Кедендік одақ. Қоғамның күдігін сейілтпей тұрған күрделі мәселеге қатысты ел ішінің наразылығы және осы одақтың түбі Тәуелсіздікке төнер қауіпке апармай ма деген үлкен сұрақтар күн тәртібінен түспей тұр.

Конференциямыздың кезекті қонағы, білікті экономист Жангелді Шымшықов бүтін елдің басын қатырған кедендік одақ жөніндегі оқырмандар сауалына жалғасты жауап бере келіп, бір сөзінде: «Түбінде, сіз айтқандай, Кедендік одақ саяси одаққа айналуын Ресей басшылары 2015 жылға жоспарлап қойған» деген дерек айтады.

«Абай-ақпарат»

-Дағдарыс кезінде экономикалық одақ құру сөзі шықты. Бұл мазмұн жағынан дұрыс болғанмен, әр елдің өз ішкі жағдайы болады ғой, шикізатқа тәуелді, енді дамуға бет алған біз үшін тіпті солай шығар. Сол бастамадан кейін көзді бірақ жұмған жоқпыз ба? Базар деген бәсеке. Біз оларға бәсекелес бола аламыз ба? 

Кедендік одақ. Қоғамның күдігін сейілтпей тұрған күрделі мәселеге қатысты ел ішінің наразылығы және осы одақтың түбі Тәуелсіздікке төнер қауіпке апармай ма деген үлкен сұрақтар күн тәртібінен түспей тұр.

Конференциямыздың кезекті қонағы, білікті экономист Жангелді Шымшықов бүтін елдің басын қатырған кедендік одақ жөніндегі оқырмандар сауалына жалғасты жауап бере келіп, бір сөзінде: «Түбінде, сіз айтқандай, Кедендік одақ саяси одаққа айналуын Ресей басшылары 2015 жылға жоспарлап қойған» деген дерек айтады.

«Абай-ақпарат»

-Дағдарыс кезінде экономикалық одақ құру сөзі шықты. Бұл мазмұн жағынан дұрыс болғанмен, әр елдің өз ішкі жағдайы болады ғой, шикізатқа тәуелді, енді дамуға бет алған біз үшін тіпті солай шығар. Сол бастамадан кейін көзді бірақ жұмған жоқпыз ба? Базар деген бәсеке. Біз оларға бәсекелес бола аламыз ба? 

- Дағдарыс кезінде әрине, жекелеген мемлекеттер бірігіп күш қосып, дағдарыстан шығуға ынтымақтасқаны дұрыс. Базар бәсекесіз болмайтыны ол да дұрыс, ал әзірге біз көптеген елдермен тіпті одаққа кіріп отырған үш  мемлекетпен де бәсекелес бола алмаймыз. Өйткені бір ғана көрсеткіш жоғары білімге жұмсалған мемлекеттік шығындарға сүйенсек, онда ЖІӨ-нің жоғары білімге жұмсалған үш елдің шығыны: Ресейдің шығындары 0,7 пайызын құраса,  Қазақстан 0,3 пайызын ғана құрайды. Ал егер де мемлекеттік білімге жұмсалатын шығындар тұрғысынан келсек Беларусь ЖІӨ-нің 6 пайызын ал Қазақстан 3,6 пайызын 2011 жылы жұмсаған. Осының өзі болашақтағы біздің бәсекелестіктің негізінің әлсіз екенін көрсете алады.

-Қазақстанның үлесі қанша теңдей ме, жоқ Ресей басым, біз бағыныңқы ма? Бұл экономикалық тәуелсіздікті толық алып үлгермеген (шикізаттың шет ел басымдылығын айтуға да болады) бізге кесірлі емеспе?

- Кедендік одақ құрыла бастағаннан-ақ бұдан бұрынғы құрылып жатқан саяси-экономикалық бірлестіктерге мән беріп, сараптама жасадық. Егер де еуропалық экономикалық қауымдастыққа көңіл аударсақ, оған мүше елдердің дауысы да, салмағы да, үлесі де бірдей. Ұлыбритания ма, Грекия ма, әлде Италия ма айырмашылығы жоқ. Сондықтан Кедендік одақ жайлы бірінші құжаттар шыққанда-ақ бізді күмілжіткен мәселе - 75 пайыз Ресей Федерацияның үлесі, ал қалған 25 пайызын Беларусь пен Қазақстанның бөлісуі. Бұл бірден құрылып отырған одақтын Ресейдің таптаурын саясатына, ал екі елдің бағыныңқы саясатына негізделгенін суреттейтіні сөзсіз. Сұрақ қоюыңыз дұрыс, шикізат экономикасынан индустриялды инновациялық- экономикаға өтіп үлгермеген ел үшін бұл кесірі мол құбылыс.

-Біздің елде неге ұлттық мүдде, ұлттық идеология жоқ. Оның себебін қалай түсінесіз? Қашан нағыз тәуелсіз елге айналамыз? Ол үшін не істеу керек деп ойлайсыз?

- Біздің елде тарихи өте қиын шиеленіскен ұлтаралық жағдай қалыптасқан. Өйткені 200 жыл бойы нақты шынайы Ресей империясының отары, соған сәйкес оның артық жұмыс күштерін артық тұрғындарын көшіріп орналастыратын елге айналған, ал келесі 70 жылда депортацияланған, соғысқа сәйкес көші-қон, тың игеруге көші-қонға байланысты саясатының нәтижесінде 1959 жылы республикадағы қазақ ұлтының үлесі ¼ де құрамаған уақыт болған. 1950-60 жж. әкелеріміздің, аталарымыздың отбасы ерлігінің арқасында келімсектерге қарағанда жергілікті қазақ ұлтының санының өсімінің жоғары дәрежеде болуына байланысты әупірімдеп бүгін ғана 63 пайызға шығып отырмыз. Алайда, 1990 жылдардың басында бұл үлес 42 пайызды ғана құраған болатын сондықтан, тәуелсіздікке дейінгі сапарымыз  ұстараның жүзімен өткендей  ауыр сапар болды. Солтүстіктегі бес облыс, оған Қарағандыны қоссаң да болады, Шығыс Қазақстандағы - Өскемен, батыстағы - Орал мен Ақтөбе орыс тілдес халықтардың қара құрымдай орналасқан өңірлері болды. Бұл жерде бірден ұлттық мүдде, ұлттық идеологияны көтеру ұлт аралық араздықты және осы араздықтан қазақ халқының ұтылуын сөзсіз насырға шаптыратын еді. Біз бірте-бірте ақырын-ақырын сағатына 1-шақырым қозғалыспен ұлттық идеологияға енді-енді келе жатырмыз. Тәуелсіз ел болуымыз үшін Мұхтар Әуезов айтқандай: «Бесігімізді түзетуіміз керек». Демографиялық жаңғырық қажет. Ол үшін мұнай мен басқа шикізаттан түсіп жатқан табыстан құрылатын ұлттық қорды аналарды ынталандыруға, жас отбасын қамтамассыз етуге аямай жұмсау қажет. Сонымен қатар, көші-қон саясатында шет елден келем деуші отандастарға ұлттық қорды аямай жұмсау қажет. Өйткені доллардың құнсыздануына байланысты бүгін сары майдай сақтаған ұлттық қорымыз ертең бос қағазға айналуы сөзсіз. Ал егер де оны халыққа жұмсасақ, ертең доллар қағазға айналғанда, біздің елімізде үстеме 3-4 млн. қазақ өмір сүрсе, ұлт мәселесі де, тәуелсіздік мәселесі, тіл, дін, діл мәселесі де, бүкіл ұлттық мүдде шешіліп, ұлттық идеологияны қабылдап, жүзеге асыруға жағдай туындайды.

Ал сізден жеке не істеу керек деген сұрағыңызға қалжыңдап айтсақ: түнделетіп жиі-жиі көрпе қимылдату қажет.

- Орысқа қалай экономикалық тәуелді болмаймыз, шығар жол бар ма?

- Орыстан тәуелсіздік алу өте қиын. Өйткені Сталиндік тоталитарлық жүйе Одақты бір-бірімен экономикалық тиімділік тұрғысынан емес, саяси тәуелділік тұрғысынан байлап матап тастаған. Мысалы: ағаш Сібірде Тайгада өссе, ал сол ағаштан дайындайтын кір қыстратын қыстырманы Арменияда жасаған. Егер Қазақстанда қой шаруашылығын 50 млн. басқа дейін жеткіземіз деп ұмтылса, жүнді басып тоқитын фабрикалар Мәскеу айналасында орналасқан. Осындай көптеген мысалдар келтіруге болады. Сондықтан Қазақстан экономикасындағы кәсіпорындардың көпшілігі Ресеймен технологиялық тығыз байланысты. Ол бір, екінші мәселе, сыртқы қорғаныс мәселесіне келсек, ракеталық әуе қорғаныс т.б. әскери жүйелер әлі де болса қазақ еншісіне өткен жоқ, бәрібір ортақ жүйемен Ресейдің қолында қалып отыр. Үшінші, саяси әлеуметтік жағынан келгенде әртүрлі қауымдастықтар, мемлекетаралық келісімдер, келісімшарттар арқылы біз Ресеймен байлап тасталғанбыз. Төртіншіден, ақпараттық кеңістік толық Ресейдің қол астында. Украина сияқты мемлекеттер балтық жағалауының мемлекеттері Ресей телерадио жүйелернің өз еліндегі хабарларына тиым салып, шектеп отырады. Ал бізде керісінше, Ресей ақпарат жүйесі басымдылық танытып, адамның ой-санасын, көзқарасын қалыптастыратын негізгі ақпарат жүйесіне айналған. Бесіншіден, біздегі полиграфия кітап шығару баспа жүйесінде Ресей он есе белсенділік танытып, кәдімгідей басқыншылыққа көшкен. Кітап дүкендеріндегі өнімдерге көз салсақ, қазақ тіліндегі қазақ баспаларының өнімдері 10 пайызын да құрай алмайды. Алтыншыдан, театр өнер жүйесіне келсек, мұнда да психологиялық жағынан орыс үлгілері әлі де басымдылық танытып, ой санада қазақ өнерінің алдын-ала кем оның иелерінің өзіне немқұрайды сорлы артта қалған сезімде болуын жеңе алмай келеді. Сондықтан орысқа тәуелділіктен құтылудың бір-ақ жолы бар ол отарсыздандыру - деколонизация. Әр қазақ отарсыздандыру нәтижесінде қандай уақиға болмасын қандай тағдыр тауқыметі ұлтымыздың басына төнбесін, мың жыл қаңғырса да еврей халқы сияқты тәуелсіз таза ұлттық израиль сияқты мемлекет құратын қабілетті бойына сіңіруі қажет...

- Кезінде Қажыгелдин жасаған микро және макроэкономикалық бағдарлама туралы не айтасыз?

- Қажыгелдин үкіметі тұсында қабылданған экономикалық даму бағдарламасын әрине білеміз, көгілдір фишкалар, жеке бағдарламалар мен кәсіпорындарды жекешелендіру, өңірлік және республикалық деңгейдегі даму бағдарламалары деген сияқты дүниелер. Мұның құнды жері бағалы қағаздар нарығын дамыту болатын. Өкінішке орай, әлі күнге дейін қаржы нарығының бірінші сатысы жүзеге асқанымен, екінші нарық әлі де құрылған жоқ. Соңғы кезде мәселені тағы да жандандырамыз деген іс-әрекет бар сияқты. Жүре көрерміз. Әділдік үшін қосарымыз сол дәуірдегі экономика министрі Аблязовтың импорт алмастыру және Ресейден экономикамызды қорғау кедендік шаралары анағұрлым біздің меркантелистік пиғылымызға жақын.

- Әлеуметтік теңдік дегенді қалай түсінесіз? Кейбіреулер оны «комунистік режиммен» шатастырады. Жер байлығын жеке адамдар емес, халық иеленуі керек емес пе? Әлеуметтік теңдік туралы жиі айтылып жүр. Қазір жұрт: «Кен орындары мемлекет меншігіне қайтарылуы керек. Кәсіпорындар - жұмысшылар ұжымының меншігі болуы керек. Жер байлығы халық игілігіне жарасын» деп жүр. Осыдан келіп шығатын сұрақ: Демократиялық-әлеуметтік республикаға қалай қарайсыз?

- Әлеуметтік теңдік дегеніміз - әркімнің өз қосқан үлесіне сәйкес табыс табуын айтамыз. Экономика жүзеге асуы үшін 4 түрлі ресурс қолданылуы қажет: жер ресурсы, капитал ресурсы, еңбек және кәсіпкерлік ресурс. Осыған сай әр қоғамда 4 түрлі алғашқы табыс түзіледі: жерге рента, капиталға пайыз, еңбекке жалақы, кәсіпкерлікке пайда. Сонымен қатар мемлекет әлеуметтік саясатты жүзеге асыруы үшін осы 4 түрлі табысқа салық салады. Оны келесі қайта бөлу барысында трансферттік төлемдерге, жәрдемақыға жеңілдіктерге т.б. жұмсайды. Әркім өз қосқан ресурсына сәйкес табыс табады. Бар мәселе бастапқы екі ресурс кімнің қолына қандай жолмен келді деген мәселе. Бұл жерде ешқашан да, ешқандай әділеттілік болған емес. Батыс дамыған елдерінде жерге иелік сонау орта ғасырдағы жаулап алу заманындағы корольдер, сеньорлар, патшалар әрекетінде жүзеге асты. Ал біздегі жерге иелік көбінесе шенеуніктердің рулық-туыстық, тамыр-таныстық және әртүрлі заң бұзушылық арқылы жүзеге асып оның бәріне кешірімділік жасалды.

Капиталға иелік шет елде тек қана маңдайының терін сыпырып, жанталасып қан төгіп, жинап келесі ұрпағына мұра ету арқылы жүзеге асты. Ал бізде болса, ол тамыр-таныстықпен әртүрлі айлакерлікпен неше түрлі сасясатпен жүзеге асқанын мойындау керек.

Жер байлығын халық иеленуі үшін жерді сату жайлы заң қабылданар тұста, жаппай халық қарсылық жасауы қажет еді. Сондай жағдайда «жер халықтың меншігінде. Ол сатылмайды» деген қағиданы ұстап қалуға болатын еді. Өкінішке орай, ендігі жерде жерді және оның қойнауындағы байлықтарды халық меншігіне айналдыру үшін конституцияға өзгеріс енгізбейінше ешбір нәтиже шықпайды. Сондықтан демократиялық әлеуметтік республика, әрине, жан-дүниеме де, жүрегіме де, ойыма да жақын, алайда ол әзірге жүзеге асырылуы мүмкін емес. Оны жүзеге асыру үшін кем дегенде әлеуметтік экономикалық төңкеріс жасау қажет. Оны ұйымдастыратын, жүзеге асыратын елімізде ешбір қуатты саяси күш жоқ екенін өкінішпен мойындауға мәжбүр боламын.

- Кедендік одаққа кіріп едік, өзіміздегі орыс біткен шулап кетті. Бұрынғы қорлағандары, мазақ қылғандары аздай, енді Аюханов, Қодарлармен ұлтымызға қарсы шабуылды үдете түсуде. Біздің тәуелсіздігімізді мойындамай, Ресей президентіне хат жазатын болды. Бұл нені білдіреді? Біз осы тәуелсіз елміз бе?

- Бұл сұрағыңызға өзінің жауап берген сияқтысыз. Сондықтан да мен Қодар-модар сияқты мәңгүрттерге ойымды, сөзімді шығын қылғым келмейді. Ал біздің еліміздің қаншалықты тәуелсіз екенін ертеңгі күні жаппай көпшілік мінген автомашиналардың үлесінен көруге болады.

- Ерте-ерте,ертеде бір қызбала далада қалып қойса керек, оған бір аю жанашырлық көрсетіп, қонжықтарымен бірге асырапты, қыз ержетсе де аюлармен бірге тұрыпты. Күндердің бір күнінде, оны адамдар ұстап әкеліп, тіл үйретсе керек. Үйіріне кеткісі келген аю қыз, көріс айтып:

«Үңгір-үңгір үңгір-ай, үңгірде болса үйім-ай.

аю, аю, аю-ай, аюда болса байым-ай" деп жылапты. Сонда жаны ашыған адамдар оны үңгіріне апарып тастаған екен. біздің билік осы аю қыздың дәл өзі емес пе? Билік үңгіріне кірсе, кіре берсін, меніңше нағыз қазақ ол үңгірге кірмеуге тиіс сіз қалай ойлайсыз? Қандай әрекеттерге барғанда кедендік одақтан шығып, дүниежүзілік сауда ұйымына кіруге болады? Дүниежүзілік сауда ұйымының бізге, әрине қарапайым халыққа әкелер жақсылығын қай жақтан білуге болады?

- Кедендік одаққа мүшелік ДСҰ-на кіріуне ешбір кедергі жасамайды. Әуелден үш мемлекеттің басшыларының Кедендік Одақ құруының себебі ретінде бірдей шартпен бірдей талаппен, бірін-бірі қолдай отырып, ДСҰ-на кіру болып табылады.  Қарапайым халыққа ДСҰ-ң берері бар деп те, жоқ деп те айтуға әбден болады. ДСҰ-ға мүшелік дүние жүзіндегі елдердің арасындағы тауарлар, қызметтер, капитал жұмыс күші емін-еркін еш кедергісіз бір ел шекарасынан екінші ел шекарасына оп-оңай өтіп отыруы. Сөйтіп, экономикалық ғылым тұрғысынан дүниежүзілік трансакциялық шығындарды азайту. Бұдан кім ұтады десек: біріншіден, трансұлттық компаниялар ұтысқа шығады. Бәсекеге қабілетті экономика құрған алдыңғы қатарлы дамыған елдер ұтады, артық халқы бар қытай сияқты ұлы мемлекеттер артылған жұмыс күшін оп-оңай көші-қон арқылы Қазақстанға миллиондап өткізе алады. Ал қарапайым халық оны сезіне ме, жоқ па ол мен үшін неғайбіл нәрсе.

- Орыс тілі... Орыс экономикасы... орыс одағы... «Ауру қалса да, әдет қалмайды» кетпейді деген осы ма, сіз қалай бағалайсыз?

- Осы сұраққа біз бұдан бұрын әжептәуір мөлшерде жауап берген сияқты едік. Отарсыздандыру дәуірінен өтпеген әрбір орыс тілдес мәңгүрт қазақ үшін орыс экономикасы, орыс тілі аспандағы жарқыраған жұлдыздай жүрегінде жалындаған оттай әсер ететіні сөзсіз. Өйткені бар көргені де, білгені де озық деп сыйлағаны да сол. Ал одан да жоғары, одан да озық, одан да биік ұлттық құндылықтар бар екендігінен ол бейшара мақұрым.

- Ресей кедендік одаққа бізді кіргізіп алды. Енді саяси қысым жасап, әртүрлі әрекетке барса, оның ақыры қалай болуы мүмкін? Ертең Қазақстанда саяси билік ауысса, бұл Одақтан шығу бізге қиын болып жүрмей ме?

- Ресей, әрине, үйреншікті, таптаурын басымдылық саясатын жалғастыруы әбден мүмкін. Оны біз былтырғы Беларусь президентіне деген телевидиниеден, ақпараттан жасаған Ресей шабуылынан-ақ байқадық. Ақыры насырға шабуы әбден мүмкін. Алайда, осы тәуелсіздік алғаннан бергі 20 жыл ішінде президент Назарбаевтың мемлекет аралық, халықаралық талай келісім шарттарға қол қоюы арқылы бізді қорғайтын заңдық құқылық негіз қаланды деп үміттенеміз... Билік ауыссын-ауыспасын ертең кедендік одақтың тиімсіздігі өзінен-өзі дәлелденген кезде одан шығу пәлендей қиындық тудырмасы анық. Алайда, оның экономикалық қаржы-қаражаттық саяси әлеуметтік салдарлары қандай болатынын болжап айту оңай емес.

- Билік не себептен шет елдегі емес, еліміздегі білікті экономистердің болжамына сүйенбейді? Әлде қалталарына түсетін қаржы аз болады деп есептейді ме екен?

- Қазақтың мақалына сүйенсек: «Ауылдағының ауызы сасық». Орыстың мақалына сүйенсек: «Өз отанынан пайғамбар шығуы мүмкін емес». Осы екі мақалдың өзі біздің қадірімізді түсіріп тұрғаны түсінікті. Биліктің ойы бойынша осы қара қазақтың арасында менен артық білетін кім бар дейсің деген сыңайға келеді. Ежелгі Римдіктер қандай құбылыс болса да, оған бұл кімге тиімді деп сұрау арқылы себебін анықтауға болады деп түсіндірген. Сол сияқты біздің ғалымдар қатып қалған машина сияқты шешім қабылдамайды, халқын, елін ойлап шешімге келеді. Ал мұндай шешім қалталылардың жеке басының мүддесіне сәйкес келмейтіні бес енеден белгілі.

- Кедендік одаққа кірер алдында рубльдің курсы теңгеге шаққанда 5 теңгеге жетпейтін. Енді шілдеден бастап рубльдің курсы теңгеге шаққанда 5 теңгеден асып барады. Бұл нені білдіреді?

- Рубль (сом)-ның курсының теңгеге шаққандағы деңгейінің өсуі Ресей үстемдігінің, басымдылығының дәлелі...

- Қазақ елі халықтық қозғалысына көзқарасыңыз қандай?

- Қазақ елі халықтық қозғалысы жайына келер болсақ, онда бұл қозғалыстың әсерлі сезімдік бағыты қаншалықты күшті болса, соншалықты экономикалық философиялық негізі төмен. Жанкешті жүрегін  жұлып беремін деп қимыл жасау, әрине, ұлтжандылық тұрғысынан мақтанарлық ерлік. Алайда мұны көзсіз ерлікке жатқызуға болады. Қазақта «батыр - аңғал» деген сөз бар. Сондықтан теориялық, идеологиялық ғылыми терең негізде - дүниежүзілік тарих үлгілері негізінде бағдарлама жасап сараптап әрекет жасаған саяси қозғалыстың болашағы мол.

- Жаке, Сіз ұлтқа жаны ашитын мықты азаматтардың бірісіз. Шындығын айтыңызшы, президент Назарбаевтың «алдымен экономика, сосын, саясат» деген «қағидасына» қалай қарайсыз? Жалпы реформа атаулыны осылай жартыкеш жасауға бола ма? Тағы бір сұрағым: -экономикалық қылмыстармен күресудің қандай оңтайлы жолдары бар?

- «Алдымен экономика, сосын саясат» деген қағида дұрыс-ау, бірақ экономикада біз күткен құрылымдық оң өзгерістер орын алған жоқ. Керісінше экономика сыңаржақ шикізат экономикасына айналып кетті. Бір ғана мысал, 1999 жылы ішкі жалпы өнім құрылымында ауыл шаруашылығының үлесі 27 пайыз болса, 2010 жылы - 6 пайызға қысқарды. Өнер кәсіп 1990 жылы - 45 пайыз үлесте болса, 2010 жылы - 38 пайызға қысқарылды. Алайда, осы 38 пайыздын 80 пайызы мұнай мен газ өндірудің үлесіне келеді. Ал, 1990 жылы мұнай мен газ өндіру жалпы ішкі өнімнің 8 пайызын да құраған жоқ еді.

- Прьемер-министрлердің қайсы үкімет жақсы басқарды? - айтып берсеңіз.

- Мен жекелеген мемлекет қайраткерлеріне баға беретін құзырым жоқ. Тіпті онымен айналысқым да келмейді. Халық өзі көріп отыр, өзі баға беруге тиісті.

-Мәсімовтың ерте ме, кеш пе атқарушы биліктен кететіні анық. Оның орнына кім демей-ақ қояйын, қандай адам премьер-минситр болуы керек деп ойлайсыз?

- Кімде кім премьер-министр болса, ол біріншіден экономиканы, макроэкономика, қаржы жүйесін жақсы білетін тәжірибелі маман болуға тиісті. Екіншіден, ұлтжанды халық үшін жанын жұлып беретін патриот болса нұр үстіне нұр болар еді.

- Мәсімов үкіметі 4 жылдан бері не тындырды? Осы сұраққа қысқаша бірер ауыз сөзбен жауап бере аласыз ба?

- Мәсімовтың Үкімет басында болуы Дүниежүзілік әуелі ипотекалық, қаржылық сонан соң экономикалық дағдарыс кезеңіне сәйкес келді. Банкілерді дағдарыстан халықтың қаражатының есебінен шығаруға Мәсімов Үкіметі қосқан үлесін жоққа шығаруға болмайды.

- Кедендің одаққа кіру шешімі жалпы жұртшылық талқысынан өтіп, ғылми талдау сараптаудан өтті деп қарайсыз ба? Кедендік одақ келісімдеріндегі әр ел үлесі қандай, неге негізделген? Қатысушы елдер мүддесі әділ тең қаралды дейсіз бе, жоқ Ресей ырықты орында ма?

- Халықта мынандай бір даналық бар: «Ит үреді, керуен көшеді». Сол сияқты Кедендік одақты талдап сараптауға талайымыз қатынастық. Теледидар, радио, газет-журнал беттерінде мақалалар жарияладық. Отандық ғалым мамандардың Кедендік одаққа қол шапалақтағанын көрген емеспін. Ал, Кедендік одақ келісімдерінде халқының санына, экономикасының салмағына және қалыптасқан «үлкен аға мен кіші іні» қағидасына сәйкес 75 пайызы Ресей Федерациясына, ал қалған 25 пайызы екі кіші «інісіне» бөлінген. Мұндай бөлісті әділ бөліс деп айтуға ауызым бармайды. Бұл Европалық экономикалық ұстанымдарына қарама-қайшылық болып табылады. Сондықтан Ресейдің үстемдік етіп, басымдылық танытып, таптаурындық жасауына толық жағдай жасалған.

- Кедендік Одаққа кіру қарсаңында кей газетпен орыстілді баспасөзден, Қазақ ұлты жайлы келеңсіз жайттер біраз пікір тудырып жатқанын білесіз, жоғарыда да нақты мысалда келтірілген екен. Бұл кедендік одақпен қатысы бар ма, жоқ сәйкес келіп қалу ма, жалпы экономикалық тәуелділік көп нәрсеге әсері болатыны да бар және кедендік одақ саяси одаққа айналуы мүмкін деген қауесет те жоқ емес, бұл тәуелсіздікке ықпалы болмай ма бұған не айтасыз?

- Кедендік одақтың құрылыуын кеше бұғып қалған, бірақ, шовинистік пиғылдан орыс тілдес ағайындар Кеңес Одағы тіріліп келгендей қарсы алып жатқанын жасыру мүмкін емес. Кемсітіп, төмендетіп, менсінбей үйренген шовинистер өзінің бұрынғы әніне қайтадан салып жатуы өте орынды. Түбінде, сіз айтқандай, Кедендік одақ саяси одаққа айналуын Ресей басшылары 2015 жылға жоспарлап қойған. Ол жайында Бородин ашықтан ашық айтқанын естіген боларсыздар. Сондықтан бұл біздің тәуелсіздігімізге қарсы ықпал етері сөзсіз.

- Кедіндік одаққа кіру күнделікті зат бағасын өсуінеде себеп болып жатыр. Ресейде табыс бізден әлде қайда жоғары, онда олармен зат бағасын теңдігін теңгеру әлеуметтік жағдайға теріс әсер етпей ме, онсызда дағдарыстан енді ес жиып келе жатқанда, басқасынан бұрын осы мәселені шешу жолы қарастырылып, ескерілді деп ойлайсыз ба?

- Сұрағыңызға сіз атаған мәселені шешу жолы қарастырылып ескерілді деп ойламаймын.

- Ресейдің кеңестік кезеңде, батыстан нарықтық қатынастармен, жаңа технология өндіріс жағынан көш кейін қалғаны белгілі, онда кедендік одақ шеңберінде байлану батыстың озық өндірісінің нарығынан алшақтатып қоймай ма? Дүниежүзілік сауда ұйымына қашан өтуіміз мүмкін? Оған кедендік одақ кеден бағасы әсер етпей ме ?

- Айтуыңыз өте орынды. Егерде біз Жапония сияқты, Сингапур, Малайзия, тіпті Финляндия сияқты елдермен интеграцияға бірлескен экономикалық одақ құруға амал жасасақ онда қуаныштан жүрегіміз жарылар еді, өйткені, онда елімізге шынайы жаңа технология, инновация, жаңаша ойлау, техникалық мәдениет, тағы басқа озық дүниелер келер еді. Ал Ресейден біз аларымызды алып болғанбыз: маскүнемдік, ұқыпсыздық, қылмыс, рухани азғындық, т. т.

-Кедендік одаққа өту ауыл шаруашылығана көп септігі тиеді деп жатырмыз. Ал ауылда жердің біраз меншігі жеке шаруашылықтар меншігінде, қазір енді қолға алынған микрокредитте әр аймақта бірдей емес, әрі қолжетімділік талабыда жоғары көрінеді, сізше, ауылдағы әр азамат сезінетіндей ауылды өркендетудің нақты қандай жолдары бар?

- Кедендік одаққа өту Қазақстанның ауыл шаруашылығын септігін тигізеді деуге мүлдем негіз жоқ. Өйткені өндіретін өнім түрі жағынан технологиясы жағынан Ресей мен Қазақстан ауыл шаруашылығының ешбір айырмашылығы жоқ. Сондықтан олар бір-бірімен бәсекелес. Біздің агроөнеркәсіптік кешеннің ойраны шығып, өндіріс құрал жабдықтарын өндіретін бірінші бөлімшесінен бір жола ада болып, тек қана ауыл шаруащылық деңгейінде қалып отыр. Шынын айтсақ, бізде АПК - АӨК деген ұғым практикада жоқ. Ал Ресей болса АПК - АӨК-ны сақтап қалды. Тіпті Белорусия трактор жасау, ауыл шаруашылық машиналарын жасау саласында Дүниежүзілік деңгейге шықты. Мұндай жағдайда жаман қол ортағасырдағы мал бағу әдісімен үй-үйдегі екі сиыр, бес қоймен мал шаруашылығын бәсекелес қылып Ресей мен Белорусьті ұтам деу барып тұрған ақымақтық.

(Жалғасы бар)