولعان دەگەنىمىز ءجون (اتىراۋ قالاسىنان اسا قاشىق ەمەس). ساراي قالاسىندا جۇما ناماز وقىلاتىن مەشىتتەردىڭ سانى – 13, جاي مەشىتتەر سانى ودان دا كوپ.

رەسەيلىكتەر ايتقانداي، ۇزبەك حان بيلىكتە وتىرىپ يسلام ءدىنىن قابىلداعان بولسا، ونىڭ ەل استاناسىندا سونشاما مەشىتتەردى از ۋاقىتتا سالىپ ۇلگەرۋى ەش مۇمكىن ەمەس. ۇزبەك حان يسلام ءدىنىن سول زاماندا قابىلداعان ماڭعول بولسا، يبن باتۋتا ول جايتتى ءسوزسىز كورسەتەر ەدى.

رەسەيدىڭ زىميان ساياساتى تاريحىمىزدى جوسپارلى تۇردە قيسىنسىز وزگەرتكەنىن يبن باتۋتا مەن يبن ءال ءاسيردىڭ ءاربىر دەرەگى انىق اشكەرەلەيدى.

(جالعاسى بار)

بەكجان ادەنۇلى

Abai.kz