كەشە عانا وزبەكستان اقپارات قۇرالدارى قازانعا دەيىنگى ستاتيستيكا بويىنشا ەل حالقىنىڭ 33 ميلليون 724 مىڭعا جەتكەنىن حابارلادى. مۇنداي وسىممەن الداعى ناۋرىزعا شەيىن وزبەكستان حالقى 34 ميلليونعا جەتۋى مۇمكىن.

وزبەكستاننىڭ كوپتەگەن ازاماتتارىنىڭ تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قازاقستانعا، رەسەيگە تۇپكىلىكتى كوشىپ، سول جاقتىڭ ازاماتتىعىن العاندارىنا قاراماستان بۇل ەلدە دەموگرافيانىڭ قارقىندى ءوسىمى بايقالادى. ءتىپتى، سوڭعى جىلدارى وزبەكستاندا كوپ بالالى بولماس ءۇشىن ايەلدەر ءتۇرلى سەبەپپەن وتا جاساپ، جاتىرلارىن الىپ تاستايدى ەكەن نەمەسە كوپ بالا تۋماۋ جونىندە جاسىرىن باعدارلاما بار ەكەن دەگەن سىبىستار كوبەيىپ كەتكەن. اسىرەسە قاراقالپاقستان رەسپۋبليكاسىندا وسىنداي ءىس-ارەكەتتەر ءجيى بايقالادى، دەيدى كەيبىرەۋلەر. بۇل اقپارات رەسمي تۇردە راستالعان جوق. ەسەسىنە حالىق سانى قارقىندى ءوسىپ كەلەدى. وزبەكستان - ورتالىق ازياداعى حالقى ەڭ كوپ ەلگە اينالىپ وتىر.

ستاتيستيكاعا قاراساق، وزبەكستان حالقىنىڭ 17 ميلليون 34 مىڭ ادامى (50,5 پايىز) قالادا، ال 16,6 ميلليونى (49,5 پايىز) اۋىلدى جەرلەردە تۇرىپ جاتىر.

حالىق كوپ شوعىرلانعان ايماقتارعا سامارقاند وبلىسى (جالپى حالىق سانىنىڭ 11,4 پايىزى تۇرادى), فەرعانا وبلىسى (11,1 پايىز), قاشقاداريا (9,7 پايىز) جانە ءاندىجان وبلىسى (9,2 پايىز) جاتادى.\

«2019 جىلدىڭ 1 قازانىنا دەيىنگى ەسەپ بويىنشا، تۇرعىنداردىڭ 30,5 پايىزى ەڭبەك ەتەتىن جاسقا جەتپەگەن، 59,1 پايىزى ەڭبەك ەتەتىن جاستا جانە 10,4 پايىزى ەڭبەك ەتەتىن جاستان ءوتىپ كەتكەن» دەلىنگەن ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ ەسەبىندە.

سالىستىرمالى تۇردە ايتقاندا وزبەكستان حالقى جاس دەپ ەسەپتەلىنەدى. ياعني، قارتاڭ ادامدارعا قاراعاندا جاستار، بۇلدىرشىندەر سانى كوپ. بۇل ەلدەگى دەموگرافيالىق احۋالدىڭ وتە جاقسى دەڭگەيدە دامىپ وتىرعانىن كورسەتەدى.

28 جىلدا 1 ميلليون ادامعا عانا كوبەيگەنبىز!

ال بىزدە شە؟ قازاقستان حالقى جىلدام قارتايىپ بارادى.

وزبەكستاندا 1991 جىلى حالىق سانى 20 ميلليوننان اسقان. سودان بەرى 13 ميلليونعا ارتىپتى. ال قازاقستانداعى ءوسىم 2 ميلليون ادام شاماسىندا. ونىڭ ىشىندە بيلىك باسىنداعىلار ءجيى ايتاتىنداي، 1 ميلليون ادام شەتتەن كوشىپ كەلگەن وتانداستارىمىز بولسا، دەمەك 28 جىل ىشىندە 1 ميلليون جانعا عانا كوبەيگەنبىز.

ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ مالىمەتى بويىنشا بۇگىندە قازاقستان حالقى 18 ميلليون 581 مىڭ 469 ادام. (1989 جىلعى حالىق ساناعى بويىنشا ەلدە 16 ميلليون 200 مىڭ ادام بولعان، سودان بەرگى 30 جىلدا 2 ميلليونعا عانا كوبەيگەنبىز.

راس، العاشقى ون جىلدا حالىق سانى 2 ميلليونعا دەيىن تومەندەپ كەتكەن. كەيىنگى ون جىلدا سول 2 ميلليوننىڭ ورنى تولدى. ياعني، ءار بەس جىلدا 1 ميلليونعا كوبەيگەنبىز.

تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا تاريحي وتاندارىنا كوشىپ كەتۋشىلەردىڭ كوپتىگىنەن سانىمىز ەداۋىر ازايدى دەگەنمەن، ەلگە كوشىپ كەلۋشى وتانداستارىمىز دا از بولعان جوق قوي. وسى جاعىنان العاندا ءبارىبىر ءوسىمنىڭ تومەن ەكەنىن بايقايمىز. ءدال بۇگىنگى تاڭداعى تابيعي ءوسىم 1 پايىز شاماسىندا سياقتى. ياعني جىلىنا 185 مىڭ ادام شاماسىندا كوبەيەمىز). دەموگرافيالىق ءوسىمنىڭ جىلدان-جىلعا تومەندەپ كەلە جاتقانىن ەسكەرسەك، بۇل الاڭدايتىن ماسەلە.

سوڭعى جىلدارى قازاقستانعا كوشىپ كەلۋشىلەرگە قاراعاندا، ەلدى تاستاپ كەتىپ جاتقاندار قاتارى ارتۋدا. بۇل دا تولعاندىراتىن ءجايت. «ارقا جىلى بولسا ارقار اۋىپ نەسى بار؟» دەمەكشى، قازاقستاندا جاعداي دۇرىس بولسا، جۇرتتىڭ ەلدەن اعىلا كوشىپ كەتۋلەرىنە نە سەبەپ؟ بۇل تەرەڭ زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن ماسەلە بولىپ تۇر.

اسىرەسە سولتۇستىك وبلىستار، اتاپ ايتقاندا سولتۇستىك قازاقستان، شىعىس قازاقستان، پاۆلودار، قوستاناي، قاراعاندى، اقمولا وبلىستارىنداعى احۋال قۋانتپايدى. ونداعى حالى سانى كوبەيۋدىڭ ورنىنا كەمىپ بارادى. ونىڭ ۇستىنە ونداعى حالىق قاتتى قارتايۋدا. وسى قارقىن وزگەرمەسە، ءبىراز جىلدان سوڭ سولتۇستىك وبلىستارداعى حالىق سانى مۇلدە ازايىپ كەتۋى ىقتيمال. ول جاقتا جۇمىسقا قابىلەتتى جاستاردى تابۋدىڭ ءوزى قيىنعا سوعايىن دەپ تۇر.

قازىر كورشى رەسەي حالقى دا قارتايىپ، جىلدان جىلعا سانى كەمىپ كەلەدى. سوندىقتان ولار شەتتەن كوشىپ كەلەتىن ادامدارعا دا ءۇمىت ارتىپ وتىر. ونىڭ ىشىندە قازاقستان دا بار. سولتۇستىك وبلىستارداعى كوپ جاستار كورشى رەسەيدە جوعارى ءبىلىم العاندى ءجون كورەدى، سونىڭ ءبىرازى بولاشاعىن رەسەيمەن بايلانىستىرىپ، سوندا قالىپ قويادى. ويتكەنى وندا ەڭبەكاقى بىزدەگىگە قاراعاندا جوعارى. ءارى بالالى وتباسىلارعا جوعارى الەۋمەتتىك كومەكتەر قاراستىرىلعان. قازىردىڭ وزىندە رەسەيدە 100 مىڭعا تارتا قازاقستاندىق وقىپ جاتىر. بۇل سان جىل سايىن ارتپاسا كەمىپ جاتقان جوق. ال حالقى تىعىز ورنالاسقان وڭتۇستىك وبلىستاردىڭ تۇرعىندارىن سولتۇستىك وڭىرلەرگە تارتۋ «سەرپىن»، «ەڭبەك» باعدارلامالارى دۇرىس ناتيجە بەرمەي وتىر. شاماسى، اتالمىش باعدارلامالارعا وزگەرىستەر ەنگىزىپ، حالىقتى ىنتالاندىرۋدىڭ تەتىكتەرىن كوبەيتۋ كەرەك سياقتى.

باليەۆا: جىگىتتەردىڭ 16 پايىزى بەلسىز، ايەلدەردىڭ 30 پايىزى بەدەۋ!

دەموگرافيالىق ماسەلە مۇنىمەن عانا اياقتالمايدى. ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە كوز جۇگىرتسەڭ، ءتىپتى شوشيسىڭ. جۋىردا بۇرىنعى ومبۋدسمەن، پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى زاعيپا باليەۆا سۇمدىق دەرەكتەردى كەلتىردى.

ونىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قازاقستانداعى 25 جاسقا دەيىنگى جاس جىگىتتەردىڭ 16 پايىزى بەلسىز ەكەن. ال قىزداردىڭ 30 پايىزى بەدەۋ بولىپ شىقتى.

جاس ۇلعايعان سايىن بۇل كورسەتكىشتىڭ ارتا تۇسەتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. سوڭعى جىلدارى ۇيلەنۋ جاسىنىڭ ۇلعايىپ بارا جاتقانىن، ياعني ۇل-قىزدار 30-عا دەيىن شاڭىراق كوتەرۋگە اسىقپايتىنىن ەسەپكە الاتىن بولساق، وندا ۇيلەنگەندەردىڭ جارتىسىنا جۋىعىندا بالالى بولۋدا پروبلەما تۋىندايدى دەگەن ءسوز. ول ازداي، قازاقستان اجىراسۋ جاعىنان دا الەمدە الدىڭعى قاتارلاردان كورىنەدى. بىزدەگى ءاربىر ءۇشىنشى نەكەنىڭ اجىراپ كەتەتىنىن ەسكەرسەك، بۇل دا دەموگرافيانىڭ وسۋىنە ۇلكەن سوققى بولىپ تۇر.

كەرى كورسەتكىشتەردى ايتساق جاننان تۇڭىلگەندەي بولاسىڭ. قازاقستان جول اپاتىنان قايتىس بولاتىندار سانى جونىنەن دە، ءوز-وزىنە قول جۇمساۋشىلار كورسەتكىشى بويىنشا دا الەمدە الدىڭعى ورىنداردان كورىنەدى.

الكوگولدى سۋسىندار ىشۋدەن دە الدىمىزعا جان سالماي وتىرمىز. الكوگولدى سۋسىننىڭ ادام دەنساۋلىعىنا وراسان زيان تيگىزەتىنى ايتپاسا دا بەلگىلى، ونىڭ ىشىندە ەركەكتىڭ بەلسىزدىگىنە، ايەلدىڭ بەدەۋلىگىنە سوقتىراتىن زارداپتارى تاعى بار. ونىڭ ۇستىنە وتباسىنداعى بەرەكەنى قاشىرادى. اينالىپ كەلگەندە دەموگرافيانىڭ توقىراۋىنا جاناما اسەر ەتەدى.

مەكتەپكە ساۋ كىرگەن بالا مۇگەدەك بولىپ شىعادى

جاناما اسەرلەرگە تاعى توقتالساق.

زاعيپا باليەۆانىڭ ايتۋىنشا، بىزدەگى مەكتەپ بىتىرگەن وقۋشىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ءبىلىم ورداسىنان «مۇگەدەك» بولىپ شىعادى. «مۇگەدەك» دەگەنىمىز اسىرىپ ايتقاندىق شىعار، بىراق، تومەندەگى مالىمەتكە كوز جۇگىرتىپ كورىڭىزشى.

«1-سىنىپقا دەنى ساۋ كەلگەن بالالاردىڭ 34 پايىزى 11-سىنىپتا ەمى جوق سكوليوزدان زارداپ شەكسە، 72 پايىز بالانىڭ كورۋى ناشارلايدى. بىزگە بۇل جايىندا ويلانۋ قاجەت» دەيدى ول.

ياعني، مەكتەپ بىتىرگەن تۇلەكتەردىڭ 72 پايىزىنىڭ كورۋى ناشارلاسا، ال 34 پايىزى ەمى جوق سىرتقاتقا شالدىقسا، بۇل مۇگەدەكتىك ەمەي نەمەنە؟

بىزدە مۇگەدەكتىك 3 ساتى بويىنشا انىقتالسا (1-توپ، 2-توپ، 3-توپ), مۇنى مۇگەدەكتىك 4-ساتىسى دەۋگە بولاتىن شىعار. ال، دەنساۋلىعىندا كىنارات بار جاننىڭ شاڭىراق كوتەرۋدە دە، كەيىن بالالى بولۋدا دا قيىندىقتارعا تاپ بولاتىنى بەلگىلى. ماسەلەن، دەنساۋلىعى دىمكاس جان تۇراقتى جۇمىس تابۋدا ءتۇرلى كەدەرگىلەرگە تاپ بولۋى مۇمكىن نەمەسە جالاقىسى جوعارى قىزمەتتەرگە ورنالاسا المايدى. سالدارىنان وتباسىنى اسىراۋى قيىندايدى. سونىڭ كەسىرىنەن ءوز باسپاناسى بولماۋى مۇمكىن. تابىسى از بولعاندىقتان كوپ بالالى بولۋعا قورقادى، ولاردى تيىسىنشە اسىراي المايمىن با دەپ.
الداعى جىلدان باستاپ جاعداي مۇلدە ۋشىعۋى ىقتيمال. ويتكەنى، كەلەر جىلدان باستاپ مەديتسينالىق ساقتاندىرۋ قورىنا اقشا اۋدارماعاندار ءۇشىن مەديتسينالىق كومەك الۋى قيىنداماق. بۇل حالىق دەنساۋلىعىنا كەرى اسەر ەتۋى مۇمكىن. دەنساۋلىعى ناشار جاننىڭ بالالى بولۋدان قاشقاقتاۋى مۇمكىن ەكەنىن جوعارىدا ايتتىق.

كورىپ وتىرعانىمىزداي، حالىق دەنساۋلىعى دەموگرافيالىق احۋالعا اسەر ەتەدى. بۇنىمەن قاتار الەۋمەتتىك ماسەلەلەر دە كوپبالالى وتباسىلار سانىنىڭ ازايۋىنا اسەر ەتىپ وتىر. ەندەشە نە ىستەۋ كەرەك؟

سايلاۋعا دايىن بيلىك ساناققا دايىن ەمەس

نەگىزى بيىل ۇلتتىق حالىق ساناعى ءوتۋى ءتيىس بولاتىن. ءار ون جىلدا وتەتىن حالىق ساناعى 2009 جىلى وتكەن... ۇلكەن داۋ-دامايمەن. سول كەزدە ستاتيستيكا اگەنتتىگىن باسقارعان انار مەشىمباەۆانىڭ ساناققا بولىنگەن قارجىنى تالان-تاراجعا سالىپ، اقىر سوڭىندا ەلدەن باس ساۋعالاپ قاشىپ كەتكەنىن بىلەمىز. كەيىننەن رەسەيدە قولعا ءتۇسىپ، قازاستانعا ەكستراديتسيالانعان. بەس جىل اباقتىدا جازاسىن وتەگەن سوڭ بوستاندىققا شىقتى. ساناققا جۇمسالۋعا ءتيىس قارجىنىڭ ءبىر بولىگى ۇرلانىپ، تالان-تاراجعا تۇسكەندىكتەن، ساناقتىڭ ناتيجەسىنە دە كۇمانداناتىن سياقتىسىڭ...

مىنە، سول ساناققا دا بيىل ون جىل تولدى. ءاۋ باستا ساناق بيىل كۇزدە وتەدى دەپ حابارلانعان. كەيىن ساناقتىڭ كەلەر جىلعا قالدىرىلعانى بەلگىلى بولدى. سايلاۋ بولسا اياق استىنان وتكىزە سالاتىن، كەز كەلگەن كەزەكتەن تىس سايلاۋعا دايىن قازاقستاننىڭ 10 جىلدا ءبىر بولاتىن ساناققا نەگە دايىن بولماي شىققانى تۇسىنىكسىز. شاماسى، ساناق قورىتىندىسىنان قورقىپ وتىرسا كەرەك... بىراق، جىل ساناپ قورىتىندى ناشارلاماسا، جاقسارمايتىن سياقتى. ارينە، تابيعي ءوسىم بار. بىراق، پايىزدىق ولشەممەن العاندا جىل ساناپ ءوسىم ازايىپ بارادى. سونىمەن قاتار، ساناقتا تەك جان باسىن ساناپ قويمايدى، ساناق پاراقشاسىندا كوپتەگەن سۇراقتار بولادى. سونىڭ ناتيجەسىندە ءبىز ەلدەگى قازاقتىلدىلەر سانىن، ۇيسىزدەردىڭ قانشا ەكەنىن، نەشە ادامنىڭ جۇمىسسىز ساندالىپ جۇرگەنىن، قانشا ادامنىڭ كەدەيلىك شەگىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن بىلە الار ەدىك. بىراق ول مۇمكىندىك بيىل تۋمادى، وكىنىشكە قاراي.

بيىل ۇكىمەت الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە نازار اۋدارعان بولىپ تۇرمىسى تومەن وتباسىلارعا بەرىلەتىن اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەك كولەمىن كوبەيتتى. حالىق اراسىندا «21 مىڭ» اتالىپ كەتكەن بۇل جاردەمنىڭ ماسەلەنى وڭتايلى شەشۋگە قاۋقارسىز ەكەنى بىردەن بايقالدى. داۋ-داماي كوبەيىپ، كەيبىر وتباسىلاردان العان اقشالارىن كەرى قايتارۋ تالاپ ەتىلدى. باسپاناسىز، سونىڭ كەسىرىنەن ءبىر ورىنعا تۇراقتى تىركەۋگە تۇرۋعا مۇمكىندىگى جوق كوپتەگەن تۇرمىسى تومەن وتباسىلار ااك الا الماي وتىر. باسپاناسىز وتباسىلاردىڭ ماسەلەلەرى شارىقتاۋ شەگىنە جەتكەندەي. ال ولاردى باسپانامەن قامتۋعا ارنالعان ءتۇرلى باعدارلامالاردىڭ شيكىلىگى تۋرالى وتكەن نومىرىمىزدە دە ايتقانبىز. ويتكەنى، باعدارلامالار قايشىلىققا تولى. ماسەلەن، ءتيىمدى دەگەن باعدارلامامەن باسپانالى بولۋ ءۇشىن ايلىعىڭىز وتە تومەن بولۋعا ءتيىس. بىراق، باسپانانىڭ العاشقى جارناسى، اي سايىن تولەيتىن نەسيەڭىز تاعى بار. تومەن جالاقىمەن ەشكىمنىڭ العاشقى جارنانى جيناي المايتىنى، اي سايىنعى تولەمىن تولەي المايتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ونسىز دا كۇنىن ازەر كورىپ وتىرعان وتباسى 1 ميلليون تەڭگەدەن اساتىن العاشقى جارنانى قايدان جيناماق؟

اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەك الۋدا دا شيكىلىك كوپ. كوميسسيا تابىستى دۇرىس ەسەپتەمەيدى. كۇنىن كورە الماي، قايىر سۇراۋعا ءماجبۇر بولعان وتباسىنىڭ ساداقامەن جيناعان از عانا اقشاسىن دا تابىس دەپ ەسەپتەۋى مۇمكىن. سوراقىسى سول، ءبىر رەتتىك تابىسىڭدى تۇراقتى تابىس دەپ ەسەپتەۋدەن تايسالمايدى. ءتىپتى، بانكتەن العان نەسيەڭدى دە تابىس ەتىپ كورسەتۋلەرى ىقتيمال. ال، شىعىندارىڭ ەسەپكە الىنبايدى. ەسەسىنە جەمقورلىقتىڭ كەسىرىنەن قوس قاباتتى كوتتەدجى بار، قوس-قوستان كولىك تىزگىندەگەندەر ااك الىپ وتىر. «ءبىردىڭ كەسىرى مىڭعا تيەدى» دەگەندەي، سوندايلاردىڭ كەسىرىنەن تۇرمىسى تومەن وتباسىلار مەملەكەتتىك جاردەمدى الۋدا ءتۇرلى قيىندىقتارعا تاپ بولۋدا.

وڭاي نارسەنى قولدان قيىنداتاتىن ادەتىمىز عوي. ايتپەسە ەلدە جۇمىس ىستەيتىندەر زەينەتاقى قورىنا مىندەتتى تۇردە اقشا اۋدارادى. سول ارقىلى كىمدەردىڭ جۇمىس ىستەيتىنىن، كىمدەردىڭ قانشا ايلىق الاتىنىن سۇراماي-اق بىلۋگە بولادى. زەينەتاقى قورىندا ءبارىنىڭ ەسەبى بار. كىمدەردىڭ زەينەتاقى الاتىنى دا بەلگىلى. قاي وتباسىدا قانشا بالا بارى دا انىق ءجايت. تسيفرلىق جۇيەگە كوشىپ جاتقان ەلدە بۇل مالىمەتتەردىڭ بارلىعى كومپيۋتەردە تىركەلىپ وتىرادى عوي. تەك، سول مالىمەتتىڭ ءبارىن ورتالىقتاندىرىپ، ءبىر جەرگە جيناقتاسا، كىمنىڭ وتباسىندا قانشا بالا بارى، ولاردىڭ نەشەۋى جۇمىس ىستەيتىنى، ايلىق تابىستارى قانشا ەكەنى بىردەن بەلگىلى بولىپ شىعا كەلەدى. ەندەشە ااك الۋدى مينيسترلىكتىڭ وزىنەن ورتالىقتاندىرىپ، تۇرعىلىقتى تىركەۋىن، تابىس تۋرالى دەرەكتەرىن تالاپ ەتپەستەن جسن ءنومىرى ارقىلى ءار ادامنىڭ جەكە ەسەپشوتىنا اي سايىن اۋدارىپ وتىرۋ قاجەت.

ءبىردى ايتىپ ەكىگە كەتتى دەپ سوكپەڭىزدەر. الەۋمەتتىك ماسەلەنىڭ دەموگرافياعا تىكەلەي قاتىسى بارىن تۇسىنەتىن بولارسىزدار. ءار وتباسىنىڭ ءوز باسپاناسى، كۇنكورىسكە جەتەتىن تۇراقتى تابىسى بولسا بالا تۋ كورسەتكىشى دە ارتار ەدى. الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشپەي دەموگرافيانى كوتەرەمىز دەۋ اۋرەشىلىك. ءۇيسىز-كۇيسىز، بولاشاعىنا سەنىمسىز جاننىڭ بالالى بولۋعا اسىقپايتىنى بەلگىلى ءجايت قوي.

البەتتە، «دامىعان باتىستا دا، جاپونيادا دا دەموگرافيالىق احۋال ناشارلاپ، حالقى قارتايىپ بارادى» دەپ داۋ ايتۋىڭىز ىقتيمال. بىراق قازاق مەنتاليتەتى بولەك قوي. ءومىر ءسۇرۋ ءمانىن ۇرپاق قالدىرۋ دەپ تۇسىنەتىن قازاق جاعدايى كەلىپ تۇرسا كوپ بالالى بولۋدان قاشا قويمايدى. بىزگە مەيلىنشە دەموگرافيانى كوتەرۋدىڭ بارلىق مۇمكىندىكتەرىن قاراستىرۋ قاجەت. ايتپەسە از جىلداردان كەيىن-اق دەموگرافيالىق توقىراۋعا ۇشىرايمىز. شەگەلەنگەن شەكارامىز بولعانىمەن، كوشى-قوندى ەشكىم توقتاتا المايدى. جەرىمىز كەڭ. ءدال جانىمىزدا جەرىنە سىيماي قىتاي تۇر. ءبىراز جىلدان سوڭ 50 ميلليوندى ەڭسەرەتىن وزبەكستان تۇر. بوس تۇرعان قازاق جەرىنە سولاردىڭ لىقسىپ كەلىپ قونىستانۋى مۇمكىن ەمەس دەپ كىم ايتا الادى؟ بوس ۆااكۋمگە لىقسي جىلجۋ تابيعات زاڭدىلىعى. تۋ كورسەتكىشى ازايىپ، سايكەسىنشە قارتاڭ ادامدار سانى كوبەيە بەرسە، الداعى ەلۋ جىلدان كەيىن بىزدە دە جاستار ىستەيتىن جۇمىس كۇشىنە دەگەن تاپشىلىق پايدا بولىپ، شەتتەن كەلەتىن جاستارعا ءوزىمىز ءزارۋ بولۋىمىز ىقتيمال. ونداي جاستار قايدان كەلەدى؟ ارينە، حالقى جەرىنە سىيماي جاتقان قىتايدان، وزبەكستاننان، ءتىپتى ارىدەگى ءۇندىستاننان، ءتىپتى افريكادان. ءالى كۇنگە تولىققاندى قازاق بولا الماي جاتقان كەزدە بۇل ۇلتتى ساقتاپ قالۋدا قوسىمشا قيىندىقتار تۋدىراتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى شىعار.
ەندى وزگە ەلدەردەگى دەموگرافيالىق احۋالمەن سالىستىرۋلار جۇرگىزىپ كورەيىك. stattur.ru سايتىنىڭ مالىمەتتەرىنە جۇگىندىك. تاڭ قالاسىڭ. مىڭ ادامعا شاققانداعى تۋ جانە ءولىم كورسەتكىشىنە توقتالايىق.

ۇزاق جىلداردان بەرى سوعىستان كوز اشپاي وتىرعان اۋعانستان ەلىن الايىق. 38,84 ادام ومىرگە كەلسە (1000 ادامعا شاققاندا), 14,12 جان قازا تابادى ەكەن. سايكەسىنشە تابيعي ءوسىم 24,72 ادام.

سوعان ۇقساس يراكتا: تۋ – 26,85; ءولىم كورسەتكىشى – 4,57; تابيعي ءوسىم – 22,28.

سيريا: تۋ – 22,76; ءولىم كورسەتكىشى - 6,51; تابيعي ءوسىم – 16,25 ادام.

وزبەكستان: تۋ – 17,02; ءولىم كورسەتكىشى – 5,29; تابيعي ءوسىم – 11,73 ادام.

تۇركىمەنستان: تۋ – 19,46; ءولىم كورسەتكىشى - 6,16; تابيعي ءوسىم – 13,3 ادام.

تاجىكستان: تۋ – 24,99; ءولىم كورسەتكىشى - 6,28; تابيعي ءوسىم – 18,71 ادام.

اقش: تۋ – 13,42; ءولىم كورسەتكىشى – 8,15; تابيعي ءوسىم – 5,27 ادام.

موڭعوليا: تۋ – 20,88; ءولىم كورسەتكىشى - 6,38; تابيعي ءوسىم – 14,5 ادام.

قىرعىزستان: تۋ – 23,33; ءولىم كورسەتكىشى - 6,74; تابيعي ءوسىم – 16,59 ادام.

ازەربايجان: تۋ – 16,96; ءولىم كورسەتكىشى – 7,09; تابيعي ءوسىم – 9,87 ادام.

قىتاي: تۋ – 12,17; ءولىم كورسەتكىشى – 7,44; تابيعي ءوسىم – 4,73 ادام.

ال قازاقستاندا: تۋ – 19,61; ءولىم كورسەتكىشى – 8,31; تابيعي ءوسىم – 11,3 ادام (1 پايىزدان ءسال-اق جوعارى).

الەم بويىنشا تابيعي ءوسىم نەگىزىنەن افريكا، ازيا جانە وڭتۇستىك امەريكا قۇرلىقتارىنا ءتان. مىڭ ادامعا شاققانداعى ەڭ جوعارعى تۋ كورسەتكىشى مىنا ەلدەرگە ءتان:

نيگەر – 46,12;
مالي – 45,53 ادام;
ۋگاندا – 44,17;
زامبيا – 42,46 ادام;
بۋركينا-فاسو – 42,42 ادام;
بۋرۋندي – 42,33 ادام;
سومالي – 40,87 ادام;
مالاۆي – 41,8 ادام.
تابيعي ءوسىمى ەڭ جوعارعى ەلدەر (1000 ادامعا شاققاندا):
نيگەر – 33,39 ادام;
مالاۆي – 33,06 ادام;
ۋگاندا – 33,2 ادام;
بۋرۋندي – 32,79 ادام;
مالي – 32,31 ادام;
بۋركينا-فاسو – 30,46 ادام;
زامبيا – 29,54 ادام.
ءولىم كورسەتكىشى ەڭ جوعارى ەلدەر (1000 ادامعا شاققاندا):
وڭتۇستىك افريكا رەسپۋبليكاسى – 17,49 ادام;
ۋكراينا – 15,72 ادام;
لەسوتو – 14,91 ادام;
چاد – 14,56 ادام;
گۆينەيا-بيساۋ – 14,54 ادام;
بولگاريا – 14,3 ادام;
اۋعانستان – 14,12 ادام.
ءولىم كورسەتكىشى ەڭ تومەنگى ەلدەر (1000 ادامعا شاققاندا);
كاتار – 1,53 ادام;
بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى – 1,99 ادام;
كۋۆەيت – 2,16 ادام;
باحرەين – 2,67 ادام;
پالەستينا – 3,3 ادام;
ساۋد ارابياسى – 3,32 ادام;
ومان – 3,38 ادام;
سينگاپۋر – 3,42 ادام;
برۋنەي – 3,47 ادام;
ليۆيا – 3,57 ادام;
يوردانيا – 3,8 ادام;
مالديۆى – 3,84 ادام;
سولومون ارالدارى – 3,86 ادام.

ادام ءولىمى كورسەتكىشىنىڭ جوعارى بولۋى تەك ونداعى دەنساۋلىق، الەۋمەتتىك ماسەلەگە نەمەسە سوعىس پەن قىلمىستىڭ كوپتىگىنە، اۆتوموبيل جولدارىنداعى اپاتتاردىڭ كوپتىگىنە عانا بايلانىستى ەمەس. ءتىپتى، تابيعي اپاتتاردىڭ ءجيى ورىن الۋى دا ستاتيستيكاعا كوپ وزگەرىستەر ەنگىزە قويمايدى. ءولىم كورسەتكىشىنىڭ جوعارى بولۋى ول ەلدەردە قارتايعان ادامداردىڭ كوپتىگىنەن بولۋى دا مۇمكىن. ال ءولىم از كەزدەسەتىن مەملەكەتتەر جاستار مەن بالالالاردىڭ كوپتىگىنەن حابار بەرەدى. ونداي ەلدەردىڭ بولاشاعى زور دەۋگە بولادى. دەموگرافياعا الاڭداماسا دا بولادى.

الەمدەگى دەموگرافياسى كەرى كەتكەن ەلدەر تۋرالى دا مالىمەت بەرە كەتەيىك (1000 ادامعا شاققاندا، - (مينۋس) كورسەتكىشتە):

ۋكراينا - -6,31 ادام (كەمىپ بارادى، مينۋس كورسەتكىشتە);
بولگاريا - -5,38 ادام;
سەربيا - -4,58 ادام;
لاتۆيا - -3,81 ادام;
ۆەنگريا - -3,46 ادام;
ەستونيا - -3,4 ادام;
گەرمانيا - -2,87 ادام;
سلوۆەنيا - -2,71 ادام;
بەلارۋس - -2,65 ادام;
حورۆاتيا - -2,64 ادام;
رۋمىنيا - -2,61 ادام;
موناكو - -2,29 ادام;
ليتۆا - -2,19 ادام;
اۆستريا - -1,62 ادام;
يتاليا - -1,6 ادام;
پورتۋگاليا - -1,55 ادام;
جاپونيا - -1,31 ادام;
بەلگيا – -0,77 ادام;
بوسنيا جانە گەرتسەگوۆينا - -0,75 ادام;
پولشا - -0,6 ادام;
چەحيا - -0,5 ادام;
مولداۆيا - -0,39 ادام;
فينليانديا - -0,16 ادام;
دانيا - -0,01 ادام.

كورىپ وتىرعاندارىڭىزداي، بۇل ەلدەردىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر، دەموگرافيالىق اپاتقا ۇشىراۋ الدىندا تۇر. اسىرەسە ۋكراينانىڭ جاعدايى قيىن. ايتكەنمەن، الدىمەن ءوز ەلىمىزدىڭ بولاشاعىن ويلايىق.

ستاتيستيكادان كورىپ وتىرعاندارىڭىزداي، قازاقستاننىڭ دا جاعدايى دا ءماز ەمەس. بىزدەگى ادام ءولىمى كاتارعا قاراعاندا 5,5 ەسەدەي، ءباا-گە قاراعاندا 4 ەسە جوعارى. تۋ كورسەتكىشى كەيبىر مەملەكەتتەردەن ەكى ەسەدەن دە جوعارى كورسەتكىشكە كەم، ءتىپتى ول ەلدەردىڭ تابيعي وسىمىنە دە جۋىقتامايدى.

ۇزاق جىلداردان بەرى سوعىستان كوز اشپاي وتىرعان اۋعانستان ەلىن الايىق. 38,84 ادام ومىرگە كەلسە (1000 ادامعا شاققاندا), 14,12 جان قازا تابادى ەكەن. سايكەسىنشە تابيعي ءوسىم 24,72 ادام. كورشى مەملەكەتتەرمەن سالىستىرعاننىڭ وزىندە قازاقستان ءولىم كورسەتكىشى بويىنشا جوعارى دەڭگەيدە بولىپ تۇر. ورتالىق ازيانىڭ بەس مەملەكەتىنىڭ ىشىندەگى ادام سانىنا شاققاندا ءولىم ەڭ كوپ تىركەلەتىن ەلمىز. تۋ كورسەتكىشى بويىنشا كەرىسىنشە، ەڭ تومەنگى كورسەتكىشكە يە. ءتىپتى، ۇزاق جىلدار بويى تۋ سانىن شەكتەپ، حالقى مەيلىنشە قارتايعان قىتايدىڭ وزىندە ءولىم كورسەتكىشى بىزدەن تومەن. ورتالىق ازيا بويىنشا تابيعي ءوسىم تاجىكستاندا جوعارى.

حالىق تىعىزدىعىنا دا توقتالا كەتەيىك. قازاقستان الەمدەگى حالقى سيرەك ورنالاسقان ەلدەر قاتارىنا جاتادى. الەمدە جەر كولەمى بويىنشا 9-ورىندى الاتىن قازاقستاندا 19 ميلليونعا دا جەتپەيتىن حالىقتىڭ تۇرۋى جەرىنە سىيماي جاتقان تالاي ەلدىڭ قىزعانىشىن تۋدىراتىنى بەلگىلى ءجايت. سونىمەن، 1 شارشى شاقىرىمعا شاققانداعى حالىقتىڭ قونىستانۋ تىعىزدىعى جونىنەن الەمدەگى ەڭ تومەنگى كورسەتكىشكە يە ەلدەر:

موڭعوليا – 1,896 ادام;
ناميبيا – 3,046 ادام;
يسلانديا – 3,228 ادام;
اۆستراليا – 3,273 ادام;
سۋرينام – 3,354 ادام;
كانادا – 3,517 ادام;
ماۆريتانيا – 3,524 ادام;
ليۆيا – 3,598 ادام;
گايانا – 3,729 ادام;
بوتسۆانا – 3,837 ادام;
گابون – 6,587 ادام;
قازاقستان – 6,757 ادام;
ورتالىق افريكا رەسپۋبليكاسى – 8,023 ادام;
رەسەي – 8,595 ادام.

مۇنداعى كوپتەگەن ەلدەردىڭ جەرى ءشول، ياعني ءومىر سۇرۋگە قولايسىز بولعاندىقتان حالىق سانىنىڭ تىعىزدىعى تومەن بولىپ وتىر. ونىڭ ىشىندە اۆستراليا دا بار. كانادانىڭ كوپ جەرى سۋىق، وندا دا ادام ءومىر سۇرە المايدى. رەسەيدىڭ قيىر شىعىسىنداعى جاعداي دا بەلگىلى. ول ەلدەرمەن سالىستىرعاندا قازاقستان جەرى جۇماقتاي.
ەندى كورشى ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن سالىستىرىپ كورەيىك:

وزبەكستان – 71,093 ادام;
تاجىكستان – 60,053 ادام;
قىرعىزستان – 30,27 ادام;
تۇركىمەنستان – 11,143 ادام.

كورىپ وتىرعانىمىزداي، تاجىكستاندا حالىق تىعىزدىعى بىزدەن 10 ەسەدەي جوعارى بولسا، وزبەكستاندا 11 ەسەدەي جوعارى. ال قىتايدا حالىق تىعىزدىعى ءار شارشى شاقىرىمعا 143,923 ادامنان كەلەدى.
الەمدەگى حالقى ەڭ تىعىز ورنالاسقان ەلدەر مىنالار:

موناكو – 18931,5 ادام;
سينگاپۋر – 7892,82 ادام;
باحرەين – 1979,699 ادام;
ۆاتيكان – 1913,636 ادام;
مالتا – 1374,693 ادام;
مالديۆى – 1137,52 ادام;
بانگلادەش – 1117,997 ادام;
پالەستينا – 800,084 ادام;
باربادوس – 661,267 ادام;
ماۆريكي – 618,239 ادام;
ليۆان – 575,784 ادام;
سان-مارينو – 523,77 ادام;
وڭتۇستىك كورەيا – 522,249 ادام.

تاڭ قالاسىز با، موناكوداعى حالىق تىعىزدىعى بىزدەن 2874 ەسەگە جوعارى! ياعني، بىزدە 1 ادام تۇرىپ جاتقان جەرگە ولاردا 2874 ادام تۇرۋدا. سونداي ەل تۇرعىندارىنىڭ بىزگە قىزىعا دا قىزعانا قارايتىنى ءسوزسىز عوي. جارايدى، اتالمىش ەلدەردىڭ كوپشىلىگى بىزدەن الىس جاتىر دەيىك. بىراق، كورشى ەلدەردەگى جاعدايدىڭ ءوزى الاڭداتارلىق. وزبەكستان حالقى ءۇشىن جاقىن جەردەگى ەڭ بوس جاتقان ءارى قولايلى ايماق – قازاقستان مەن تۇركىمەنستان. بىراق تۇركىمەنستاننىڭ كوپ جەرىن ءشولدى دالا الىپ جاتىر. جەر ەمگەندى ءجون كورەتىن وزبەك ءۇشىن قازاق جەرى تاپتىرماس ورىن. قىتاي ءۇشىن – قازاقستان، رەسەي مەن موڭعوليا. رەسەيدىڭ بوس جاتقان ايماقتارىنىڭ كوپشىلىگى اۋا رايى قاتاڭ، سۋىق ءارى ورماندى-باتپاقتى جەرلەر. موڭعوليا تابيعاتى دا قاتاڭ، ءبىراز جەرىن گوبي ءشولى الىپ جاتىر. ەڭ قولايلى ايماق قازاقستان ارينە. سوندىقتان ەبىن تاۋىپ قازاقستاننىڭ ازاماتتىعىن الاتىن قىتاي مەن وزبەك، ءتىپتى قىرعىز ازاماتتارىنىڭ سانى قازىردىڭ وزىندە از بولماي تۇر. الداعى 50 جىلدا ءبىزدىڭ ەلگە انتالايتىن كورشىلەر سانى مۇلدە ارتاتىنى ايتپاي-اق تۇسىنىكتى بولىپ تۇر. مۇنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ارينە، ءوز حالىمىزدىڭ سانىن ارتتىرۋىمىز كەرەك. بۇل ءۇشىن مەملەكەت دەموگرافيالىق ساياساتقا شىنداپ دەن قويۋعا ءتيىس. بولاشاعىمىزدى قازىردەن ويلاماساق، كەيىن كەش بولاتىنى انىق.

ەسكەرتۋ: stattur.ru سايتىنان الىنعان جوعارىداعى ستاتيستيكالىق كورسەتكىشتەر 2-3 جىل بۇرىنعى مالىمەتتەر بويىنشا دايىندالعان بولۋى مۇمكىن. بىراق 2-3 جىلدا كوپ كورسەتكىش وزگەرە قويعان جوق. سوندىقتان ول كورسەتكىشتەردى بۇگىنگىنىڭ ءدال انىقتاماسى رەتىندە قابىلداۋعا ابدەن بولادى.

كەنجە شىڭعىسبەك

Abai.kz