ينتەرنەت-كونفەرەنتسيا: جانگەلدى شىمشىقوۆ (جالعاسى)
كەدەندىك وداق. قوعامنىڭ كۇدىگىن سەيىلتپەي تۇرعان كۇردەلى ماسەلەگە قاتىستى ەل ءىشىنىڭ نارازىلىعى جانە وسى وداقتىڭ ءتۇبى تاۋەلسىزدىككە تونەر قاۋىپكە اپارماي ما دەگەن ۇلكەن سۇراقتار كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي تۇر.
كونفەرەنتسيامىزدىڭ كەزەكتى قوناعى، بىلىكتى ەكونوميست جانگەلدى شىمشىقوۆ ءبۇتىن ەلدىڭ باسىن قاتىرعان كەدەندىك وداق جونىندەگى وقىرماندار ساۋالىنا جالعاستى جاۋاپ بەرە كەلىپ، ءبىر سوزىندە: «تۇبىندە، ءسىز ايتقانداي، كەدەندىك وداق ساياسي وداققا اينالۋىن رەسەي باسشىلارى 2015 جىلعا جوسپارلاپ قويعان» دەگەن دەرەك ايتادى.
«اباي-اقپارات»
-داعدارىس كەزىندە ەكونوميكالىق وداق قۇرۋ ءسوزى شىقتى. بۇل مازمۇن جاعىنان دۇرىس بولعانمەن, ءار ەلدىڭ ءوز ىشكى جاعدايى بولادى عوي، شيكىزاتقا تاۋەلدى, ەندى دامۋعا بەت العان ءبىز ءۇشىن ءتىپتى سولاي شىعار. سول باستامادان كەيىن كوزدى بىراق جۇمعان جوقپىز با؟ بازار دەگەن باسەكە. بءىز ولارعا باسەكەلەس بولا الامىز با؟
كەدەندىك وداق. قوعامنىڭ كۇدىگىن سەيىلتپەي تۇرعان كۇردەلى ماسەلەگە قاتىستى ەل ءىشىنىڭ نارازىلىعى جانە وسى وداقتىڭ ءتۇبى تاۋەلسىزدىككە تونەر قاۋىپكە اپارماي ما دەگەن ۇلكەن سۇراقتار كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي تۇر.
كونفەرەنتسيامىزدىڭ كەزەكتى قوناعى، بىلىكتى ەكونوميست جانگەلدى شىمشىقوۆ ءبۇتىن ەلدىڭ باسىن قاتىرعان كەدەندىك وداق جونىندەگى وقىرماندار ساۋالىنا جالعاستى جاۋاپ بەرە كەلىپ، ءبىر سوزىندە: «تۇبىندە، ءسىز ايتقانداي، كەدەندىك وداق ساياسي وداققا اينالۋىن رەسەي باسشىلارى 2015 جىلعا جوسپارلاپ قويعان» دەگەن دەرەك ايتادى.
«اباي-اقپارات»
-داعدارىس كەزىندە ەكونوميكالىق وداق قۇرۋ ءسوزى شىقتى. بۇل مازمۇن جاعىنان دۇرىس بولعانمەن, ءار ەلدىڭ ءوز ىشكى جاعدايى بولادى عوي، شيكىزاتقا تاۋەلدى, ەندى دامۋعا بەت العان ءبىز ءۇشىن ءتىپتى سولاي شىعار. سول باستامادان كەيىن كوزدى بىراق جۇمعان جوقپىز با؟ بازار دەگەن باسەكە. بءىز ولارعا باسەكەلەس بولا الامىز با؟
- داعدارىس كەزىندە ارينە، جەكەلەگەن مەملەكەتتەر بىرىگىپ كۇش قوسىپ، داعدارىستان شىعۋعا ىنتىماقتاسقانى دۇرىس. بازار باسەكەسىز بولمايتىنى ول دا دۇرىس، ال ازىرگە ءبىز كوپتەگەن ەلدەرمەن ءتىپتى وداققا كىرىپ وتىرعان ءۇش مەملەكەتپەن دە باسەكەلەس بولا المايمىز. ويتكەنى ءبىر عانا كورسەتكىش جوعارى بىلىمگە جۇمسالعان مەملەكەتتىك شىعىندارعا سۇيەنسەك، وندا ءجىو-ءنىڭ جوعارى بىلىمگە جۇمسالعان ءۇش ەلدىڭ شىعىنى: رەسەيدىڭ شىعىندارى 0,7 پايىزىن قۇراسا، قازاقستان 0,3 پايىزىن عانا قۇرايدى. ال ەگەر دە مەملەكەتتىك بىلىمگە جۇمسالاتىن شىعىندار تۇرعىسىنان كەلسەك بەلارۋس ءجىو-ءنىڭ 6 پايىزىن ال قازاقستان 3,6 پايىزىن 2011 جىلى جۇمساعان. وسىنىڭ ءوزى بولاشاقتاعى ءبىزدىڭ باسەكەلەستىكتىڭ نەگىزىنىڭ ءالسىز ەكەنىن كورسەتە الادى.
-قازاقستاننىڭ ۇلەسى قانشا تەڭدەي مە، جوق رەسەي باسىم، ءبىز باعىنىڭقى ما؟ بۇل ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىكتى تولىق الىپ ۇلگەرمەگەن (شيكىزاتتىڭ شەت ەل باسىمدىلىعىن ايتۋعا دا بولادى) بىزگە كەسىرلى ەمەسپە؟
- كەدەندىك وداق قۇرىلا باستاعاننان-اق بۇدان بۇرىنعى قۇرىلىپ جاتقان ساياسي-ەكونوميكالىق بىرلەستىكتەرگە ءمان بەرىپ، ساراپتاما جاسادىق. ەگەر دە ەۋروپالىق ەكونوميكالىق قاۋىمداستىققا كوڭىل اۋدارساق، وعان مۇشە ەلدەردىڭ داۋىسى دا، سالماعى دا، ۇلەسى دە بىردەي. ۇلىبريتانيا ما، گرەكيا ما، الدە يتاليا ما ايىرماشىلىعى جوق. سوندىقتان كەدەندىك وداق جايلى ءبىرىنشى قۇجاتتار شىققاندا-اق ءبىزدى كۇمىلجىتكەن ماسەلە - 75 پايىز رەسەي فەدەراتسيانىڭ ۇلەسى، ال قالعان 25 پايىزىن بەلارۋس پەن قازاقستاننىڭ ءبولىسۋى. بۇل بىردەن قۇرىلىپ وتىرعان وداقتىن رەسەيدىڭ تاپتاۋرىن ساياساتىنا، ال ەكى ەلدىڭ باعىنىڭقى ساياساتىنا نەگىزدەلگەنىن سۋرەتتەيتىنى ءسوزسىز. سۇراق قويۋىڭىز دۇرىس، شيكىزات ەكونوميكاسىنان يندۋستريالدى يننوۆاتسيالىق- ەكونوميكاعا ءوتىپ ۇلگەرمەگەن ەل ءۇشىن بۇل كەسىرى مول قۇبىلىس.
-ءبىزدىڭ ەلدە نەگە ۇلتتىق مۇددە، ۇلتتىق يدەولوگيا جوق. ونىڭ سەبەبىن قالاي تۇسىنەسىز؟ قاشان ناعىز تاۋەلسىز ەلگە اينالامىز؟ ول ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك دەپ ويلايسىز?
- ءبىزدىڭ ەلدە تاريحي وتە قيىن شيەلەنىسكەن ۇلتارالىق جاعداي قالىپتاسقان. ويتكەنى 200 جىل بويى ناقتى شىنايى رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارى، سوعان سايكەس ونىڭ ارتىق جۇمىس كۇشتەرىن ارتىق تۇرعىندارىن كوشىرىپ ورنالاستىراتىن ەلگە اينالعان، ال كەلەسى 70 جىلدا دەپورتاتسيالانعان، سوعىسقا سايكەس كوشى-قون، تىڭ يگەرۋگە كوشى-قونعا بايلانىستى ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە 1959 جىلى رەسپۋبليكاداعى قازاق ۇلتىنىڭ ۇلەسى ¼ دە قۇراماعان ۋاقىت بولعان. 1950-60 جج. اكەلەرىمىزدىڭ، اتالارىمىزدىڭ وتباسى ەرلىگىنىڭ ارقاسىندا كەلىمسەكتەرگە قاراعاندا جەرگىلىكتى قازاق ۇلتىنىڭ سانىنىڭ ءوسىمىنىڭ جوعارى دارەجەدە بولۋىنا بايلانىستى اۋپىرىمدەپ بۇگىن عانا 63 پايىزعا شىعىپ وتىرمىز. الايدا، 1990 جىلداردىڭ باسىندا بۇل ۇلەس 42 پايىزدى عانا قۇراعان بولاتىن سوندىقتان، تاۋەلسىزدىككە دەيىنگى ساپارىمىز ۇستارانىڭ جۇزىمەن وتكەندەي اۋىر ساپار بولدى. سولتۇستىكتەگى بەس وبلىس، وعان قاراعاندىنى قوسساڭ دا بولادى، شىعىس قازاقستانداعى - وسكەمەن، باتىستاعى - ورال مەن اقتوبە ورىس تىلدەس حالىقتاردىڭ قارا قۇرىمداي ورنالاسقان وڭىرلەرى بولدى. بۇل جەردە بىردەن ۇلتتىق مۇددە، ۇلتتىق يدەولوگيانى كوتەرۋ ۇلت ارالىق ارازدىقتى جانە وسى ارازدىقتان قازاق حالقىنىڭ ۇتىلۋىن ءسوزسىز ناسىرعا شاپتىراتىن ەدى. ءبىز بىرتە-بىرتە اقىرىن-اقىرىن ساعاتىنا 1-شاقىرىم قوزعالىسپەن ۇلتتىق يدەولوگياعا ەندى-ەندى كەلە جاتىرمىز. تاۋەلسىز ەل بولۋىمىز ءۇشىن مۇحتار اۋەزوۆ ايتقانداي: «بەسىگىمىزدى تۇزەتۋىمىز كەرەك». دەموگرافيالىق جاڭعىرىق قاجەت. ول ءۇشىن مۇناي مەن باسقا شيكىزاتتان ءتۇسىپ جاتقان تابىستان قۇرىلاتىن ۇلتتىق قوردى انالاردى ىنتالاندىرۋعا، جاس وتباسىن قامتاماسسىز ەتۋگە اياماي جۇمساۋ قاجەت. سونىمەن قاتار، كوشى-قون ساياساتىندا شەت ەلدەن كەلەم دەۋشى وتانداستارعا ۇلتتىق قوردى اياماي جۇمساۋ قاجەت. ويتكەنى دوللاردىڭ قۇنسىزدانۋىنا بايلانىستى بۇگىن سارى مايداي ساقتاعان ۇلتتىق قورىمىز ەرتەڭ بوس قاعازعا اينالۋى ءسوزسىز. ال ەگەر دە ونى حالىققا جۇمساساق، ەرتەڭ دوللار قاعازعا اينالعاندا، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ۇستەمە 3-4 ملن. قازاق ءومىر سۇرسە، ۇلت ماسەلەسى دە، تاۋەلسىزدىك ماسەلەسى، ءتىل، ءدىن، ءدىل ماسەلەسى دە، بۇكىل ۇلتتىق مۇددە شەشىلىپ، ۇلتتىق يدەولوگيانى قابىلداپ، جۇزەگە اسىرۋعا جاعداي تۋىندايدى.
ال سىزدەن جەكە نە ىستەۋ كەرەك دەگەن سۇراعىڭىزعا قالجىڭداپ ايتساق: تۇندەلەتىپ ءجيى-ءجيى كورپە قيمىلداتۋ قاجەت.
- ورىسقا قالاي ەكونوميكالىق تاۋەلدى بولمايمىز، شىعار جول بار ما؟
- ورىستان تاۋەلسىزدىك الۋ وتە قيىن. ويتكەنى ستاليندىك توتاليتارلىق جۇيە وداقتى ءبىر-بىرىمەن ەكونوميكالىق تيىمدىلىك تۇرعىسىنان ەمەس، ساياسي تاۋەلدىلىك تۇرعىسىنان بايلاپ ماتاپ تاستاعان. مىسالى: اعاش سىبىردە تايگادا وسسە، ال سول اعاشتان دايىندايتىن كىر قىستراتىن قىستىرمانى ارمەنيادا جاساعان. ەگەر قازاقستاندا قوي شارۋاشىلىعىن 50 ملن. باسقا دەيىن جەتكىزەمىز دەپ ۇمتىلسا، ءجۇندى باسىپ توقيتىن فابريكالار ماسكەۋ اينالاسىندا ورنالاسقان. وسىنداي كوپتەگەن مىسالدار كەلتىرۋگە بولادى. سوندىقتان قازاقستان ەكونوميكاسىنداعى كاسىپورىنداردىڭ كوپشىلىگى رەسەيمەن تەحنولوگيالىق تىعىز بايلانىستى. ول ءبىر، ەكىنشى ماسەلە، سىرتقى قورعانىس ماسەلەسىنە كەلسەك، راكەتالىق اۋە قورعانىس ت.ب. اسكەري جۇيەلەر ءالى دە بولسا قازاق ەنشىسىنە وتكەن جوق، ءبارىبىر ورتاق جۇيەمەن رەسەيدىڭ قولىندا قالىپ وتىر. ءۇشىنشى، ساياسي الەۋمەتتىك جاعىنان كەلگەندە ءارتۇرلى قاۋىمداستىقتار، مەملەكەتارالىق كەلىسىمدەر، كەلىسىمشارتتار ارقىلى ءبىز رەسەيمەن بايلاپ تاستالعانبىز. تورتىنشىدەن، اقپاراتتىق كەڭىستىك تولىق رەسەيدىڭ قول استىندا. ۋكراينا سياقتى مەملەكەتتەر بالتىق جاعالاۋىنىڭ مەملەكەتتەرى رەسەي تەلەراديو جۇيەلەرنىڭ ءوز ەلىندەگى حابارلارىنا تيىم سالىپ، شەكتەپ وتىرادى. ال بىزدە كەرىسىنشە، رەسەي اقپارات جۇيەسى باسىمدىلىق تانىتىپ، ادامنىڭ وي-ساناسىن، كوزقاراسىن قالىپتاستىراتىن نەگىزگى اقپارات جۇيەسىنە اينالعان. بەسىنشىدەن، بىزدەگى پوليگرافيا كىتاپ شىعارۋ باسپا جۇيەسىندە رەسەي ون ەسە بەلسەندىلىك تانىتىپ، كادىمگىدەي باسقىنشىلىققا كوشكەن. كىتاپ دۇكەندەرىندەگى ونىمدەرگە كوز سالساق، قازاق تىلىندەگى قازاق باسپالارىنىڭ ونىمدەرى 10 پايىزىن دا قۇراي المايدى. التىنشىدان، تەاتر ونەر جۇيەسىنە كەلسەك، مۇندا دا پسيحولوگيالىق جاعىنان ورىس ۇلگىلەرى ءالى دە باسىمدىلىق تانىتىپ، وي سانادا قازاق ونەرىنىڭ الدىن-الا كەم ونىڭ يەلەرىنىڭ وزىنە نەمقۇرايدى سورلى ارتتا قالعان سەزىمدە بولۋىن جەڭە الماي كەلەدى. سوندىقتان ورىسقا تاۋەلدىلىكتەن قۇتىلۋدىڭ ءبىر-اق جولى بار ول وتارسىزداندىرۋ - دەكولونيزاتسيا. ءار قازاق وتارسىزداندىرۋ ناتيجەسىندە قانداي ۋاقيعا بولماسىن قانداي تاعدىر تاۋقىمەتى ۇلتىمىزدىڭ باسىنا تونبەسىن، مىڭ جىل قاڭعىرسا دا ەۆرەي حالقى سياقتى تاۋەلسىز تازا ۇلتتىق يزرايل سياقتى مەملەكەت قۇراتىن قابىلەتتى بويىنا ءسىڭىرۋى قاجەت...
- كەزىندە قاجىگەلدين جاساعان ميكرو جانە ماكروەكونوميكالىق باعدارلاما تۋرالى نە ايتاسىز؟
- قاجىگەلدين ۇكىمەتى تۇسىندا قابىلدانعان ەكونوميكالىق دامۋ باعدارلاماسىن ارينە بىلەمىز، كوگىلدىر فيشكالار، جەكە باعدارلامالار مەن كاسىپورىنداردى جەكەشەلەندىرۋ، وڭىرلىك جانە رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى دامۋ باعدارلامالارى دەگەن سياقتى دۇنيەلەر. مۇنىڭ قۇندى جەرى باعالى قاعازدار نارىعىن دامىتۋ بولاتىن. وكىنىشكە وراي، ءالى كۇنگە دەيىن قارجى نارىعىنىڭ ءبىرىنشى ساتىسى جۇزەگە اسقانىمەن، ەكىنشى نارىق ءالى دە قۇرىلعان جوق. سوڭعى كەزدە ماسەلەنى تاعى دا جانداندىرامىز دەگەن ءىس-ارەكەت بار سياقتى. جۇرە كورەرمىز. ادىلدىك ءۇشىن قوسارىمىز سول داۋىردەگى ەكونوميكا ءمينيسترى ابليازوۆتىڭ يمپورت الماستىرۋ جانە رەسەيدەن ەكونوميكامىزدى قورعاۋ كەدەندىك شارالارى اناعۇرلىم ءبىزدىڭ مەركانتەليستىك پيعىلىمىزعا جاقىن.
- الەۋمەتتىك تەڭدىك دەگەندى قالاي تۇسىنەسىز؟ كەيبىرەۋلەر ونى «كومۋنيستىك رەجيممەن» شاتاستىرادى. جەر بايلىعىن جەكە ادامدار ەمەس, حالىق يەلەنۋى كەرەك ەمەس پە؟ الەۋمەتتىك تەڭدىك تۋرالى ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. قازىر جۇرت: «كەن ورىندارى مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارىلۋى كەرەك. كاسىپورىندار - جۇمىسشىلار ۇجىمىنىڭ مەنشىگى بولۋى كەرەك. جەر بايلىعى حالىق يگىلىگىنە جاراسىن» دەپ ءجۇر. وسىدان كەلىپ شىعاتىن سۇراق: دەموكراتيالىق-الەۋمەتتىك رەسپۋبليكاعا قالاي قارايسىز؟
- الەۋمەتتىك تەڭدىك دەگەنىمىز - اركىمنىڭ ءوز قوسقان ۇلەسىنە سايكەس تابىس تابۋىن ايتامىز. ەكونوميكا جۇزەگە اسۋى ءۇشىن 4 ءتۇرلى رەسۋرس قولدانىلۋى قاجەت: جەر رەسۋرسى، كاپيتال رەسۋرسى، ەڭبەك جانە كاسىپكەرلىك رەسۋرس. وسىعان ساي ءار قوعامدا 4 ءتۇرلى العاشقى تابىس تۇزىلەدى: جەرگە رەنتا، كاپيتالعا پايىز، ەڭبەككە جالاقى، كاسىپكەرلىككە پايدا. سونىمەن قاتار مەملەكەت الەۋمەتتىك ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋى ءۇشىن وسى 4 ءتۇرلى تابىسقا سالىق سالادى. ونى كەلەسى قايتا ءبولۋ بارىسىندا ترانسفەرتتىك تولەمدەرگە، جاردەماقىعا جەڭىلدىكتەرگە ت.ب. جۇمسايدى. اركىم ءوز قوسقان رەسۋرسىنا سايكەس تابىس تابادى. بار ماسەلە باستاپقى ەكى رەسۋرس كىمنىڭ قولىنا قانداي جولمەن كەلدى دەگەن ماسەلە. بۇل جەردە ەشقاشان دا، ەشقانداي ادىلەتتىلىك بولعان ەمەس. باتىس دامىعان ەلدەرىندە جەرگە يەلىك سوناۋ ورتا عاسىرداعى جاۋلاپ الۋ زامانىنداعى كورولدەر، سەنورلار، پاتشالار ارەكەتىندە جۇزەگە استى. ال بىزدەگى جەرگە يەلىك كوبىنەسە شەنەۋنىكتەردىڭ رۋلىق-تۋىستىق، تامىر-تانىستىق جانە ءارتۇرلى زاڭ بۇزۋشىلىق ارقىلى جۇزەگە اسىپ ونىڭ بارىنە كەشىرىمدىلىك جاسالدى.
كاپيتالعا يەلىك شەت ەلدە تەك قانا ماڭدايىنىڭ تەرىن سىپىرىپ، جانتالاسىپ قان توگىپ، جيناپ كەلەسى ۇرپاعىنا مۇرا ەتۋ ارقىلى جۇزەگە استى. ال بىزدە بولسا، ول تامىر-تانىستىقپەن ءارتۇرلى ايلاكەرلىكپەن نەشە ءتۇرلى ساسياساتپەن جۇزەگە اسقانىن مويىنداۋ كەرەك.
جەر بايلىعىن حالىق يەلەنۋى ءۇشىن جەردى ساتۋ جايلى زاڭ قابىلدانار تۇستا، جاپپاي حالىق قارسىلىق جاساۋى قاجەت ەدى. سونداي جاعدايدا «جەر حالىقتىڭ مەنشىگىندە. ول ساتىلمايدى» دەگەن قاعيدانى ۇستاپ قالۋعا بولاتىن ەدى. وكىنىشكە وراي، ەندىگى جەردە جەردى جانە ونىڭ قويناۋىنداعى بايلىقتاردى حالىق مەنشىگىنە اينالدىرۋ ءۇشىن كونستيتۋتسياعا وزگەرىس ەنگىزبەيىنشە ەشبىر ناتيجە شىقپايدى. سوندىقتان دەموكراتيالىق الەۋمەتتىك رەسپۋبليكا، ارينە، جان-دۇنيەمە دە، جۇرەگىمە دە، ويىما دا جاقىن، الايدا ول ازىرگە جۇزەگە اسىرىلۋى مۇمكىن ەمەس. ونى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن كەم دەگەندە الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق توڭكەرىس جاساۋ قاجەت. ونى ۇيىمداستىراتىن، جۇزەگە اسىراتىن ەلىمىزدە ەشبىر قۋاتتى ساياسي كۇش جوق ەكەنىن وكىنىشپەن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولامىن.
- كەدەندىك وداققا كىرىپ ەدىك، وزىمىزدەگى ورىس بىتكەن شۋلاپ كەتتى. بۇرىنعى قورلاعاندارى، مازاق قىلعاندارى ازداي، ەندى ايۋحانوۆ، قودارلارمەن ۇلتىمىزعا قارسى شابۋىلدى ۇدەتە تۇسۋدە. ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزدى مويىنداماي، رەسەي پرەزيدەنتىنە حات جازاتىن بولدى. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ ءبىز وسى تاۋەلسىز ەلمىز بە؟
- بۇل سۇراعىڭىزعا ءوزىنىڭ جاۋاپ بەرگەن سياقتىسىز. سوندىقتان دا مەن قودار-مودار سياقتى ماڭگۇرتتەرگە ويىمدى، ءسوزىمدى شىعىن قىلعىم كەلمەيدى. ال ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ قانشالىقتى تاۋەلسىز ەكەنىن ەرتەڭگى كۇنى جاپپاي كوپشىلىك مىنگەن اۆتوماشينالاردىڭ ۇلەسىنەن كورۋگە بولادى.
- ەرتە-ەرتە،ەرتەدە ءبىر قىزبالا دالادا قالىپ قويسا كەرەك، وعان ءبىر ايۋ جاناشىرلىق كورسەتىپ، قونجىقتارىمەن بىرگە اسىراپتى، قىز ەرجەتسە دە ايۋلارمەن بىرگە تۇرىپتى. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە، ونى ادامدار ۇستاپ اكەلىپ، ءتىل ۇيرەتسە كەرەك. ۇيىرىنە كەتكىسى كەلگەن ايۋ قىز، كورىس ايتىپ:
«ۇڭگىر-ۇڭگىر ۇڭگىر-اي، ۇڭگىردە بولسا ءۇيىم-اي.
ايۋ، ايۋ، ايۋ-اي، ايۋدا بولسا بايىم-اي" دەپ جىلاپتى. سوندا جانى اشىعان ادامدار ونى ۇڭگىرىنە اپارىپ تاستاعان ەكەن. ءبىزدىڭ بيلىك وسى ايۋ قىزدىڭ ءدال ءوزى ەمەس پە؟ بيلىك ۇڭگىرىنە كىرسە، كىرە بەرسىن، مەنىڭشە ناعىز قازاق ول ۇڭگىرگە كىرمەۋگە ءتيىس ءسىز قالاي ويلايسىز؟ قانداي ارەكەتتەرگە بارعاندا كەدەندىك وداقتان شىعىپ، دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا كىرۋگە بولادى؟ دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنىڭ بىزگە، ارينە قاراپايىم حالىققا اكەلەر جاقسىلىعىن قاي جاقتان بىلۋگە بولادى؟
- كەدەندىك وداققا مۇشەلىك دسۇ-نا كىرىۋنە ەشبىر كەدەرگى جاسامايدى. اۋەلدەن ءۇش مەملەكەتتىڭ باسشىلارىنىڭ كەدەندىك وداق قۇرۋىنىڭ سەبەبى رەتىندە بىردەي شارتپەن بىردەي تالاپپەن، ءبىرىن-ءبىرى قولداي وتىرىپ، دسۇ-نا كىرۋ بولىپ تابىلادى. قاراپايىم حالىققا دسۇ-ڭ بەرەرى بار دەپ تە، جوق دەپ تە ايتۋعا ابدەن بولادى. دسۇ-عا مۇشەلىك دۇنيە جۇزىندەگى ەلدەردىڭ اراسىنداعى تاۋارلار، قىزمەتتەر، كاپيتال جۇمىس كۇشى ەمىن-ەركىن ەش كەدەرگىسىز ءبىر ەل شەكاراسىنان ەكىنشى ەل شەكاراسىنا وپ-وڭاي ءوتىپ وتىرۋى. ءسويتىپ، ەكونوميكالىق عىلىم تۇرعىسىنان دۇنيەجۇزىلىك ترانساكتسيالىق شىعىنداردى ازايتۋ. بۇدان كىم ۇتادى دەسەك: بىرىنشىدەن، ترانسۇلتتىق كومپانيالار ۇتىسقا شىعادى. باسەكەگە قابىلەتتى ەكونوميكا قۇرعان الدىڭعى قاتارلى دامىعان ەلدەر ۇتادى، ارتىق حالقى بار قىتاي سياقتى ۇلى مەملەكەتتەر ارتىلعان جۇمىس كۇشىن وپ-وڭاي كوشى-قون ارقىلى قازاقستانعا ميلليونداپ وتكىزە الادى. ال قاراپايىم حالىق ونى سەزىنە مە، جوق پا ول مەن ءۇشىن نەعايبىل نارسە.
- ورىس ءتىلى... ورىس ەكونوميكاسى... ورىس وداعى... «اۋرۋ قالسا دا، ادەت قالمايدى» كەتپەيدى دەگەن وسى ما، ءسىز قالاي باعالايسىز؟
- وسى سۇراققا ءبىز بۇدان بۇرىن اجەپتاۋىر مولشەردە جاۋاپ بەرگەن سياقتى ەدىك. وتارسىزداندىرۋ داۋىرىنەن وتپەگەن ءاربىر ورىس تىلدەس ماڭگۇرت قازاق ءۇشىن ورىس ەكونوميكاسى، ورىس ءتىلى اسپانداعى جارقىراعان جۇلدىزداي جۇرەگىندە جالىنداعان وتتاي اسەر ەتەتىنى ءسوزسىز. ويتكەنى بار كورگەنى دە، بىلگەنى دە وزىق دەپ سىيلاعانى دا سول. ال ودان دا جوعارى، ودان دا وزىق، ودان دا بيىك ۇلتتىق قۇندىلىقتار بار ەكەندىگىنەن ول بەيشارا ماقۇرىم.
- رەسەي كەدەندىك وداققا ءبىزدى كىرگىزىپ الدى. ەندى ساياسي قىسىم جاساپ، ءارتۇرلى ارەكەتكە بارسا، ونىڭ اقىرى قالاي بولۋى مۇمكىن؟ ەرتەڭ قازاقستاندا ساياسي بيلىك اۋىسسا، بۇل وداقتان شىعۋ بىزگە قيىن بولىپ جۇرمەي مە؟
- رەسەي، ارينە، ۇيرەنشىكتى، تاپتاۋرىن باسىمدىلىق ساياساتىن جالعاستىرۋى ابدەن مۇمكىن. ونى ءبىز بىلتىرعى بەلارۋس پرەزيدەنتىنە دەگەن تەلەۆيدينيەدەن، اقپاراتتان جاساعان رەسەي شابۋىلىنان-اق بايقادىق. اقىرى ناسىرعا شابۋى ابدەن مۇمكىن. الايدا، وسى تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى 20 جىل ىشىندە پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ مەملەكەت ارالىق، حالىقارالىق تالاي كەلىسىم شارتتارعا قول قويۋى ارقىلى ءبىزدى قورعايتىن زاڭدىق قۇقىلىق نەگىز قالاندى دەپ ۇمىتتەنەمىز... بيلىك اۋىسسىن-اۋىسپاسىن ەرتەڭ كەدەندىك وداقتىڭ تيىمسىزدىگى وزىنەن-ءوزى دالەلدەنگەن كەزدە ودان شىعۋ پالەندەي قيىندىق تۋدىرماسى انىق. الايدا، ونىڭ ەكونوميكالىق قارجى-قاراجاتتىق ساياسي الەۋمەتتىك سالدارلارى قانداي بولاتىنىن بولجاپ ايتۋ وڭاي ەمەس.
- بيلىك نە سەبەپتەن شەت ەلدەگى ەمەس، ەلىمىزدەگى بىلىكتى ەكونوميستەردىڭ بولجامىنا سۇيەنبەيدى؟ الدە قالتالارىنا تۇسەتىن قارجى از بولادى دەپ ەسەپتەيدى مە ەكەن؟
- قازاقتىڭ ماقالىنا سۇيەنسەك: «اۋىلداعىنىڭ اۋىزى ساسىق». ورىستىڭ ماقالىنا سۇيەنسەك: «ءوز وتانىنان پايعامبار شىعۋى مۇمكىن ەمەس». وسى ەكى ماقالدىڭ ءوزى ءبىزدىڭ قادىرىمىزدى ءتۇسىرىپ تۇرعانى تۇسىنىكتى. بيلىكتىڭ ويى بويىنشا وسى قارا قازاقتىڭ اراسىندا مەنەن ارتىق بىلەتىن كىم بار دەيسىڭ دەگەن سىڭايعا كەلەدى. ەجەلگى ريمدىكتەر قانداي قۇبىلىس بولسا دا، وعان بۇل كىمگە ءتيىمدى دەپ سۇراۋ ارقىلى سەبەبىن انىقتاۋعا بولادى دەپ تۇسىندىرگەن. سول سياقتى ءبىزدىڭ عالىمدار قاتىپ قالعان ماشينا سياقتى شەشىم قابىلدامايدى، حالقىن، ەلىن ويلاپ شەشىمگە كەلەدى. ال مۇنداي شەشىم قالتالىلاردىڭ جەكە باسىنىڭ مۇددەسىنە سايكەس كەلمەيتىنى بەس ەنەدەن بەلگىلى.
- كەدەندىك وداققا كىرەر الدىندا ءرۋبلدىڭ كۋرسى تەڭگەگە شاققاندا 5 تەڭگەگە جەتپەيتىن. ەندى شىلدەدەن باستاپ ءرۋبلدىڭ كۋرسى تەڭگەگە شاققاندا 5 تەڭگەدەن اسىپ بارادى. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟
- رۋبل (سوم)-نىڭ كۋرسىنىڭ تەڭگەگە شاققانداعى دەڭگەيىنىڭ ءوسۋى رەسەي ۇستەمدىگىنىڭ، باسىمدىلىعىنىڭ دالەلى...
- قازاق ەلى حالىقتىق قوزعالىسىنا كوزقاراسىڭىز قانداي؟
- قازاق ەلى حالىقتىق قوزعالىسى جايىنا كەلەر بولساق، وندا بۇل قوزعالىستىڭ اسەرلى سەزىمدىك باعىتى قانشالىقتى كۇشتى بولسا، سونشالىقتى ەكونوميكالىق فيلوسوفيالىق نەگىزى تومەن. جانكەشتى جۇرەگىن جۇلىپ بەرەمىن دەپ قيمىل جاساۋ، ارينە، ۇلتجاندىلىق تۇرعىسىنان ماقتانارلىق ەرلىك. الايدا مۇنى كوزسىز ەرلىككە جاتقىزۋعا بولادى. قازاقتا «باتىر - اڭعال» دەگەن ءسوز بار. سوندىقتان تەوريالىق، يدەولوگيالىق عىلىمي تەرەڭ نەگىزدە - دۇنيەجۇزىلىك تاريح ۇلگىلەرى نەگىزىندە باعدارلاما جاساپ ساراپتاپ ارەكەت جاساعان ساياسي قوزعالىستىڭ بولاشاعى مول.
- جاكە، ءسىز ۇلتقا جانى اشيتىن مىقتى ازاماتتاردىڭ ءبىرىسىز. شىندىعىن ايتىڭىزشى، پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ «الدىمەن ەكونوميكا، سوسىن، ساياسات» دەگەن «قاعيداسىنا» قالاي قارايسىز؟ جالپى رەفورما اتاۋلىنى وسىلاي جارتىكەش جاساۋعا بولا ما؟ تاعى ءبىر سۇراعىم: -ەكونوميكالىق قىلمىستارمەن كۇرەسۋدىڭ قانداي وڭتايلى جولدارى بار؟
- «الدىمەن ەكونوميكا، سوسىن ساياسات» دەگەن قاعيدا دۇرىس-اۋ، بىراق ەكونوميكادا ءبىز كۇتكەن قۇرىلىمدىق وڭ وزگەرىستەر ورىن العان جوق. كەرىسىنشە ەكونوميكا سىڭارجاق شيكىزات ەكونوميكاسىنا اينالىپ كەتتى. ءبىر عانا مىسال، 1999 جىلى ىشكى جالپى ءونىم قۇرىلىمىندا اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ۇلەسى 27 پايىز بولسا، 2010 جىلى - 6 پايىزعا قىسقاردى. ونەر كاسىپ 1990 جىلى - 45 پايىز ۇلەستە بولسا، 2010 جىلى - 38 پايىزعا قىسقارىلدى. الايدا، وسى 38 پايىزدىن 80 پايىزى مۇناي مەن گاز ءوندىرۋدىڭ ۇلەسىنە كەلەدى. ال، 1990 جىلى مۇناي مەن گاز ءوندىرۋ جالپى ىشكى ءونىمنىڭ 8 پايىزىن دا قۇراعان جوق ەدى.
- پرەمەر-مينيسترلەردىڭ قايسى ۇكىمەت جاقسى باسقاردى؟ - ايتىپ بەرسەڭىز.
- مەن جەكەلەگەن مەملەكەت قايراتكەرلەرىنە باعا بەرەتىن قۇزىرىم جوق. ءتىپتى ونىمەن اينالىسقىم دا كەلمەيدى. حالىق ءوزى كورىپ وتىر، ءوزى باعا بەرۋگە ءتيىستى.
-ءماسىموۆتىڭ ەرتە مە، كەش پە اتقارۋشى بيلىكتەن كەتەتىنى انىق. ونىڭ ورنىنا كىم دەمەي-اق قويايىن، قانداي ادام پرەمەر-مينسيتر بولۋى كەرەك دەپ ويلايسىز؟
- كىمدە كىم پرەمەر-مينيستر بولسا، ول بىرىنشىدەن ەكونوميكانى، ماكروەكونوميكا، قارجى جۇيەسىن جاقسى بىلەتىن تاجىريبەلى مامان بولۋعا ءتيىستى. ەكىنشىدەن، ۇلتجاندى حالىق ءۇشىن جانىن جۇلىپ بەرەتىن پاتريوت بولسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.
- ءماسىموۆ ۇكىمەتى 4 جىلدان بەرى نە تىندىردى؟ وسى سۇراققا قىسقاشا بىرەر اۋىز سوزبەن جاۋاپ بەرە الاسىز با؟
- ءماسىموۆتىڭ ۇكىمەت باسىندا بولۋى دۇنيەجۇزىلىك اۋەلى يپوتەكالىق، قارجىلىق سونان سوڭ ەكونوميكالىق داعدارىس كەزەڭىنە سايكەس كەلدى. بانكىلەردى داعدارىستان حالىقتىڭ قاراجاتىنىڭ ەسەبىنەن شىعارۋعا ءماسىموۆ ۇكىمەتى قوسقان ۇلەسىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى.
- كەدەندىڭ وداققا كىرۋ شەشىمى جالپى جۇرتشىلىق تالقىسىنان ءوتىپ، عىلمي تالداۋ ساراپتاۋدان ءوتتى دەپ قارايسىز با؟ كەدەندىك وداق كەلىسىمدەرىندەگى ءار ەل ۇلەسى قانداي، نەگە نەگىزدەلگەن؟ قاتىسۋشى ەلدەر مۇددەسى ءادىل تەڭ قارالدى دەيسىز بە، جوق رەسەي ىرىقتى ورىندا ما؟
- حالىقتا مىنانداي ءبىر دانالىق بار: «يت ۇرەدى، كەرۋەن كوشەدى». سول سياقتى كەدەندىك وداقتى تالداپ ساراپتاۋعا تالايىمىز قاتىناستىق. تەلەديدار، راديو، گازەت-جۋرنال بەتتەرىندە ماقالالار جاريالادىق. وتاندىق عالىم مامانداردىڭ كەدەندىك وداققا قول شاپالاقتاعانىن كورگەن ەمەسپىن. ال، كەدەندىك وداق كەلىسىمدەرىندە حالقىنىڭ سانىنا، ەكونوميكاسىنىڭ سالماعىنا جانە قالىپتاسقان «ۇلكەن اعا مەن كىشى ءىنى» قاعيداسىنا سايكەس 75 پايىزى رەسەي فەدەراتسياسىنا، ال قالعان 25 پايىزى ەكى كىشى «ىنىسىنە» بولىنگەن. مۇنداي ءبولىستى ءادىل ءبولىس دەپ ايتۋعا اۋىزىم بارمايدى. بۇل ەۆروپالىق ەكونوميكالىق ۇستانىمدارىنا قاراما-قايشىلىق بولىپ تابىلادى. سوندىقتان رەسەيدىڭ ۇستەمدىك ەتىپ، باسىمدىلىق تانىتىپ، تاپتاۋرىندىق جاساۋىنا تولىق جاعداي جاسالعان.
- كەدەندىك وداققا كىرۋ قارساڭىندا كەي گازەتپەن ءورىستىلدى باسپاسوزدەن، قازاق ۇلتى جايلى كەلەڭسىز جايتتەر ءبىراز پىكىر تۋدىرىپ جاتقانىن بىلەسىز، جوعارىدا دا ناقتى مىسالدا كەلتىرىلگەن ەكەن. بۇل كەدەندىك وداقپەن قاتىسى بار ما، جوق سايكەس كەلىپ قالۋ ما، جالپى ەكونوميكالىق تاۋەلدىلىك كوپ نارسەگە اسەرى بولاتىنى دا بار جانە كەدەندىك وداق ساياسي وداققا اينالۋى مۇمكىن دەگەن قاۋەسەت تە جوق ەمەس، بۇل تاۋەلسىزدىككە ىقپالى بولماي ما بۇعان نە ايتاسىز؟
- كەدەندىك وداقتىڭ قۇرىلىۋىن كەشە بۇعىپ قالعان، بىراق، شوۆينيستىك پيعىلدان ورىس تىلدەس اعايىندار كەڭەس وداعى ءتىرىلىپ كەلگەندەي قارسى الىپ جاتقانىن جاسىرۋ مۇمكىن ەمەس. كەمسىتىپ، تومەندەتىپ، مەنسىنبەي ۇيرەنگەن شوۆينيستەر ءوزىنىڭ بۇرىنعى انىنە قايتادان سالىپ جاتۋى وتە ورىندى. تۇبىندە، ءسىز ايتقانداي، كەدەندىك وداق ساياسي وداققا اينالۋىن رەسەي باسشىلارى 2015 جىلعا جوسپارلاپ قويعان. ول جايىندا بورودين اشىقتان اشىق ايتقانىن ەستىگەن بولارسىزدار. سوندىقتان بۇل ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزگە قارسى ىقپال ەتەرى ءسوزسىز.
- كەدىندىك وداققا كىرۋ كۇندەلىكتى زات باعاسىن وسۋىنەدە سەبەپ بولىپ جاتىر. رەسەيدە تابىس بىزدەن الدە قايدا جوعارى، وندا ولارمەن زات باعاسىن تەڭدىگىن تەڭگەرۋ الەۋمەتتىك جاعدايعا تەرىس اسەر ەتپەي مە، ونسىزدا داعدارىستان ەندى ەس جيىپ كەلە جاتقاندا، باسقاسىنان بۇرىن وسى ماسەلەنى شەشۋ جولى قاراستىرىلىپ، ەسكەرىلدى دەپ ويلايسىز با؟
- سۇراعىڭىزعا ءسىز اتاعان ماسەلەنى شەشۋ جولى قاراستىرىلىپ ەسكەرىلدى دەپ ويلامايمىن.
- رەسەيدىڭ كەڭەستىك كەزەڭدە، باتىستان نارىقتىق قاتىناستارمەن، جاڭا تەحنولوگيا ءوندىرىس جاعىنان كوش كەيىن قالعانى بەلگىلى، وندا كەدەندىك وداق شەڭبەرىندە بايلانۋ باتىستىڭ وزىق ءوندىرىسىنىڭ نارىعىنان الشاقتاتىپ قويماي ما؟ دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا قاشان ءوتۋىمىز مۇمكىن؟ وعان كەدەندىك وداق كەدەن باعاسى اسەر ەتپەي مە ؟
- ايتۋىڭىز وتە ورىندى. ەگەردە ءبىز جاپونيا سياقتى، سينگاپۋر، مالايزيا، ءتىپتى فينليانديا سياقتى ەلدەرمەن ينتەگراتسياعا بىرلەسكەن ەكونوميكالىق وداق قۇرۋعا امال جاساساق وندا قۋانىشتان جۇرەگىمىز جارىلار ەدى، ويتكەنى، وندا ەلىمىزگە شىنايى جاڭا تەحنولوگيا، يننوۆاتسيا، جاڭاشا ويلاۋ، تەحنيكالىق مادەنيەت، تاعى باسقا وزىق دۇنيەلەر كەلەر ەدى. ال رەسەيدەن ءبىز الارىمىزدى الىپ بولعانبىز: ماسكۇنەمدىك، ۇقىپسىزدىق، قىلمىس، رۋحاني ازعىندىق، ت. ت.
-كەدەندىك وداققا ءوتۋ اۋىل شارۋاشىلىعانا كوپ سەپتىگى تيەدى دەپ جاتىرمىز. ال اۋىلدا جەردىڭ ءبىراز مەنشىگى جەكە شارۋاشىلىقتار مەنشىگىندە، قازىر ەندى قولعا الىنعان ميكروكرەديتتە ءار ايماقتا بىردەي ەمەس، ءارى قولجەتىمدىلىك تالابىدا جوعارى كورىنەدى، سىزشە، اۋىلداعى ءار ازامات سەزىنەتىندەي اۋىلدى وركەندەتۋدىڭ ناقتى قانداي جولدارى بار؟
- كەدەندىك وداققا ءوتۋ قازاقستاننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىن سەپتىگىن تيگىزەدى دەۋگە مۇلدەم نەگىز جوق. ويتكەنى وندىرەتىن ءونىم ءتۇرى جاعىنان تەحنولوگياسى جاعىنان رەسەي مەن قازاقستان اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ەشبىر ايىرماشىلىعى جوق. سوندىقتان ولار ءبىر-بىرىمەن باسەكەلەس. ءبىزدىڭ اگروونەركاسىپتىك كەشەننىڭ ويرانى شىعىپ، ءوندىرىس قۇرال جابدىقتارىن وندىرەتىن ءبىرىنشى بولىمشەسىنەن ءبىر جولا ادا بولىپ، تەك قانا اۋىل شارۋاششىلىق دەڭگەيىندە قالىپ وتىر. شىنىن ايتساق، بىزدە اپك - اوك دەگەن ۇعىم پراكتيكادا جوق. ال رەسەي بولسا اپك - اوك-نى ساقتاپ قالدى. ءتىپتى بەلورۋسيا تراكتور جاساۋ، اۋىل شارۋاشىلىق ماشينالارىن جاساۋ سالاسىندا دۇنيەجۇزىلىك دەڭگەيگە شىقتى. مۇنداي جاعدايدا جامان قول ورتاعاسىرداعى مال باعۋ ادىسىمەن ءۇي-ۇيدەگى ەكى سيىر، بەس قويمەن مال شارۋاشىلىعىن باسەكەلەس قىلىپ رەسەي مەن بەلورۋستى ۇتام دەۋ بارىپ تۇرعان اقىماقتىق.
(جالعاسى بار)
