Бірде мынадай бір қызық жағдайға тап болдым: оңтүстік астананың орталық автовокзалынан шыққан бетте кассир келіншектің қолыма үйіп-төгіп берген ұсақ тиындарын не істерімді білмей, екі алақаныма уыстап ұстап тұр едім, тап бір осы сәтті аңдып тұрғандай, жаныма зырғып келіп «иномарко-велосипед» тоқтай қалды. Тоқтай қалды да, жас мөлшері он екі-он үштер шамасындағы қазақтың қараторы баласы маған оң көзін сығырайта қарап:

- Ағатай-ау, қолыңыздағы қаптаған ұсақ тиындарыңызбен қалтаңызды томпайтқанша, оларыңызды одан да маған беріп құтылсаңызшы, - деді. Ал керек болса! Жөпелдемеде мен не дерімді білмей сасқалақтап қалып едім, соны сезді ме, әлгі бала тағы да бастырмалата сөйледі:

- Сіз енді былай... қорықпаңыз, мен сізден тиындарыңызды тегін бере қойыңыз деп тұрғам жоқ, мен оларыңызды сатып алайын деп тұрмын.

Мәссаған безгелдек! Түкке түсінсем бұйырмасын. Адам деген... сусып қолына да, қалтасына да тұрмайтын ұсақ тиындардан тезірек құтылуға асығушы еді, ал мына бала болса бас-көз жоқ, қаптаған қара бақырларыңды сатып алам деп тұр. Мұнысы несі, ә? Әлде бұл бала маған «фальшивый банкноттарды» тықпалап жіберейін деп тұр ма? Бұл қалай сонда?

- Сатып алғаны қалай сонда? Сен менің мына бір уыс тиындарымды сатып алайын деп тұрсың ба? – Мені біртүрлі әуестік жеңіп, қараторы баланың қапелімде көңілге қона қоймайтын ұсынысына қызығушылық таныта бастадым.

- Сіз мені дұрыс түсінбедіңіз, ағатай, - деп қараторы бала енді емін-еркіндеу сөйлей бастады. – Мен сіздің тиындарыңызды ірілетіп берем. Андағы қолыңыздағы тиындарыңыз қанша теңге болады... үш мың ба? – Қолымдағы қара бақырлардың санын дөп басып айтқан бейтаныс балаға тағы таңдандым:

- Иә, үш мың.

- Мінекейіңіз сізге үш мың теңге қағаз ақша, ал андағы тиындарыңызды маған бере қойыңыз. – Ол осылай деді де, әй-шәйға қарамастан қалтасынан мың теңгелік қағаз ақшаның оншақтысын суырып алып, ішінен үшеуін аң-таң боп тұрған менің екінші қолыма ұстата салды. – Дұрыстап қарап алыңыз, ағатай, бәрі де жап-жаңа таза ақшалар. «Туфта» емес.

 Басқаны танымасам да, төл теңгемізді жақсы «танушы» едім, сондықтан қараторы бала берген үш мың теңге қағаз ақшаны ары-бері аударыстырып, «өзімше тексеріп» көрдім. Жоқ, жалған ештеңесі жоқ, таза теңгелер. Теңгелер болғанда қандай! Жап-жаңа. Станоктан жаңа шыққандай сытыр-сытыр етеді.

- Әй... бала, - дедім мен екеуара ауыс-түйісімізді бітіріп алған соң қара бақырлардан оңай құтылғаныма қуанып, - жасырмай шыныңды айтшы, сен мына... екі қалтаңа толып кеткен тиын-пиындарды қайтпексің, а? Әлде бірдеңені бытқытып жүрсің бе?

Менен алған тиындардан басқа да тиындары көп болса керек, екі қалтасы томпиған джинси шалбарының ышқырын қайта-қайта тартып қойды да, «айтсам ба екен, әлде айтпасам ба екен?» дегендей маған тағы да бір көзін сығырайта қарады. Сірә, менің жүзімнен «сатқындықтың нышаны» білінбеді-ау деймін, өйткені велосипедінің тірегішін шығарып, онысын оңтайлап орналастырып қойды. Сөйтті де, «мен сізге немен айналысып жүргенімді айтайын, ал бірақ сол құпиямды ашқаным үшін сіз маған бес жүз теңгелік ұсақ тиындар бересіз, келісесіз бе? – деді. Мені тағы да әуестік жеңді. «Қоғамдық көлікте жүргенде керек боп қалады-ау» деп қалтама алып қалған бес жүз теңгелік тиындарымды санап тұрып, қараторы баланың қолына ұстаттым. «Мә, айналайын, бары осы. Осыған риза бол да, әңгімеңді айта бер».

«Бұл менің «лично» өзімнің ашып алған бизнесім, әзірге бұл салада менің «конкурентім» жоқ...» деп бастаған қара баланың әңгімесін тыңдап тұрып, шынымен де таң қалдым. Сондағы түсінгенім мынау: бұл бала қаладағы автовокзалдар мен теміржол вокзалдарындағы, басқа да көпшілік жиі жүретін жерлердегі әжетханаларға барып, қолындағы қағаз ақшаларды ұсақ тиындарға айырбастап алады екен. Сосын айырбастап алған ұсақ тиындарының барлығын сол вокзалдардағы кассаларға, одан қалса үлкенді-кішілі дүкендерге, одан қалса қаладағы қаптаған дәріханаларға апарып өткізеді екен. Мысалы, өзінің айтуына қарағанда, үш мың теңгелік ұсақ тиындарды дәріханаларға апарып қағаз ақшаға айырбастаса, үстінен екі жүз теңге көреді екен. Қоғамдық көлікке теңге шығармайды, өйткені қала ішінде тек велосипедпен ғана жүреді. Айтпақшы, «иномарко-велосипедті» (өзі осылай атайды) осылай жүріп жинаған ақшасына сатып алыпты. Өзінің айтуына сенсем, әкесі қайтыс болған. Үйдегі ауру анасы мен үш жастағы қарындасын, колледжде оқитын үлкен апайын осы «бизнесінен» түскен «прибыльмен» асырап отырғанға ұқсайды. Шынымды айтайын, көздері жанып тұрған қараторы баланың әңгімесіне өз басым сендім. Аздап мұң ұялаған көздерінде «қайтсем де адам боламын» деген сөздер жазылып тұр, тағы бір байқағаным. Бірнеше минуттардан кейін әңгімесін аяқтаған оған қарап: «жолың болсын, «конкуренті жоқ кішкентай коммерсант» деп күлдім де, «иномарко-велосипедіне» аяқ артқан онымен біразға дейін қатарласа жүріп отырып, автовокзалдан теміржол вокзалына қарай шығарып салдым.

Міне, бұл да біздің қазіргі нарықтық өміріміздің жылт еткен бір көрінісі ғана. Тіпті «осындай идея қаршадай қараторы баланың миына қалған келген, ә!» деп те таң қалдым бір жағынан. Ал екінші жағынан ойлап қарасам, бүгінгі күні қайбір сауда-саттық саласын алып қарама, барлық жерде ұсақ тиындар тапшы. Дефицит, өркениет тілімен айтқанда. Яғни, ұсақ ақшаға сұраныс бар деген сөз. Осыны өзгелерден бұрын байқаған әлгі бала одан өзінше бизнес жасап алған. Ұсақ тиындарды қағаз ақшаға сатады. Өзі айтқандай, мысалы, үш мың теңге ұсақ тиынды үш мың теңге қағаз ақшаға сатады... небәрі екі жүз теңгеге. Ұсақ тиыннан қиналған саудагер-коммерсанттардың көпшілігі қуана-қуана келісетін көрінеді, баланың ұсынысына. Екі жүз теңге олар үшін түк емес! Ал қараторы бала үшін ол... әжептәуір ақша. Несі бар, қай жағынан алып қарасаң да, кінәлауға болмайтын, керісінше құптарлық тірлік... әлгі баланың осынау тірлігі.

Қараторы баланың соңынан қарап тұрып, есіме АБАЙ түсті. «Есектің артын жусаң да мал тап» деп данышпан АБАЙ бекерге айтпаған-ау!

Марат МАДАЛИМОВ.

Абай.kz