«باسقا جەردىڭ وتىنان، تۋعان جەردىڭ ءتۇتىنى ارتىق»
(حات جازدىم قالام الىپ... نەمەسە ابايمەن سىرلاسۋ...)
پراۆيتەلي دولجنى نە وبۆينيات ليۋدەي
ۆ وتسۋتستۆي پاتريوتيزما، ا سدەلات ۆسە
وت سەبيا زاۆيسياششەە، چتوبى وني ستالي پاتريوتامي
توماس ماكولەي
قارا تاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى.
كوشكەن سايىن ءبىر تايلاق بوس كەلەدى،
قارىنداستان ايرىلعان جامان ەكەن،
ەكى كوزدەن مولتىلدەپ جاس كەلەدى.
و، اباي! قاسيەتتى اباي!
وزىڭە ءمالىم بۇل جىر وسىدان 300 جىل بۇرىن سوناۋ «اقتابان شۇبىرىندى، القا كول سۇلامادان» جەتكەن حالىقتىڭ مۇڭ-زارى، رەكۆيىمى. وسى مۇڭلى اۋەندى تىڭداعاندا بوز تايلاقتىڭ موينىنان قۇشاقتاپ تولەگەننىڭ سايگۇلىگىنە اسىلعان قىز-جىبەكتەي «يەڭ قايدا اقبوز ات؟» دەگىڭ كەلەدى. ءيا، ول كەز حالىقتىڭ باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىق – جوڭعار شاپقىنشىلىعى بولاتىن... بوسقىن ەلدىڭ، اۋعان جۇرتتىڭ كوز-جاسى،تراگەدياسى وسى مۇڭلى انمەن تاريحتا قالعان... ودان بەرى 300 جىل ءوتتى. ءبىز تاۋەلسىز، دەربەس، ازات ەل بولدىق... شۇكىر!
الايدا سول كوش سوڭعى بولماعان ەكەن. قازىر ەلدەن كوشۋ، كەتۋ ەتەك الىپ بارادى. جۇرتتىڭ ءبارى شەت ەلگە قونىس اۋدارۋدا. قازاقستاننان جىل سايىن كىشىگىرىم ءبىر قالانىڭ تۇرعىنى كوشىپ جاتىر.
نە دەگەن سۇمدىق! نە دەگەن ماسقارا! جانە باسىم كوپشىلىگى كاسىبي ماماندار. جوعارى ءبىلىمدى قولىنان ءىس كەلەتىن ازاماتتار. امالسىزدان:
ارقادا قىس جايلى بولسا
ارقار اسىپ نەسى بار؟ دەگەن شۋماق ويعا ورالا بەرەدى.
نەگە تۋعان ەلىن، تۋعان جەرىن تاستاپ مىڭداعان ادام قونىس اۋدارۋدا؟ بۇل دەگەنىڭىز كۇندەردىڭ كۇنىندە گەنوفوندىمىزدىڭ جوعالۋىنا اكەپ سوقپاي ما؟
ەسىمە يمانعالي تاسماعامبەتوۆ دوسىمنىڭ ماقاش پراۆيتەل جايلى ايتقان اڭگىمەسى تۇسەدى.
ماقاش پراۆيتەل حIح عاسىردا ءومىر سۇرگەن اتىراۋ وڭىرىندەگى قۇرماعازى اۋدانىندا بولىس بولعان تۇلعا. ءوز كەزىندە ورىس پاتشاسى نيكولاي –II مەن يمپەراتور الەكساندرا فەدوروۆانىڭ ۇيلەنۋ راسىمىنە قاتىسقان ادام. سول ماقاش پراۆيتەل بولىس بولىپ تۇرعاندا اۋىلدىڭ التى جىگىتى جىلقى ۇرلاپ بارىمتامەن اينالىسىپتى. بىراق ولار قولعا ءتۇسىپ سىبىرگە جەر اۋدارىلاتىن بولىپتى. سوندا اۋىلدىڭ اقساقالدارى ماقاش پراۆيتەلگە كەلگەن ەكەن. ماقاش بي العاشىندا ول ىسكە ارالاسپايتىنىن ايتقان دەسەدى. زاڭ الدىندا جاۋاپ بەرسىن دەپتى. سول كەزدە ىشىندەگى ۇلكەن قاريا:
«ەي، ماقاش، ءبىز ساعان كەلگەندە مىنا بالالارعا ارا ءتۇسسىن دەپ كەلدىك. ءبىز التى جىگىت ءۇشىن ەمەس، الپىس ادامعا اراشا سۇراپ، كەلدىك » دەگەن ەكەن. ماقاش پراۆيتەل اڭ-تاڭ. قايداعى 60 ادام؟ دەگەندە قاريا: مىنا التى جىگىتتىڭ بەلىندە الپىس بالا كەتىپ بارا جاتقان جوق پا؟ دەپ ايتقاندا ماقاش پراۆيتەل التى جىگىتتى سىبىرگە جىبەرمەي امان الىپ قالعان ەكەن. سول سياقتى مىنا كوشىپ جاتقان جىگىتتەر قانشاما بالانى ءوز وتانىنان جىراققا الىپ بارا جاتىر؟
و، اباي! قاسيەتتى اباي!
يا، بىلەم... بىرەۋلەر ماعان... وندا تۇرعان نە بار؟ كەتسە كەتە بەرسىن. قازاقتىڭ اتىن شەت ەلدە شىعارادى دەۋى مۇمكىن... ءيا سولاي دا شىعار... بىراق «تۇعىرىنان ساڭعىعان سۇڭقار وڭباس، ۇيىرىنەن قاڭعىعان تۇلپار وڭباس» دەگەن ماقالدى قايدا قويام... ونىڭ ۇستىنە قولىنان ءىس كەلەتىن ازاماتتار كەتىپ جاتسا...
وسى جازدا ءبىر جۇمىستارمەن «قازاقفيلمگە» باردىم. ءوزىمنىڭ تۋعان شاڭىراعىم. وسكەن ورتام. مەنىڭ جاستىعىم دا، قۋانىشىم دا، جەڭىسىمە دە، جەمىسىمە دە كۋا بولعان اق وردام... بىراق سول كينو ستۋديادان كورگەنىم تەك بوتەن، مەن تانىمايتىن جاندار. بىرەۋ كەپ امانداسىپ جاتقان جوق. اركىم ءوز بەتىمەن شاۋىپ ءجۇر... قايران مەنىڭ كينوستۋديام... كۇنى كەشە عانا وسىندا جۇرگەن زەت بوشاەۆ، توققۇل بەيبىتوۆ اعالارىم رەسەيگە، روزا تسيرۋلنيك، سەرگەي شافير يزرايلگە، گەورگي، ولگا گيد، الەكسەي بەركوۆيچتەر گەرمانياعا، نينا چانكوۆا، سايدا احمەدوۆا فرانتسياعا، مارات توقتاباكەيۆ، كارىم مولداحمەتوۆ بەلگياعا. ال ايكەن كۋاتباەۆا ، ديليارا تاسبولاتوۆا، گۋليا مۋكاتاەۆالار، الەكساندر بارانوۆتار، بولات يسكاكوۆ، ليۋدميلا تراحتەنبەرگ موسكۆاعا كەتكەن.تاعىسىن تاعىلار...
ناعىز كاسىبي ماماندار. بۇگىندە بىزدە وسى قوشى-كون سالاسىن زەرتتەپ زەردەلەپ وتىرعان مەكەمەلەر بار. ولار تەك كەلگەن-كەتكەن ادامداردى ەسەپتەۋمەن شەكتەلەدى. ال، وسى پروبلەمانىڭ تۇبىنە كىم ۇڭىلمەكشى؟ ءبىر ەمەس، ءجۇز ەمەس، مىڭداعان ادام قونىس اۋدارىپ جاتىر، اۋدارىپ جاتىر. ماسقارا بولعاندا ءبىز قازىر دۇنيە جۇزىندە شەت ەلدە تۇراتىن قازاقستاندىقتار سيريادان سوڭعى ەكىنشى ورىندا ەكەنبىز. سيريادا جۇرت سوعىس، اشتىق، جوقشىلىقتان كوشىپ كەتتى دەلىك... ال بىزگە نە جورىق؟ ايدىڭ كۇننىڭ امانىندا بەيبىت زاماندا، باسىمىزعا نە كۇن تۋدى؟ سوڭعى جىلدارعا عانا قارايىقشى: 2015 جىلى 32 000 داي ادام كەتسە، 2018 - 40 000, 2019 - 9 ايدا - 31 287 ادام قونىس اۋدارعان. بۇل دەگەنىڭىز جىل سايىن قازاقستاندا ءبىر قالانىڭ تۇرعىنى ازايۋدا دەگەن ءسوز...
و، اباي! قاسيەتتى اباي! قۇدىرەتتى اباي!
قايتىپ ەل بولامىز؟ قايتىپ مەملەكەت بولامىز؟
ەگەر وسى دەرتتىڭ ەمى تابىلماسا ەندى 10 جىلدا نە بولادى؟ 20-30 جىلدا بىزدە كەمپىر شال عانا قالا ما؟ مىنا ۇلان عايىر اتىراۋدان التايعا دەيىن كوسىلىپ جاتقان جەرىمىزگە كىم يە بولادى؟ كىم مىنا جەرگە پانا بولادى؟ الەمدەگى تەرريتوريا جاعىنان 9-شى ورىندا تۇرعانىمىزدان نە پايدا؟ سوندا ەرتەڭ بوس جاتقان جەرگە قىسىق كوز كورشىمىز قاراماي ما ەكەن؟ ولار ەرتەڭ وسى ەلگە كىرمەي مە ەكەن؟ وسى قاسيەتتى جەر ءۇشىن قان توككەن اتا-بابامىزعا نە بەتىمىزدى ايتامىز؟...
و، اباي! حاكىم اباي!
ۇلى مۇقاڭ. مۇحتار اۋەزوۆ وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن:
قۇيرىعى جوق، جالى جوق،
قۇلان قايتىپ كۇن كورەر!
اياعى جوق، قولى جوق،
جىلان قايتىپ كۇن كورەر!
بارارى جوق، بايلاۋ جوق،
ەرىم قايتىپ كۇن كورەر!
ءبارىڭنىڭ دە ءنارىن جوق،
ەلىم قايتىپ كۇن كورەر؟!
دەگەندە وسىنى ايتتى ما؟ اۋ اعايىن! تەڭىزگە، مۇحيتقا كەتكەن ماتروستاردا «SOS» دەگەن دابىل بولعان. SOS!!!
ەگەر ەل بولساق، جۇرت بولساق نەگە ءبىز «SOS!» دەپ دابىل كوتەرمەيمىز؟ نەگە وسىعان دەپۋتاتتارىمىز، ۇكىمەت مۇشەلەرى ءبىر شارا قولدانبايدى؟ نەگە وسى دەرتتى زەرتتەپ، زەردەلەپ ءمان-جايىنا ۇڭىلمەيدى؟ وسى تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جولىن نەگە ويلاستىرمايدى؟ ەگەر وسى ماسەلە وسىلاي جابۋلى قازان- جابۋلى قالپىندا قالا بەرسە ەندى 40-50 جىلدا بۇل ەلدە تەك دەپۋتاتتار، ۇكىمەت مۇشەلەرى، پوليتسيالار، سوسىن كەمپىر-شالدار قالمايتىنىنا كىم كەپىل؟
ءيا بىزگە دە وتانداستارىمىز كەزىندە - قيىن كەزدە - قىزىل بولشەۆيزمنەن باس ساۋلاعان اعايىن تۋعان ەلگە ورالۋدا. الايدا، وسىندا تۋعان، وسى جەردە وسكەن ازاماتتارىمىز كەتسىن دەدىك پە؟ الدە بۇل سونى وتەۋى مە؟
«ءبىرىڭ قازاق، ءبىرىڭ دوس
بولماسا ءىستىڭ ءبارى بوس» – دەگەن سوزگە مەن دە باس يگەن جانمىن. الايدا وسى كەلىپ جاتقان اعايىننىڭ 90 پايىزى وسى كەتكەن وتانداستارىمىز سياقتى كاسىبي ماماندار، عالىمدار، مۇعالىمدەر، دارىگەرلەر، ينجەنەرلەر، اقىندار، ونەر ادامدارى ءبىر ساتتە ولاردىڭ ورنىن اۋىستىرا الا ما؟ مىنە، گاپ قايدا؟
كەزىندە ءال-فارابيدەن:
ادام ءۇشىن دۇنيەدە ەڭ قيىن نە نارسە؟- دەسە «ول: تۋعان جەرگە ساعىنىش» دەپ ايتقان ەكەن.
ءيا، سولاي قازىر ءبىزدىڭ ەلدەن جۇزدەپ-جۇزدەپ، مىڭداپ مىڭداپ وتانداستارمىمىز كەتىپ جاتىر. اركىم ءار جەردە، ءار ەلدە قىزمەت ەتە بەرسىن دەيىك. بىراق ولاردىڭ تۋعان جەرگە، تۋعان ەلگە دەگەن سارىالا ساعىنىشىن قايدا قويامىن؟ ولاردىڭ ىشىندە دە، «باسقا جەردىڭ وتىنان، تۋعان جەردىڭ ءتۇتىنى ارتىق» دەپ وڭاشادا «اھ» ۇرمايتىنىنا كىم كەپىل؟
جان جاك رۋسسو «رودينا نە موجەت سۋششەستۆوۆات بەز سۆوبودى، سۆوبودا بەز دوبرودەتەلي، دوبرودەتەل بەز گراجدان. ۋ ۆاس بۋدەت ۆسە، ەسلي ۆى ۆوسپيتاەتە گراجدان; بەز ەتوگو ۋ ۆاس ۆسە، ناچينايا س پراۆيتەلەي گوسۋدارستۆا، بۋدۋت ليش جالكيمي رابامي.» دەپ ايتقان.
و، اباي! قاسيەتتى اباي! قادىرلى اباي!
نە ول ەمەس، نە بۇل ەمەس
مەنىڭ كۇنىم كۇن ەمەس.
دەپ ءوزىڭ ايتپاقشى مەنىڭ دە قازىر كۇنىم بولماي تۇر؟ ارتىق ايتسام ايىپتاما اباي!
قۇرمەتپەن تالعات تەمەنوۆ
Abai.kz
