Қазақстан Каспий теңізіндегі ең ірі Қашаған мұнай кен орнын игеруші батыс компанияларының консорциумына қарсы ірі халықаралық арбитраждық іс қозғады. Халықаралық зерттеуші журналистер консорциумы (ICIJ) алған құжаттарға сәйкес, Қазақстанның шағымдарының сомасы 160 миллиард доллардан асады.

Мемлекет атынан берілген талап-арызда Нұрсұлтан Назарбаевтың тұсында жасалған өнімді бөлу туралы келісім (СРП/совместный раздел продукции) кірістерді әділетсіз бөледі делінген: Мұнай өндіруден түсетін пайданың 98 пайызын халықаралық мұнай компаниялары алады, ал Қазақстанның үлесі мардымсыз күйінде қалып отыр.

2025 жылдың қаңтарында Президент Қасым-Жомарт Тоқаев үкіметке қолданыстағы келісімдерді қайта қарауды тапсырды. ҚР Энергетика министрі Алмасадам Сәтқалиев Қазақстан жобалардағы өз үлесін ұлғайтуға, консорциум операторын өзгертуге, тіпті келісім-шарттардың шарттарын толығымен қайта қарауға ниетті екенін айтты.

Бұған жауап ретінде батыс компаниялары қатты алаңдаушылық білдірді. Энергетика фирмасының шенеуніктері Рейтер агенттігіне аты-жөнін атамау шартымен қайта келіссөздер «ресурстарды ұлттандыруға» тең болатынын айтты. Сотқа берілген талап-арыз Қазақстан билігінің ниетінің қаншалықты салмақты екенін көрсетеді. Қолда бар мәліметтерге қарағанда, Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін көп ұзамай жасалған 1997 жылғы келісімде ел үшін аса қолайсыз жағдайлар қарастырылған.

2008 жылы Қазақстанның талап қоюымен өзгерістер енгізілді, бірақ мемлекеттің үлесі 1 пайызға ғана өсті. Сотта жобаны 2016-2023 жылдар аралығында басқарған халықаралық оператор Nord Caspian Operating Company (NCOC) Қазақстанға 5,5 миллиард доллар төлегені, сатылған мұнайдың жалпы құны 55 миллиард долларды құрайтыны айтылған. Сотта талап етілген шағын операциялық шығындарды ескере отырып, консорциум тиімді пайданың 98 пайызын сақтап қалды.

ICIJ мәліметінше, Қазақстан сотқа 2023 жылы шағым түсірген, бірақ іс жабық күйінде қалды. Жақында уақытша шешім шығарылды, негізгі тыңдау 2028 жылға дейін күтілуде. Сонымен қатар Қазақстан консорциумға қарсы тағы да сотқа шағым түсіріп, экологиялық бұзушылықтар үшін 5 миллиард доллар талап етті.

Бұл сома негізгі талаптарға кірмейді. 2025 жылдың қаңтарында арбитраждық сот жеке іс бойынша ұйғарым шығарды: NCOC компаниясының экологиялық айыппұлды орындауды тоқтату туралы өтініші қаралып жатыр. NCOC акционерлерінің қатарында Shell, ExxonMobil, Eni, TotalEnergies, Қытай ұлттық мұнай корпорациясы (CNPC), жапондық Inpex және қазақстандық «ҚазМұнайГаз» алып компаниялары бар.

Осы уақытта тараптар талап-арыз алмасуды жалғастыруда. Total және Eni акционерлері бұл айыптауларды ашық түрде жоққа шығарып, оларды «негізсіз» деп таныды және арбитражда «төбелесуге» ниетін жариялады. Консорциумның қалған мүшелері әзірге түсініктеме беруден бас тартып отыр.

NCOC өз мәлімдемелерінде айыппұлды «қолма-қол ақшаны әшкерелеп алу» деп сипаттады, бұл даудың ауырлығын ғана көрсетеді, онда даулы табыстың 98 пайызы көптеген тармақтардың бірі ғана. Сарапшылар арбитраж процесі Батыс мұнай алпауыттарымен бұрын қалыптасқан қарым-қатынастарды қайта қарауға ұмтылатын Тоқаев әкімшілігінің жаңа бағытын көрсететінін атап өтті.

Қазақстан үкіметі мен шетелдік инвесторлар арасындағы шиеленіс жылдар бойы, әсіресе Қашағанды ​​игерудегі көптеген кешігулерге байланысты көтеріліп келеді. Energy Insight & Analytics (EXia) аналитикалық компаниясының бағалауы бойынша, Қазақстан 2016–2023 жылдар аралығында Қашаған жобасынан мұнай сатудан түскен пайданы, салық түсімдерін, роялти мен басқа да төлемдерді қоса алғанда, 5,4 млрд доллар алды. Осы кезеңде консорциум шамамен 55 миллиард долларға мұнай сатты, жалпы инвестициялық шығындар шамамен 86 миллиард долларды құрады.

Мұнай секторының сарапшысы Паоло Сорбелло: «NCOC төлеген төлемдердің пайызы бастапқы келісімшарттың талаптарына сәйкес келеді», - дейді. – Сонымен қатар, «ҚазМұнайГаз» компаниясының өзі консорциумның акционері болып табылады және кірістің бір бөлігін алады».

Сорбелло Қазақстан ауқымды арбитраждық процесті бастау арқылы негізгі шетелдік серіктестермен қарым-қатынасты қиындату қаупі бар екенін ескертеді. Сорбелло: «Осындай көлемдегі сот ісі елдегі ең үлкен мұнай кен орнын бітпейтін сот ісін жүргізудің көзіне айналдырады», - деді, - Оның орнына акционерлер серіктестікті сақтау үшін келіссөздерге кірісуі керек».

Халықаралық арбитраж инвесторлар мен мемлекеттер арасындағы, әсіресе дамушы елдердегі коммерциялық дауларды шешу үшін кеңінен қолданылатын жеке сот трибуналдарының механизмі екенін бөлек атап өткен жөн. Арбитраждық талқылау жабық есік жағдайында өтеді және тараптардың келісімінсіз шешімдер, соның ішінде миллиардтаған доллар өтемақы, жалпы жұртшылық үшін қолжетімсіз болып қалуы мүмкін.

Қазақстанның талап арызы Гаагадағы тұрақты арбитраждық сотта тіркеліп, оны Женевадағы арбитраждық сот қарайды. Соттың соңғы шешімі NCOC-тың күкіртті кәдеге жарату нормаларын бұзғаны үшін 2022 жылы салынған айыппұлдың орындалуын тоқтату туралы өтінішіне қатысты.

Еске салайық, Қашаған мұнайының құрамындағы күкірт сақтау мен тасымалдаудың қатаң стандарттарын талап етеді. NCOC бұған дейін қазақстандық соттарда айыппұлды жоюға қол жеткізген болатын, бірақ бұл шешім мемлекеттік органдардың пайдасына қайта қаралды. Бұл мәселе бойынша түпкілікті шешімді биыл Қазақстан Жоғарғы соты шығарады деп күтілуде. Журналистер Нұрсұлтан Назарбаевтың 2019 жылы отставкаға кетуі мемлекеттің батыс инвесторларымен қарым-қатынасында жаңа дәуір ашқанын атап өтті.

Бұл процесс Қашағанға ғана емес, Теңіз және Қарашығанақ кен орындарын пайдалану сияқты негізгі жобаларға да әсер етеді. 2024 жылы Халықаралық зерттеуші журналистер консорциумы «Каспийская кабала» атты баяндамасын жариялады, онда Батыс мұнай компаниялары мен Назарбаевтың жақын ортасы арасындағы ықтимал сыбайлас жемқорлық байланыстары, оның ішінде күйеу баласы Тимур Құлыбаевтың миллиардтаған табыстары туралы айтылды.

Керімсал Жұбатқанов,

тарих ғылымдарының кандидаты, С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық зерттеу университетінің доценті

Abai.kz