Abai.kz aqparattyq portalynda "Shynghyshannyng qazaq ekenine qatysty derekterdi Qytay men Resey qalay búrmalady?" , Taghy da Shynghyshannyng qazaq ekenine qatysty derekterding búrmalanuy haqynda..." jәne Ibn әl Asirdyng jazbasy Shynghyshannyng qazaq ekenin dәleldeydi" atty Bekjan Ádenúlynyng maqalalary jariyalanghan edi. Sol materialdardyng jalghasy retinde avtordyng arab tarihshysy Ibn Batutanyng enbekterine sýienip jazghan taghy bir maqalasyn oqyrman nazaryna úsynyp otyrmyz.

Abai.kz aqparttyq portaly

Arab sayahatshysy Ibn Batuta HIV ghasyrda qazirgi Resey, Qazaqstan, Qaraqalpaqstan, Ózbekstan, Qyrghyz, Tәjikstan, Shynjan, Qytay aimaqtaryn biylegen Shynghyshan úrpaqtaryn óz kózimen kórip, olar jayynda naqty derekter bergeni mәlim. Europalyq ghalymdar onyng enbegin tauyp, jaryqqa shygharghan. Sondyqtan da Resey jәne Qytay imperiyalary tarapynan búrmalaugha úshyramaghan asa qúndy jazba bolyp sanalady.

Endi Ibn Batutanyng «Tuhfat an-nuzzar fy garaib al-amsar va adjaib al-asfar» atty sol kitabyndaghy derekterine zer salsaq: «Nakones pribyly my v gavani eli-Kirash, prinadlejashui k pustynnoy strane Kipchaskoy. Ya uviydel serkovi, napravilsya k ney, zastal v ney monaha, y na odnoy iz sten serkvy uviydel izobrajenie mujchiny arabskogo v chalme, opoyasannogo mechom y s kopiem v ruke. Pered nim gorela lampada. Ya skazal monahu: «chto eto za izobrajeniye?» On otvetiyl: «eto izobrajenie proroka Aliy», y ya udivilsya otvetu ego... Stepi eta zelenaya, net na ney y drov, a jgut ony toliko pomet, kotoryy nazyvayt tezek. Na zautrie dnya nashego pribytiya v etu gavani odin iz kupsov, otpravilsya k tem v etoy stepi, kotorye prinadlejat k narodu, izvestnomu pod iymenem Kipchakov – ony hristianskoy very – y nanyal u nih telegu, kotorui tashil koni. Puteshestvuit po sey stepy v telegah nazyvaemyh arba. My sely v nee y pribyly v gorod Kafu. Zatem my nanyaly telegu y poehaly v gorod Kiram».  

Bayqaghanymyzday, Ibn Batuta Qarateniz jaghasyndaghy Kerish portyna kelip týsken. Ol – qazirgi Kerchi qalasy. Ol jerden Kafy qalasyna jetip, әri qaray Kiram qalasyna barghan. Búlar – qazirgi Kavkaz ben Krymsk qalalary. Ol aimaqty hristian dindi qypshaqtar mekendeytinin, olardyng otyndary «tezek» dep atalatynyn, kólikti «arba» dep ataytynyn jazady. Hristian qypshaqtardyng Ály sahabany payghambar dep tanitynyn bayandaydy. Onday senimdi Albaniyadaghy bektashy aghymy ústanady, ol – músylman sopylyq pen katolik dinining qospasy. Arab tarihshysy Ál Masudy H ghasyrda Qyrymda urus pen sakalba elderi otyrghanyn jәne urustarda «uzdan» degen ru bolghanyn jazghan.

Ondaghy «sakalba» dúrysynda «saq alban» ekenin jәne Albaniya halqy sol saq albandardyng Europagha qonys audarghandarynan qalyptasqanyn aldynghy maqalalarymyzdyng birinde aittyq. Sonymen qatar «Kodeks Kumanikus» atty katoliktik diny jinaq HIII ghasyrdyng sonynda Qyrymda jazylghany, onyng tili qyrymlar tiline jaqyn (qyrym tatarlary) ekeni, onda latyn әrpi qoldanylghany belgili. Ibn әl Asir jazbasynda atalghan aimaqta HIII ghasyrda qypshaq eli men hristian urus eli kórshi otyrghany bayandalatynyn da búrynghy jazbamyzda naqtylaghanbyz. Qyrym aimaghy – qazirgi qyrymlar degen týrki tildi halyqtyng ata qonysy (orystar «qyrym tatarlary» dep atap ketken). Al Kuban aimaghy – «kazak» degen orys tildi hristian etnostyng ata júrty. Demek, Albaniya halqy Qyrymnan barghan saq albandardan qalyptasqan. Ondaghy bektashy sektasy – katolik pen músylman sopylyqtyng qospasy retinde әuelde Qyrymda payda bolghan. Qyrymda qalghan urus pen saq albandar músylmandyqty qabyldau arqyly «qyrymlar» degen últqa ainalghan. Al hristian uzdan ruynan týrki tildi әri hristian dindi gagauz últy qalyptasqan (gagauzdar әuelde katolik dindi bolghan, keyin reseylik pravoslavyagha kóshken). HIII ghasyrda Ibn әl Asir kórsetken qypshaq eli men XIV ghasyrda Ibn Batuta jazghan hristian qypshaqtar qazirgi Kuban kazaktary bolyp tabylady. Olardyng ertede katolik dinin ústanghanyna, shirkeui týrki tildi bolghanyna «Kodeks Kumanikus» jazbasy men osy Ibn Batuta deregi kuә. Kólikti «arba»,  maldyng qiyn «tezek» deytin elding slavyan emestigi beseneden belgili. Olar reseylik pravoslaviyany XVI ghasyrdan keyin qabyldap, shirkeu tiline kóshuge mәjbýr bolghan. Osylaysha ana tilderinen airylyp, «orys tildi kazak» degen topqa ainalghan. Orys tilinde «q» әrpi joq bolghandyqtan, «qazaq» atauy «kazak» bolyp ózgergen. Osy derek Ibn әl Asir men Ibn Batuta jazbalarynyng orysshasynda «kipshak» dep tanbalanghan elding óz atauy qazaq ekenin dәleldeydi. Óitkeni, «qypshaq» sózinen «kazak» atauy qalyptaspaytyny anyq, al «qazaq» orys tilinde «kazak» bolyp ózgerui әbden mýmkin.

Kelesi oqighalar jelisin nazar audarsaq: «U kajdoy iz teleg 4 bolishih kolesa; esti mejdu nimy takiye, kotorye vezut dve loshadi, no esti y takiye, v kotorye vpryagaiyt bolishe etogo. Vozyat ih takje voly y verbludy, smotrya po tyajesty ily legkosty arby. Na arbu stavitsya nechto v rode svoda iz prutiev dereva, privyazannyh odin k drugomu tonkimy kojanymy remnyamiy. Eto legkaya nosha; ee obtyagivait voylokom ily poponoy; v ney byvayt okna reshetchatye y tot, kto v ney, vidit ludey, ony je ego ne vidyat; on povorachivaetsya v ney, kak ugodno, spit y est, chitaet y piyshet vo vremya ezdy. Na teh iz takih arb, na kotoryh vozyat tyajesty dorojnye y sestnye pripasy, nahoditsya podobnaya je kibitka, o kakoy my govorili, no s zamkom».  

Múndaghy «svod» degeni – kýmbez, «bir-birine teri jippen baylanghan tayaqtardan jasalghan kýmbez» dep otyrghany – qazaqtyng kiyiz ýii. «Torly terezeleri» degeni – kiyiz ýiding keregesi men shiyi. Kiyiz ýiding ishinen dala jaqsy kórinedi, al syrttaghy adam kiyiz ýiding ishin kóre almaydy. Songhy sóilemdegi «podobnaya kibitka» degeni de arbagha qúrylatyn kiyiz ýy ekenin aighaqtaydy. Ertede kazaktardyng auyldary da, túratyn ýileri de «irt» dep atalghan (júrt). Ony Resey tarihshylary «kazachiy yurt» deydi (qazaq júrt). Kazaktarda ýy «yrt» dep atalghanyn biletin orystyng qazaqtyng kiyiz ýiin «irta» dep atauy kezdeysoqtyq emes. Osy derek te kazak últynyng orys shirkeui ózgertken qazaqtar ekenin aighaqtaydy.

Kitaptaghy kelesi jazbalar bylay órbiydi: «Loshadey v etoy zemle chrezvychayno mnogo y stoyat ony bezdelisu. Imy ony pitaitsya; v ih krae ony kak v nashey zemle ovsy, pojaluy y bolishe. Byvaet ih u odnogo Turka po tysyach. Loshady ety razvozyatsya v strany Indiyskiye, y byvaet ih v karavane po shesty tysyach, a inogda y bolee ily menee. Kupes nanimaet dlya kajdyh 50 iz nih po pastuhu, kotoryy pristavlen k nim y paset iyh, kak oves; on nazyvaetsya u niyh ulakshiy. Na odnu iz nih on saditsya verhom, derja v ruke dlinnui palku, na kotoroy verevka. Kogda on zahochet shvatiti odnogo iz koney, to on pomeshaetsya nasuprotiv ego na toy loshadi, na kotoroy sidit verhom, brosaet emu verevku na shei, prityagivaet ego, saditsya na nego verhom y otpuskaet drugogo na pastbiyshe».

Búl joldarda týrkilerde jylqy óte kóptigin, olar negizinen jylqynyng etin jeytinin, týrki saudagerleri Ýndistangha deyin baryp jylqy satatynyn aitady. Qazaqtyng eng sýiikti asy – «jeseng tisine, jemese týsine kiretin» jylqy eti. Jylqyshyny «ulakshi» dep audarypty orysshagha,  arabshada jylqyshy «zilkishiy» dep jazylghan degen jón (ولكشى – ulakshi, زلكشى – zilkishiy). Zilkishy – jylqyshy qolyndaghy arqany bar úzyn tayaq – qúryq ekeni әr qazaqqa týsinikti.

Altyn orda halqyn orysshada keyde «kipchak», keyde «turk» deydi. Soghan qaraghanda, arabsha týpnúsqada halyq atauy «qazak» bolyp jazylghan. Búl sózde «ا» (әliyf) әrpi baryn oryssha «kibzak» dep, al «ا» әrpi joghyn «turk» dep audarghan siyaqty. Mәselen, قازك – qazak, قبزك – qibzak, قزك – qazak, ترك – turk). Ne de bolsa, bir halyqtyng orysshada eki týrli kórsetilui beker emes. Múnyng astarynda «qazaq» atauyn qasaqana jasyru sayasaty bar. Derekte qazirgi Kuban men Don jәne Astrahan men Volgograd aimaqtaryndaghy týrkitildi kóshpeli halyq kórsetilip otyr. Kuban men Dondy erteden kazaktar mekendeydi, al Volgograd pen Astrahan qazaqtary әlimsaqtan ata-babalary jerinde qonystanghany dausyz. «Qazaq» pen «kazaktyn» arghy týbi bir, tipti bir atau (shoqynghan qazaqtar oryssha «kazak» dep atalyp ketken). Osy naqty faktiler Ibn Batuta kezdestirgen halyq «qazaq» ekenin aighaqtaydy.

Kelesi oqighalar jelisin zerdeleyik: «Turkiy ety ne edyat ny hleba, ny plotnoy pishi, a prigotovlyait edu iz kakogo-to u niyh, pohojego na anliy y nazyvaemogo imy dukiy. Ony stavyat na ogoni vodu i, kogda ona vskipiyt, syplut v nee chastisu etogo duki, a esly u nih esti myaso, to razrezait ego na melkie kusky y varyat ego vmeste s niym. Potom kladut kajdomu cheloveku porsii ego na bludo, polivait ee kislym molokom da hlebait ee, y zatem zapivait eto kobyliim molokom, kotoroe ony nazyvayt kimizz. Turkiy vlivait moloko v meha, meshait ego s varenym duki, piut ego y ne chuvstvuyt jajdy . Ony narod krepkiy, silinyy y zdorovennyi. V inoe vremya ony prigotovlyait pishu, kotorui nazyvait burhaniy. Eto – testo, kotoroe rejut na melkie kusochki, prosverlivaya ih posrediyne, y kladut v kotel, a kogda ony svarilisi, to liut na nih kisloe moloko y hlebayt iyh... Potom priynesly beluy jidkosti na malenikih bludsah y ludy pily ee. Skazali, chto eto napitok, kotoryy prigotovlyait iz zeren dukiy. Ony hanefiyskogo tolku y opiyanyayshiy napitok u nih dozvolen. Napitok etot, prigotovlyaemyy iz duki, ony nazyvayt buzoy. U nih iskusstvo razrezati myaso vperemeshku s kostyamiy, ibo ony edyat ego ne inache, kak v svyazy s kostyamiy.».

Jazbada týrkiler nan jemeytini, tamaqty «dukiy» degen astyq týrinen jasaytyny aitylghan. Aqtalghan taryny qazaq «sók» dep ataydy, ony oryssha audarmada «duki» dep kórsetken deu oryndy (ثك – sók, دك – dukiy). Qaynaghan sugha duky (sók) men azdaghan et salyp pisirip, ony ydysqa salyp, airan qúiyp jeytinin kórsetken. Búl taghamdy qazaq «tóp» deydi, «tóp jesen, toq bolasyn» degen sóz bar. Ibn Batuta bayandap otyrghan aimaq – Kishi jýz qazaqtarynyng ata qonysy. Olarda tarydan jasalghan taghamdar óte keng taraghan, tipti shaygha tary qosyp ishedi. Ibn Batuta zamanynda tary qosylghan sýt susyn bolghanyn kóremiz (keyin shaygha kóshkende tary salu dәstýri saqtalyp qalghan).

«Jylqy sýtinen jasalghan qymyz – negizgi susyndary» depti. Ózgeler qymyz dese qazaqty kórsetedi. Búl susyn tatargha da, ózbekke de tәn emes (orystardyng Altyn ordany birese tatargha, birese ózbekke teliytini bar). IYlengen qamyrdy úsaqtap kesip, qazangha salyp quyratyny, sosyn airangha malyp jeytini bayandalghan. Ony oryssha audarmada «burhani» depti. Shyndyghynda, ol – qazaqtyng bauyrsaghy (بورثاق – bauyrsaq, بورقنى – burhaniy). Orys tildi kazaktarda HH ghasyr basynda ol tagham «bursaki» dep atalghany Mihayl Sholohovtyng «Tynyq Don» romanynda kórsetiledi. Hanafy mazhaby bozagha rúqsat beretini, ony óngen dukiyden jasaytyny jazylghan. Qazaq bozany óngen tarydan jasaytynyn bilemiz, al duky dúrysynda – sók (aqtalghan tary). Týrkiler etti sýieginen kóp ajyratpay jeytinin, et turau ýlken óner ekenin bayandaydy.  Osy derekter Altyn orda imperiyasynyng halqy qazaqtar ekenin taghy aighaqtaydy.

Endi mynau oqighalargha nazar audarayyq: «Poehal ya v gorod Madjar – gorod bolishoy, iz luchshih turkskih gorodov, na bolishoy reke, s sadamy y obilinymy plodami. Potom poehal ya v tabor sultana, kotoryy byl togda na meste, nazyvaemom Biysh-Tag y vskore dostig ordy ego. Podoshla stavka, kotorui ony nazyvayt Urdu y my uviydely bolishoy gorod, dvijushiysya s svoimy jiytelyami; v nem mechety y bazary da dym ot kuhoni, vzvivaishiysya po vozduhu: ony varyat vo vremya samoy ezdy svoey y loshady vezut arby s nimi. Kogda dostigait mesta privala, to palatky snimait s arb y stavyat na zemlu, tak kak ony legko perenosyatsya. Takim je obrazom ony ustraivait mechety y lavkiy... Po okonchaniy edy chtesy prekrasnymy golosamy staly chitati Koran; zatem ustroen byl amvon, na kotoryy vzoshel propovedniyk. Pered nim uselisi chtesy, y on proiznes krasnorechivui propovedi, molyasi za sultana, za emira y za prisutstvuishiyh. Govoril on etu rechi po-arabskiy, a potom perevodil im po-turkskiy. V eto vremya chtesy na udiviytelinyy lad povtoryaly stihy iz Korana y za tem prinyalisi za peniye. Pely ony po-arabskiy, a potom po-persidsky y po-turkskiy. Ya prosil sultana poslati so mnoi v zemlu Bulgarskuu ludey, kotorye tuda menya by provodili; ibo ya sobstvennym opytom hotel udostoveritisya o chrezvychaynoy kratkosty nochy y dnya, v izvestnye vremena sluchaisheysya, y o kotoroy ya slyshal. Ot sultanskogo tabora do Bulgara okolo desyaty dney putiy».

Mine, Ibn Batuta jaylaudaghy han ordasynyng arbamen qalay kóship-qonatynyn óz kózimen kórgen. Arbagha jenil tiyeletin ýiler qazaqtyng kiyiz ýii ekenin, meshit pen dýken retinde sol kiyiz ýiler qoldanylatynyn bayqatady. Tamaqtan keyin qúran oqylghanyn, artynsha imam arab tilinde uaghyz aityp, dúgha jasaghanyn, sosyn uaghyzyn týrki tilinde qayta aityp bergenin jazady. Osy derekter Altan orda halqy men onyng biyleushileri týgeldey músylman dindi әri týrki tildiler ekenin anyq rastaydy (hristiyan dindileri Qyrymgha jaqyn manda ghana bolghanyn kórsettik). Orystar: «Altyn orda halqy Ózbek han zamanynda músylmandyq qabyldady», deydi, Ózbek han bastaghan biyleushi topty mangholdar dep tújyrymdaydy. Múnyng bәrin Ibn Batuta derekteri joqqa shygharady. Óitkeni, arab ghalymy óz kózimen kórgenin jazyp otyr. Altyn ordada zikirdi (oryssha audarmada «әn saldy» degen) arabsha, parsysha, sonynda týrkishe aitu dәstýr eken.

Majar qalasy degeni – Don ózeni jaghasyndaghy qazirgi Kazanskaya stanisasy. Al Beshtag – qazirgi Voronej oblysyndaghy Belaya Gorka ekenin Ibn Batuta sayahaty jayly maqalamyzda dәleldep jazghanbyz. Ol aimaqtyng sayyn dalasy orys ormandarymen shektesedi. Jazy salqyn әri shóbi shýigin sol ólke Altyn orda hanynyng jazghy jaylauy eken. Ol jerden on kýndik qashyqtyqta Búlghar eli jatqany, onda jyldyng key mezgilinde týn asa qysqa bolsa, key mezgilinde kerisinshe ekeni aitylghan. Voronej oblysyndaghy Belaya Gorka men Moskva arasy, shamamen on kýndik jer. Moskva aumaghynyng klimaty jayly mәlimette Ibn Batutanyng «Búlghar eli» degeni sol aimaq ekenin aighaqtaydy. Demek, Ibn Batuta qazirgi ishki Resey aumaghyn XIV ghasyrda Altyn ordanyng bodanyndaghy Búlghar eli dep kórsetken. Atalghan derek orys halqynyng ol zamanda músylman dindi, týrki tildi búlgharlar jәne qazaq halqyna tәueldi el bolghanyn dәleldeydi.

Qyrymdyq Urus toby biylegendikten, Búlghar elin qazaqtar XIV ghasyrdan keyin Orys dep atay bastaghan. Altyn Ordalyq qazaq eline degen jaulyghy (seperatizm) jәne Bolgar patshalyghynan kelgen missioner bolgarlarmen tuystyghy olardyng músylmandyqtan bas tartyp hristiyandyqqa ótuine jol ashty. Olar jappay hristiyandyqqa ótip bolgar-slavyan tildi halyqqa ainala bastaghan, Tit patsha (Ivan Groznyi) qanshama shirkeulerdi órtep, svyashennikterdi óltirsede búlghar-orystyng shohynuyn toqtata almady. Aqyry ony ulap óltirgen shirkeu memleket biyligine hristiyan әuletin otyrghyzdy, halyqtyng shohynyp slavyan-bolgar tildi bolyp ózgerui memlekettik dengeyde iske asty. Qazaqtar bergen «orys» atauy hristiyan bolyp ózgergen halyqtyng jana tilinde «Ros» bolyp qalyptasty, osy sebepten memleketteri Rossiya dep ataldy. Hristiyandyq Rossiya imperiyasy biyleushileri Ros halqy keshegi músylman búlgharlar ekenin jasyrdy. Ros halqyn ertedegi urus eli úrpaghy dep kórsetti, sol sebepten qyrymdyq týrkitildi urus pen sakalba elderin «rusi pen slavyan» dep týsindirip, olardy «IX ghasyrdan pravoslavyalyq hristiyandar» degizdi. Halyqtyng «ros» atauyn «russkiye» etip qalyptastyrdy. Albaniya halqy Qyrymnan barghan saq albandar dedik, Albaniya men Rossiya gerbterining birdey ekendigide eki memlekettide biylegen qyrymdyq Urus toby ekenine kuә (Ruriyk-Bórik dinastiyasy). Tit patshany ulap óltirip, Rossiya imperiyasy biyligin iyelengen hristiyan IYezuid toby bizding ghana emes orys halqynynda tarihyn týbegeyli ózgertkenin kóremiz. Ol top kәzirde biylikte ekeni dausyz, qazaq tarihynyng әlide bolsa anyqtalmauy solardyng yqpalynan deu oryndy. Shynayy tarih olar ózgerte almaghan Ibn Batuta men Ibn әl Asir jazbalarynda saqtalghan. Olardaghy derekterding resmy tarihtan mýlde ózgeshe ekeni jәne atalghan jazbalardyng senimdiligi solay ekenin dәleldeydi.

Kelesi oqighalar jelisin oqyp kóreyik: «On odin iz semy velikih sarey v miyre, kotorye suti: sultan Zapadnyi, sultan Egipta y Sirii, sultan oboih Irakov, sultan Turkov, Uzbek, sultan Turkistana y Mavara-eli-Nagara, sultan Indiy y sultan Kitaya. Esti u nego obychay, posle molitvy v pyatnisu, vossedati pod shatrom, kotoryy nazyvayt zolotoe sedaliyshe, bogato ukrashennym».

Altyn ordany biylegen Ýzbek hannyng әlemdik jeti úly patshanyng biri ekenin aitady. Ony «sultan turkov Uzbek» dep jazghan («týrki elin biyleushi Ýzbek han» degen maghynada). Orys audarmashysy osy sózding maghynasyn ýtir arqyly ózgertuge tyrysypty («sultan turkov» pen «Uzbek» eki bólek adamday etken). Alayda, Ibn Batuta әlemdik úly biyleushiler sany segiz emes jeteu ekenin anyq kórsetedi. Osy derek orys audarmashysynyng ótirigin әshkerelep túr. Orystar Ibn Batuta jazbasyndaghy «vladenie sarya Uzbeka» degen sózding maghynasyn «ózbek hany» dep týsindirip (ózbekterding hany), «Altyn orda halqy kóshpeli ózbekter bolghan» degen jalghan tújyrym jasaydy. Anyghynda, «vladenie sarya Uzbeka» degen sózding maghynasy «Ýzbek hannyng iyeligi» ekeni kórinip túr. Onyng ýstine, «sultan turkov Uzbek» degen derek onyng ózbekterding emes, «týrki elining Hany» ekenin dәleldeydi. Jogharyda «turk» atauy arabshada «qazaq» atauymen úqsas ekenin jazdyq. Sondyqtan «sultan turkov Uzbek» sózining dúrysy – «sultan kazahov Uzbek». Ózbekter eshqashan kóshpeli bolmaghan, Altyn ordanyng halqy qazaqtar ekenin jasyru ýshin Resey ghalymdary solay degen (óz ótirikterin naqtylau ýshin arab-parsylyq jalghan jazbalar dayyndatqan).

Jazbada Uzbek hannyng júma namazynan keyin el aldyna shyghyp otyratyn orny «Altyn oryndyq» dep atalatyny aitylghan. Osy ataudy paydalanyp memleketti «Altyn orda» qylyp tariyhqa engizgen – orys oqymystylary. Shyndyghynda, memleket Alash orda dep atalghanyn, «Alla» dep úrandaytyn qazaqtargha «alachiy» atauyn bergen slavyan-bolgarlar ekenin aldynghy maqalalarymyzda aitqanbyz. Qazaqtyng ekinshi atauy – Alash, búl atau memleketting iyesi qazaq halqy ekenin aighaqtaydy. Osyny býrkemeleu ýshin Resey sayasatymen memleket atauy «Altyn orda» bolyp búrmalandy. Arabsha jazyluynda «alash» pen «altyn» úqsas ekenin paydalandy: الش – alash, التن – altyn.

Mynau derekter de bir shyndyqty әshkereleydi: «Imya etoy hatuny Taytugly (starshaya jena), iyz jen etogo sultana ona u nego samaya lubimaya. Imya ee Kabakhatuni (vtoraya jena) y znachit po-turksky otrubiy. Imya ee Bayaluni (tretaya jena). Ona dochi vladyky Konstantinopolya Velikogo, sultana-takfura. Imya ee Urdudja (chetvertaya jena). Urdu na yazyke ih znachit stavka. Nazvana byla ona tak vsledstvie rojdeniya svoego v stavke... Imya ee Itkudjudjuk. Znachit imya – eto malenikaya sobaka, potomu chto it znachit sobaka, a kudjudjuk – malenikiy. My uje skazaly vyshe, chto Turkiy poluchaiyt svoy iymena po sluchaiy, kak delaiyt Araby... On stradal podagroy y ne mog ny hoditi na svoih nogah, ny siydeti verhom na kone, a toliko ezdil na arbe. Eta bolezni rasprostranena mejdu etimy Turkamiy».

Ýzbek hannyng ekinshi әielining esimi oryssha audarmada «Kabak» dep kórsetilgen. Maghynasy «otrubi» ekeni esimning «Kebek» ekenin aighaqtaydy. «Tórtinshi әielining esimi, ordada tuylghandyqtan, Urdudja» depti orysshada, yaghny Ordaja. «Han qyzynyng esimi – Itkýshik, týrkilerding esim qong dәstýri arabtargha úqsaydy» deydi jogharydaghy enbekte. Sonymen qatar Ýzbek hannyng kýieubalasy men qayyn atasy «padagramen» auyratynyn, búl aurudyng týrkiler arasynda keng taraghanyn bayandaydy. Osylaysha han tuystary esimderining qazaqy maghynasyn ashyp, olardyng týrkiler ekenin eskertip ótedi. Ibn Batuta osy derekterimen Altyn Orda imperiyasyn biylegender mangholdar emestigin taghy dәleldep beredi.

Endi mynau joldargha nazar audarayyq: «Ony odnoutrobnye bratiya y mati oboih sarisa Taytugly, o kotoroy my govorily vyshe. Imya starshogo iz nih Tinabek. Bek znachiti emiyr, a tiyn — telo, tak chto imya ego znachiti kak by emir tela. Imya brata ego Djaniybek. Djan znachit dusha, tak chto on nazyvalsya kak by emirom dushiy». 

Oryssha audarma hannyng úldary Tinabek jәne Djaniybek dep kórsetedi. Ibn Batuta búl esimderding týrkilik maghynasynda kórsetedi,  adam denesin qazaq «tәn» depte ataydy. Olardyng taza qazaqy esimder ekenin angharu qiyn emes: ýlken úly – Tәnibek, kishisi – Jәnibek. Mine, Altyn orda imperiyasyn biylegen naghyz qazaqtar ekeni dausyz, yaghny Shynghyshan – qazaq halqynyng perzenti.

Kelesi: «Ya vorotilsya v tabor sultanskiy 28-go ramadana. Kogda prazdnik konchilsya, to my otpravilisi v puti s sultanom y so stavkoy y pribyly k gorodu Hadjitarhanu (Astrahaniy). Gorod etot poluchil nazvanie svoe ot turkskogo hadji, odnogo iz blagochestivsev, poselivshegosya v etom meste. Sultan otdal emu eto mesto besposhlinno, y ono stalo derevney; potom ono uvelichilosi y sdelalosi gorodom. Eto odin iz luchshih gorodov, s bolishimy bazarami, postroennyy na reke Itiyle, kotoraya odna iz bolishih rek mira. Sultan ostaetsya zdesi do teh por, poka usilivaetsya stuja y eta reka zamerzaet. Potom on prikazyvaet jiytelyam etogo kraya priyvezty tysyach vozov solomy, kotorye ony kladut na led, splotivshiysya na reke. Po etoy reke y soediynennym s neiy vodam ezdyat v arbah na rasstoyaniy 3 dney putiy».

Hadjytarhan – qazirgi Astrahan, búl atau ol jerde әuelde bir týrki hajynyng túrghandyghymen baylanysty. Demek, Hadjytarhan, dúrysynda – Hajytúrghan. Hajy týrki otyrghan sol mang eldi meken bolypty, keyin alyp qalagha ainalypty. Osy derek sol hajy ómir sýrgen zamanda Ýzbek han dýniyede әli bolmaghanyn, Altyn orda aumaghy Islam dinine ertede kóshkenin aighaqtaydy. Olay bolsa, «Islam dini Ýzbek han zamanynda ornyqty» degen tújyrym orystardyng kóp ótirigining biri ghana. Resey biyligi әli de, «Qazaq – shala músylman bolghan, islam dinin kesh qabyldaghan halyq» dep, bizdi ata dinimizden alshaqtatyp, ózderine siniruge tyrysyp keledi.

Derekte Ýzbek hannyng Edil ózeninde múz qatuyn Astrahanda otyryp kýtetini, múz qatqanda onyng ýstine saban tósetip jol dayyndatatyny, sosyn ýsh kýn jýrip el astanasyna baratyny jazylghan. Búl derek el astanasy – Saray qalasy qazirgi Qazaqstan aumaghynda bolghanyn aighaqtaydy. El astanasy, orystar aitqanday, qazirgi Volgograd aumaghyndaghy ózen jaghasynda bolsa, Ýzbek hannyng Edil ózenining qatuyn Astrahan qalasynda kýtip otyruy aqylgha simaydy.

Mynau oqighalar jelisin zerdelep kórsek: «U Sultanshy byla dorojnaya mecheti, kotoruy stavily na kajdoy stansii, y ona v ney molilasi, no v Matuly mecheti byla broshena, na molitvu ona y svita ee ne yavlyalisi bolee, y toliko tureskie rabyny ee prihodily molitisya s nami, s teh por, kak my vstupily v zemlu nevernyh... Za tem ya pribyl v gorod Hadjitarhan, gde my pokinuly sultana Uzbeka. Okazalosi, chto on uje uehal y poselilsya v stoliyse svoego sarstva. My ehaly po reke Itili y soediynennym s neiy vodam try dnya; ona byla zamerzshey. Priyehaly my v gorod Saray. Eto stolisa sultana Uzbeka. Gorod Saray iz krasiyveyshih gorodov, dostigshey chrezvychaynoy velichiny, na rovnoy zemle, perepolnennyy ludimi, s krasivymy bazaramy y shirokimy ulisami. Jily my v odnom konse ego y vyehaly ottuda utrom, a doehaly do drugogo konsa ego toliko posle poludnya. Odnajdy my proshly ego v shirinu; poshly y vernulisi cherez poldnya, y eto sploshnoy ryad domov, gde net ny pustoporojnih mest, ny sadov. V nem 13 mechetey dlya sobornoy slujby; odna iz nih shafiyskaya. Krome togo, eshe chrezvychayno mnogo mechetey».

Ibn Batuta Rum patshasynyng qyzy eline jetkende kóshpeli meshitti qoldanudy toqtatqanyn, týrki kýnderi namazdy er adamdargha kelip oqyp jýrgenin aitady. Osy derekter qazaq halqynyng meshiti kiyiz ýy bolghanyn, qazaqtyng qúldary men kýnderine deyin namazyna berik bolghanyn aighaqtaydy. Ibn Batuta Rum elinen Astrahangha qaytyp kelgende, Ýzbek han el astanasy – Saray qalasyna baryp qoyghan eken. Múzy qatqan Edil ózeni arqyly ótip ýsh kýnde Saray qalasyna jetken. Ol Saray qalasynyng miday dalada ornalasqanyn, onda eshqanday ózen nemese orman joqtyghyn bayqatady. Búl Saray qalasynyng Volgograd ózenining jaghasynda emestigin dәleldeydi. Qala sol jerde bolsa arab ghalymy ózen men tal-daraq baryn jazar edi. Saray qalasy anyghynda, qazirgi Aqsaray eldi mekeni manynda bolghan degenimiz jón (Atyrau qalasynan asa qashyq emes). Saray qalasynda júma namaz oqylatyn meshitterding sany – 13, jay meshitter sany odan da kóp.

Reseylikter aitqanday, Ýzbek han biylikte otyryp islam dinin qabyldaghan bolsa, onyng el astanasynda sonshama meshitterdi az uaqytta salyp ýlgerui esh mýmkin emes. Ýzbek han islam dinin sol zamanda qabyldaghan manghol bolsa, Ibn Batuta ol jaytty sózsiz kórseter edi.

Reseyding zymiyan sayasaty tarihymyzdy josparly týrde qisynsyz ózgertkenin Ibn Batuta men Ibn әl Asirding әrbir deregi anyq әshkereleydi.

(Jalghasy bar)

Bekjan Ádenúly

Abai.kz