نايماننىڭ ءبىر اتاسى تولەگەتايدىڭ شىققان تەگىنە قاتىستى لەكتسيامىزدا بىزدەر شەجىرەدەگى: «ەرەكشە ادام بولعان قۇبا جوننان» دەگەن سوزدەردىڭ، دالا اۋىز تاريحىنىڭ دەرەك بەرۋىندەگى شەجىرەلىك تاسىلگە ساي ايتىلعان جاسىرىن ماعىنالى مالىمەت ەكەنىن ايتقان ەدىك. ياعني، بۇل سوزدەر تولەگەتايدىڭ نايمان حاندارىنىڭ اۋلەتىنەن شىققانىن بىلدىرەدى. ءبىزدىڭ كوپتەگەن وقىرماندارىمىز، جانە دە عالامتورداعى لەكتسيالارىمىزدىڭ تىڭدارماندارى شەجىرەدەگى ايتىلعان قۇبا جون، اقتامبەردى جىراۋدىڭ ايتقان قۇبانىڭ الا جونى، قىرعىز بەن قازاق ايتقان قۇباساي (سىرگەلىنىڭ ءبىر اتاۋى)  دەگەندەرىمىزدىڭ ەرگەنە قوڭ ەكەنىن جاقسى بىلەدى. قاشاعان جىراۋدىڭ ايتقان «العيدىڭ الا ءشولى» مەن «حازىرەتتىڭ كەڭ ويى»  دا وسى قۇباساي بولادى. جانە دە، ەرگەنە قوڭدى بىلدىرەتىن توپونيمدەردە «الا» ءسوزى كوپ كەزدەسەدى. سوندىقتان دا، شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعىنىڭ قۇبىلاي دەگەن ەسىمى «قۇبا الا»  دەگەن سوزدەن بولعان دەپ ايتقان ەدىك. ياعني، ونىڭ ەسىمى دە ەرگەنە قوڭنىڭ ءبىر اتاۋى بولعان. قۇبىلا دەگەن دە، «قۇبا الا» دەگەن سوزدەن قالعان بولسا كەرەك. «اباي كز» پورتالىندا ەرگەنە قوڭعا قاتىستى «ارعى انا قونىسى» اتتى ماقالامىز دا جارىق كورگەن. سوندىقتان دا، بۇل جەر جۇماعى، ياعني، ۆاراحانا دەگەن ءبىزدىڭ سوزدەن اتاۋى كەيىن سوعدىشا ايتىلىپ كەتكەن قازىرگى فەرعانا اڭعارى جونىندە جورتا جۇرە ايتاتىن بولامىز.  

وسىمەن قاتار، اياگوزدەگى تاتار قۇربانعالي ءحاليديدىڭ شەجىرەسىندە فەرعانا حاندارى جونىندە ارنايى تاراۋ بار. جانە دە ول اۆتوردىڭ فەرعانا اڭعارىن تۇرعاۋا دەگەنى، سەرىكبول قوندىبايدىڭ «ارعى انا قونىسى» دەگەنىن راستاپ تۇر. ياعني، تۇرعاۋا دەگەنى تۇراندىق حاۋا انامىز دەپ تۇر، جەر انامىز دەگەن ماعىنادا. «شامبالا چينگيس حانا»، «اتلانتيدا پرەدكازاحوۆ» اتى ماقالالارىمىزدا دا، بىزدەر وسى ەرگەنە قوڭنىڭ ءتۇپ-تامىرى اۆەستالىق ۆارا-كانگحا قامالىنان كەيانيدەر  اتالعان پاتشالار اۋلەتىنىڭ شىققانىن ايتقان ەدىك. ماسەلەن، نايماننىڭ ناقتى اتاۋى «توعىز تاڭبالى نايمان» دەگەنى، ەجەلگى گرەك ميفولوگياسىنداعى قۇدايدىڭ توعىز پاتشا ۇلدارىنا قاتىسى بار. ويتكەنى، بۇل ءميفتىڭ ءتۇپ-تامىرى ەرگەنە قوڭدا جاتىر، سوندىقتان دا،  بۇل وقيعانىڭ باستاپقى نۇسقاسىندا وندا كەتكەندەردىڭ قيان مەن توعىز ەكەندەرى ايتىلادى. سوندىقتان دا، ەجەلگى سپارتالىقتاردىڭ قالقاندارىندا بىزدەر نايماننىڭ تاڭباسىن كورەمىز. ءتىپتى، سوناۋ امەريكا كونتينەنتىندەگى گۆاتەمالادان تابىلعان «پوپول-ۆۋح» اتتى ءدىني كىتابىندە دە،  وسى توعىز پاتشا اتالادى. قازاقتاردىڭ بايگەگە، شۇيىنشىگە، سىيلىققا توعىز اتايتىندارى دا، وسى توعىز پاتشاعا قاتىستى ەكەنى ەشبىر ءشۇبا كەلتىرمەيدى. ەرتەگىدەگى توعىز توڭقىلداق تا، ەرتوستىكپەن قوسقانداعى توعىزى اعايىن دا، وسى توعىز پاتشادان باستاۋ الادى.   

التاي ادايلارىنىڭ ەپوسى «مااداي-قارا» جىرىندا ەرگەنە قوڭدى جەر-تۇمار دەپ اتاعان. ورىسشا جازعان ماقالامىزدا بىزدەر: «پوسلە توگو كاك يا يزۋچيل ترۋدى تاتارسكوگو اكادەميكا  زاكيەۆا و شۋمەراح، يا بولشە نە ستەسنيايۋس گوۆوريت، چتو پەرۆىم يازىكوم چەلوۆەچەستۆا موگ بىت ناش كىپچاكسكي» دەگەن ەدىك. قىپشاق دەگەنىمىزدىڭ باستاپقى نۇقساسى «قۇبا شاق» تا بولۋى مۇمكىن. ياعني، ءىشى قۋىس كەڭىستىكتە وتكەن شاق، عۇمىر دەگەن ماعىنادا.  سوندىقتان دا، شەجىرەدەگى قىپشاقتىڭ اتاسىنىڭ ءبىرى قۇبا+قالىپ بولادى. بۇل جەردەگى قۇبا دەگەنى ەرگەنە قوڭ، قالىپ دەگەنى ونىڭ ءۇشبۇرىشتى فورماسىن، ياعني، قالىبىن ايتىپ تۇر. ءتىپتى كوبەقالىپ دەگەندە دە، بىزدەر بۇل اتاۋدى ساۋىت-قالىپ دەپ ءتۇسىنىپ، بۇل جەردە قالىپتاي قۇيىلعان قامالدىڭ ايتىلىپ تۇرعانىن تۇسىنەمىز. (كوبە –ساۋىت). ەجەلگى گرەكتەر ەرگەنە قوڭدى كاليپسو، ياعني، ءبىزدىڭ تىلدەن قالىپساي دەپ  تە اتاعان. وسىمەن قاتار ولار كيركا، ياعني بىزدىڭشە قىرقا دەپ تە اتاعان. قازىرگى تاڭدا رەسەي عالىمدارى، اتاپ ايتقاندا ليگنۆيست، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى دميتري پەتروۆ، گرامماتيكالىق قازاق ءتىلىنىڭ كونە ءتىل (ارحايچەسكي)  ەكەنىن ايتادى. قازاق لينگۆيستيكاسىنىڭ اتاسى ولجاس سۇلەيمەنوۆ كەيىنگى ءبىر سوزىندە، الەمدىك تاريح عىلىمى ءبىزدىڭ ءتىلدى بىلۋگە ءماجبۇر بولىپ وتىرعانىن ايتقان ەدى. الاي دا، ەجەلگى گرەك تىلىنە قاتىستى ەڭ العاش پىكىر ايتقان اكادەميك  ۆ.ۆ. بارتولد بولاتىن. ءوزىنىڭ ايگىلى لەكتسيالارىندا ول كىسى: «سۋلتان-ۆەلەد، سىن دجەمال اد-دينا رۋمي، ۆو ۆتوروي پولوۆينە 13 ۆەكا پيسال ستيحي نە تولكو پو-پەرسيدسكي ي تۋرەتسكي، نو ي پو گرەچەسكي، ي ەتي گرەچەسكيە ستيحي، ناپيساننىە ارابسكيم الفاۆيتوم، پرەدستاۆليايۋت بولشوي ينتەرەس دليا لينگۆيستوۆ كاك ەدينستۆەننىي پامياتنيك توگو گرەچەسكوگو نارەچيا، نا كوتوروم توگدا گوۆوريلي ۆ وكرەستنوستياح كوني» دەگەن ەكەن.  سوندىقتان دا، بىزدەر گرەك ەتنونيمىنىڭ باستاپقى نۇسقاسىنىڭ «قىر+اق» بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتقان ەدىك. ياعني، قىراق، اقتاۋ، اقتوبە، قىرقا، گرەكشە كيركا دەگەن ەتنوتوپونيمدەردىڭ قازىرگى فەرعانا اڭعارىنداعى قاسيەتتى سۇلەيمەن تاۋدىڭ اتاۋلارى ەكەنىنە ەش ءشۇبا كەلتىرمەيمىز. بۇل تاۋدى ەرتەدە قىرعىزدار بارا كوك دەپ تە اتاعان. ياعني، ورىس تىلىندە ايتىلىپ جۇرگەن ۆارا اتاۋى ءبىزدىڭ تىلدەن بارا بولعان، تۇپكى  نۇسقاسى «بار» بولسا كەرەك. اۆەستادا بۇل بارا ءۇيىن يام پاتشانىڭ ساز بالشىقتان تۇرعىزعانى ايتىلادى. سوندىقتان دا، امەريكا كونتينەنتىندەگى ەجەلگى مايا وركەنيەتىنىڭ «كودەكس تروانا» اتتى دەرەگىندە بۇل بارا ءۇيىن گلينيانىە حولمى مۋ، ياعني، ۇمايدىڭ ساربالشىق تاۋلارى دەپ اتاعان ەكەن. تروانا دەگەنىمىز تۇر+انا، ياعني، قۇربانعالي ايتقان تۇرعاۋا بولادى. ۇماي انامىزدىڭ ۇندىاريلىك تەگى جونىندە پروفەسسور سابەتقازى اقاتاي اعامىز مارقۇم ايتىپ كەتكەن ەدى.  ۇماي انامىزدىڭ مەكەنى دەگەن سۋمەر تاۋى دا وسى ەرگەنە قوڭ بولادى، جۇم يەر، جۇماق جەر دەگەننەن بۇرمالانعان اتاۋى. التايلىقتار سۋمەر-ۋليۋم تاۋى دەگەن. بۇل جەردەگى «ۋليۋم» ءسوزىنىڭ باستاپقى نۇسقاسى «الا يام» بولسا كەرەك، ورىس تىلىنە اۋدارعاندا بۇرمالانىپ كەتكەن. حاندىق قۇرعان داۋىرىمىزدەگى نايمان-سۇمە دەگەن قالامىزدىڭ اتاۋى دا وسى سۋمەردەن بولسا كەرەك. ال ەندى، نايماننىڭ شامبالىق دەگەن قالاسىنىڭ اتاۋىنىڭ ايگىلى شامبالانىڭ اتاۋى ەكەنىن بىزدەر «شامبالا چينگيس حانا» اتتى ماقالامىزدا   دالەلىمەن ايتىپ كەتتىك. ياعني، شامنىڭ قالاسى، قۇران كارىمدە شام ولكەسى تۇر تاۋى دەپ اتالعان فەرعانا اڭعارى.  

اۆەستالىق يام پاتشانىڭ باسقا حالىقتاردىڭ تىلىندەگى شام، يم، سام، يامىش، دجام، دجامىش، دجامشۋد اتى بىزدىڭشە ءشامشى، ءجامىش ەكەنى بەلگىلى.  وسىدان بىلاي يام پاتشانى بۇل جەردە ءشامشى، نە بولماسا  ءجامىش دەپ اتايتىن بولامىز. «قۇپيا شەجىرەنى» زەرتتەدىم دەپ، تۇگىن  ۇقپاعان تىلەۋبەردى ابەنايدىڭ بۇرمالاپ ايتقانىنداعى باتتساگااننىڭ، ياعني، باتىس  قاعاننىڭ ۇلى تاماشا دەگەنى وسى ءشامشى بولادى. (دجاماشا - كىشى ءجامىش). جامۇقا ەسىمىنىڭ  باستاپقى نۇسقاسى دجاما-كانگحا دەگەن سوزدەن بولسا كەرەك، چۋمۋكۋن، شاماحان، شومەكەي اتاۋلارىنداعى سياقتى. مايا ۇندىستەرىنىڭ «ىنجىلىندە» شمۋكان دەپ اتالعان. ياكۋتتار ومەكەي دەيدى. جانە دە ياكۋتتار فەرعانا اڭعارىن تۋي-ماادا دەپ اتاعان ەكەن. ياعني، ماادايدىڭ تۇيىعى، قامالى دەگەن ءسوز. ولاي بولسا قىتايلادىڭ دايۋان، ياعني، داي+ۋاڭ دەگەندەرى «اداي كنازدىگى» دەگەندى بىلدىرمەك. وسى جەردە پايعامبىرىمىز مۇحاممەد، عالايىس سالامنىڭ مااديت، ياعني، وسى ماادانىڭ ۇرپاعى ەكەنىن  ايتىپ كەتكەن ارتىق بولماس.  

جانە دە، بىزدەر بۇل «قۇپيا شەجىرەنىڭ» نايمان حاندارىنىڭ كانتسەليارياسىنان  الىنۋى مۇمكىن ەكەنىن جازعان ەدىك. ايتپەسە، شىققان ءتۇبى بۇلىڭعىر شىڭعىس حاندا قايداعى شەجىرە؟ بۇلار، توبان مەرگەن قايتىس بولعان تۇستان باستاپ ارى قاراي شىڭعىس حاننىڭ  تاريحىن ايتىپ كەتكەن سىڭايلى. شىڭعىس حاننىڭ دا، ونىڭ بالالارىنىڭ دا، ياعني، تورەلەردىڭ دە ساۋاتىن اشقان نايمان حاندارىنىڭ كانتسەليارياسىنىڭ باسشىسى بولعان تاتا توڭعى ەكەنىنە ەشكىم دە داۋ ايتا المايدى. تونىكوكتىڭ ۇرپاعى تاتا توڭعىنىڭ اداي بولعانىن كورنەكتى عالىم يۋري الەكسەەۆيچ زۋەۆتىڭ «راننيە تيۋركي» اتتى ەڭبەگىنەن تۇسىنەمىز. تونىكوكتىڭ تاڭباسى دا تۇمار ەدى. وسىمەن قاتار اكادەميك  بارتولد، ءبىزدىڭ ءتىلدىڭ كاۆكازعا شىڭعىس حاننىڭ ماڭعولدارىمەن كەلگەنىن ايتادى. جانە دە، شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاقتارىندا دجەنكشي دەگەن ەسىم بولعانىن جازىپ، شىڭعىس اتاۋىنىڭ جەڭگىش ەكەنىن مەڭزەپ كەتكەن. وسىدان بىزدەر، قىتاي-قالماق تىلدەرىندە بۇرمالانىپ ايتىلعان چينگيس دەگەننىڭ ورتا ازياداعى اتاۋىنىڭ جەڭگىش بولعانىن تۇسىنەمىز. وسىمەن قاتار اكادەميك بارتولد حازار مەملەكەتىندە ءيۋدايزمدى ۇستانعان قارايمداردىڭ ءبىزدىڭ تىلدە سويلەگەندەرىن، جانە دە، ولاردا «ءىنجىلدىڭ» ءوز تىلدەرىندە    بولعانىن جازادى. بۇل قارايم دەگەن ءسوزدىڭ ەتيمولوگيسىنىڭ قارا+يم، ياعني، ەجەلگى يم، يام ەكەنى ءسوزسىز. بۇل قارايمدار كەيىن «تاۋ ەۆرەيلەرى» اتانىپ، ازەربايجان جەرىندەگى وزدەرىنىڭ ەۆرەيلەر سلوبوداسىن  قۇبا (كۋبا) اتاعان. ەندى، قۇدايىم ءبىر اللاح، اتام ءبىر ارۋاق دەپ، نايمان حاندارىنىڭ تاريحىنا كوشەلىك. 

تورە بولعان سوڭ ايتۋعا حاقىسى بار، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت قايراتكەرى مۇحتارحان اباعان قىرعىزعا بارىپ كەلگەندە، قىرعىز حالقىنىڭ  مادەنيەتىنىڭ قازاقتىكىنەن جوعارى ەكەنىن ايتقان ەدى. ارينە، بۇل ءسوزدىڭ ءتۇپ-تامىرىندا كوپ نارسە جاتىر. ءتىپتى، قىرعىز حالقىنىڭ ناقتى دەموكراتيالىق   جولعا تۇسكەنى دە مەڭزەلىپ تۇر. بۇل قىرعىزدىڭ وسىمەن قوسا شەجىرەلىك تاريحتى دا تەرەڭ بىلەتىندەرى حاق. الاي دا، بۇنى بىلگەندەر انىق ەتنيكالىق قىرعىزدار ما، الدە قىرعىزعا ءسىڭىپ، تولقۇجاتىندا قىرعىز اتانىپ كەتكەن نايماندار ما، مىنە، ماسەلە وسىدا جاتىر. قىرعىز تاريحشىسى، شەجىرەشى دە بولسا كەرەك، «بايىرعى يچكيليك قىرعىزداردىن تاريحى»، بايىرعى كەركيدان شاارى»  اتتى كىتاپتاردىڭ اۆتورى اشيرالي جولدوشوۆ بىلاي دەيدى: «نايماننىڭ كۇشلىك حانى 1218-ءشى جىلى ءولدى. ونىڭ قارا قىتاي گۋرحانىنىڭ قىزىنان بولعان ۇلى قاشعاردا تۋدى. وعان 7-10 جاس بولعاندا نايماندار ونى ۇرلاپ اكەتىپ چون-الاي  القابىنا الىپ كەلدى. ول 25-30 جاسقا تولعاندا، نايماندار ونى قاشعارعا الىپ كەلىپ اناسىنا كورسەتتى. ولار ونى تانىدى. ول مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداپ، وعان كۇتلۇع-سايد دەگەن ات قويىلدى. قاشعار بيلەۋشىسىنىڭ تاعىنا وتىرعىزىلىپ، چون-الاي جانە فەرعانا اڭعارىن دا بيلەدى. ونىڭ ۇرپاقتارى 1901 جىلعا دەيىن قاشعاردا بيلەپ وتىردى. ول كەزدە قاشعاردى مەنىڭ توتە بابام قۇلىبەك بيلەپ وتىردى. ول كەزدە، چون-الاي مەن فەرعانا اڭعارى قوقان حاندىعىنا ءبولىنىپ كەتتى. وسىنىڭ دالەلى رەتىندە ورىس مۇرعاتتارىندا قالعان فوتوسۋرەتتەردى كورسەتە الامىن. قۇبا قالاسى مەن كۇباساي قالالارىنىڭ اتى ءبىزدىڭ بابامىز كۇبان ءبيدىڭ اتىنان بولعان». 

مىنە، بۇل جەردەگى قۇبان دەگەن ەسىمنىڭ باستى نۇسقاسى ەرگەنە قوڭنىڭ ەندى ءبىر اتاۋى قۇبا انا دەگەننەن قالعان. ياعني، تۇرعاۋا، ارعى انا قونىسى دەگەن سياقتى، جەر-انانىڭ ءۇشبۇرىشتى سيمۆولىنا قاتىستى «انا»  اتالعان. التايلىقتار جەر-تۇمار دەسە، ءبىزدىڭ ەپيكالىق شىعارمالارىمىزدا كوندىكەر-كوباڭ، سەرىكبول قوندىباي مارقۇم  ايتقان «كىندىك يەر- قۇبا انا». وسى كۇبا انا اتاۋىنان ورىستىڭ كۋبان ءسوزى پايدا بولعان. «ماناس» جىرىندا دا كىندىك جەر دەپ اتالادى. ەرگەنە قوڭ دەگەندەگى «قوڭ» ءسوزى قويدىڭ جامباسىن، ياعني، ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ تۇسىنىگىندە ءۇشبۇرىشتىڭ سيمۆولىن بىلدىرەدى. وسىمەن قاتار، اشيرالي مىرزا نايمان حاندارىنىڭ اۋلەتىن قىرعىزدا بوو-نايمان، ياعني، بي-نايمان جانە مىرزا-نايمان دەپ اتايتىندارىن جەتكىزەدى. ال ەندى، مىرزا دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى رۋحاني توزعان قازاقتىڭ زامانىنا دەيىن پاتشا اۋلەتىنىڭ مۇشەسىنىڭ تيتۋلى، ياعني، لاۋازىمى، اتاعى بولعان. سودىقتان دا، ەپوس پەن شەجىرەدەگى تولەگەن مىرزا، بايجان مىرزا، سوپى مىرزا، بابا مىرزا دەگەن سياقتى، اسقاق تەمىردىڭ ۇرپاقتارى دا مىرزا اتانعان، الاي دا، جالعان اتتى رەتىندە، ويتكەنى، ونىڭ اتا-تەگىندە نايمانداردىكى سياقتى  حاندىق جوق ەدى. وسى سياقتى، قازىرگى تاڭدا دا، تەكسىزدىڭ ءبارى مىرزا اتانىپ كەتتى، پرەزيدەنت مىرزا، اكىم مىرزا، پروكۋرور مىرزا دەگەن سياقتى. قىرعىزدىڭ باتىر ەكس-پرەزيدەنتى اتامباەۆتىڭ ءتۇبى ءبىزدىڭ بايجىگىتتەگى  قاراشامەن ءبىر ەكەنىن مەن ايتىپ وتىرسام، اشيرالي جولدوشوۆ نايمانداعى كوكجارلىنىڭ قىرعىزداعى كوكجار تۇبىنەن كەتكەنىن، ونىڭ ءتۇبىنىڭ مىرزا-نايمان ەكەنىن ايتادى. كوكجار ەلدى مەكەنى سۇلەيمەن تاۋدان 60 شاقىرىم جەردە تۇر ەكەن. شاكارىم قاجىنىڭ ايتقان نايمان سوپى مىرزانىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ءبارى قازاق اراسىندا ەكەندەرىن ايتا كەلە: «بابا-مىرزانىڭ نايماندارى قىرعىزستان مەن ءبىرازى وزبەكستاندا، سەندەر وسى نايمانداردانسىڭدار» دەيدى جازعانىندا. كوكجال باراق بابامىز  وسى بابا مىرزانىڭ شوبەرەسى ەدى. وسىمەن قاتار، بابا مىرزادان وتەمىس، جارتى، قارشىعا تۋادى. وتەمىستەن اتاقتى جاناي باتىر شىققان.  

ەندى ءوزىمىزدىڭ شەجىرەلىك زەرتتەۋلەرىمىزگە كوشەلىك. شەجىرە دەرەكتەرى كوكجارلى مەن بۋرانىڭ سامارقاننان اكەلىنگەندەرىن ايتادى. كوكجارلى دەپ بۇل جەردە سامارقاننىڭ كوك جار تاسى ايتىلىپ تۇر. ساماركاند دەگەنىمىز سام+بارا+كانگداح دەگەن  ءسوزدىڭ بۇرمالانۋى، سامار اتاۋىنداعى سياقتى. سەرىكبول مارقۇم ايتقانداي، ار، ور، ۋر سوزدەرى بارا اتاۋىنىڭ فونەتيكالىق نۇسقالارى بولادى. تاريحي دەرەكتەردە اۆەستالىق بۇل قامالدى   كانگداح (كانگ+داي+اق), كانگدەز دەپ تە اتاعان. (كانگ+داي+از). ياعني، ساماركاند دەگەنىمىز ءشامشى، ياعني، سام پاتشانىڭ سالعان بارا-كانگداح قامالى دەگەن ءسوز. قالا وسى قامالدىڭ اتىمەن اتالعان.  ماسەلەن، قاشعار دەگەنىمىز پارسى تىلىندەگى چاچ+حۆارا، ياعني، حۆارا قامالى، حۆارازم-حورەزم دەگەنى حۆارا-ءاز-يام دەگەن سوزدەردەن قالعان سياقتى. ياعني، يامنىڭ ەجەلگى باراسى دەگەندى ايتىپ تۇر. اسقاق  تەمىردەن قالعان: «سامارقاننىڭ كوك تاسى ەرىگەن كۇن» دەگەن ءسوز، ەرگەنە قوڭ وقيعاسىندا ايتىلعانداي، اتالارىمىزدىڭ جەتپىس جەردەن وت قويىپ، كەزىندە كيان مەن توعىز تار جولدى بىتەپ تاستاۋ ءۇشىن سايعا قۇلاتىپ  كەتكەن كوك جار تاستى ەرىتىپ، قوڭىرات اتاۋلى قارعالىپ، اياقتان كەتىپ شىققان كۇندى ايتادى. كوك جار تاسىمىز بالقىپ تەمىرگە اينالعان سوڭ، وسىدان كوك تەمىر ۇعىمى قالعان بولسا كەرەك. داماسك قۇرىشى دەگەن وسى بولادى.  ونىڭ وتانىنىڭ فەرعانا اڭعارى ەكەنى بەلگىلى. قازاقتار بۇل قۇرىشتى «قايراۋ بەرمەس قارا بولات» دەيدى.  

شەجىرەدە: «نايماندا اتام سارمان، كىمنەن ازبىن» دەگەن ءسوز بار. بۇل جەردەگى سارمان دەگەنىمىز ەجەلگى التاي ادايلارىنىڭ «مااداي قارا» جىرىندا ايتىلعان سارىمان ەلى، ياعني، كۇننىڭ باتاتىن باتىس ءوڭىرى  قۇباساي بولادى. سوندىقتان دا، شەجىرە دەرەكتەرىندە تاريحي تۇلعا سارىجومارتتىڭ اعاسى دەگەن سارمان، ارعىن مەن نايماننىڭ اتاسى دەگەن سارماناي دەگەندەرى دە، بۇل تايپالاردىڭ  سارىمان ەلىنەن، ەرگەنە قوڭنان شىققاندارىن ايتىپ تۇر. دەمەك، بۇلار دا سيمۆولدىق تۇلعالار بولادى. وسىنىڭ نەگىزىندە بىزدەر شەجىرەدەگى: «سارماننىڭ ءتۇتىنى وشپەسىن دەپ سارىجومارت اتا  كوكجارلى مەن بۋرانى سامارقاننان الىپ كەلىپ جەكە وتاۋ ەتىپ قوندىردى» دەگەن سوزدەر، بۇلاردىڭ قۇبا جوننان اكەلىنگەن نايمان حاندارىنىڭ اۋلەتىن ءبىلدىرىپ تۇرعانىن تۇسىنەمىز. مىنە، شەجىرەدەگى تولەگەتايعا قاتىستى: «ەرەكشە ادام ەدى قۇبا جوننان» دەگەن ءسوز دە  وسىنى بىلدىرەدى.  

كوكجارلىنىڭ  شىن اتى توعاناس بولعان ەدى. توعاناستى توقاناس دەپ تە اتايدى قازاق اراسىندا. بىزدىڭشە، توقاناس دەگەنىمىز دە، قۇباسايدىڭ ءبىر اتاۋى. توق+انا+ساي دەگەن سوزدەن قالعان بولسا كەرەك.  دەمەك، بۇل جەردە «توق» دەپ، ارعى انا قونىسىنداعى «قوي ۇستىندە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» زامان ايتىلىپ تۇر. مايا وركەنيەتىنىڭ دەرەگىندە توحيل، ياعني، «توق ەل» دەپ اتالعان. بۇل اتاۋ ەجەلگى اۆەستاداعى كانگحا-ۆارا قامالىنداعى جۇماق داۋرەندى، باقىتتى شاقتى، ەشقاشان كارىلىك كەلمەيتىن، تەك قانا ءيمانجۇزدى ادامداردىڭ توقشىلىقتا وتكەن عۇمىرلارىن ايتىپ تۇر. «الپامىس» جىرىنداعى «جەر-وشاقتاي اڭعار» دەپ تە اتالعان  جيدەلى-بايسىنداعى: «توعاي سايىن مىڭ جىلقى، ەسەبى جوق كوپ جىلقى» بولعان زاماندى ايتىپ تۇر. جيدەلى-بايسىن دەگەنىمىز دە وسى ەرگەنە قوڭ بولادى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ماڭعولتانۋشى مۋنكۋەۆ ايتقانداي، بايسىن تاۋلارى. شەجىرەدە ارى قاراي: «كوكجارلىدان ەلتەمىر» دەيدى. بۇل جەردەگى ەلتەمىردىڭ دە ەسىمى ەرگەنە قوڭنىڭ ەندى ءبىر اتاۋى بولسا كەرەك. ورحون جازۋلارىندا بۇل اڭعار تەمىر قاقپا دەپ اتالسا، قىتاي دەرەكتەرىندە تەمەنگۋان، ياعني، ول دا تەمىر قاقپا، اباي اتامىزدىڭ قيسساسىندا ەسكەندىر الا الماعان التىن قاقپا، بۇل دا وسى. «رۋس سوزدالي ۆارياگي-كىپچاكي» اتتى ماقالامىزدا ايتقانىمىزداي، وسى ەلتەمىر، ۇلاتەمىر دەگەن ەرگەنە قوڭنىڭ ەندى ءبىر اتاۋىنان ورىستىڭ ۆلاديمير ەسىمى پايدا بولعان. سوندا ەلتەمىر دەگەنى، تەمىر قاقپانىڭ ەلى دەگەندى ايتىپ تۇر. ال ەندى، شەجىرەدەگى ەلتەمىردىڭ ءىنىسى دەگەن ەشكىلى سيمۆولدىق تۇلعا بولادى. ياعني، الپامىس باتىردى ەشكىمەن اسىراعان كەيقۋاتتىڭ سيمۆولى. كەيقۋات دەگەنىمىز ەجەلگى اريلىك پاتشالاردىڭ ءتۇپ اتاسى دەگەن كاي كوبااد بولادى. بۇل ەسىمدەردىڭ دە ءتۇپ تامىر نۇسقاسىنىڭ قۇبا اتا ەكەنىن بىزدەر تالاي جەردە ايتقان ەدىك، قازاق ءتىلىنىڭ ەڭ كونە ءتىل دەگەن تۇجىرىمنىڭ نەگىزىندە. ونى كاۆي كاۆاتا دەپ تە اتايدى. كاۆاتا دەگەن ەسىمنىڭ قۇبا اتاعا جاقىن ەكەنى ايدان انىق. پروفەسسور ەرەنعايىپ ومار ايتقانداي، «الپامىس» جىرىنىڭ  ءبىر نۇقساسىندا الپامىستىڭ كەيقۋاتتى يران تاعىنا وتىرعىزعانى ايتىلادى. ال ەندى، الپامىستىڭ كەيقۋاتتى جۇرمەتۇز دەگەن قىزعا ۇيلەندىرگەنى تۋرالى مالىمەت، سول زاماندا يران ەلىنىڭ وتىرىقشىعا اينالعانىن ايتىپ تۇر. جۇرمەتۇز دەگەنى «تۇزدە جۇرمە»، «كوشپەندى بولما»، ياعني، وتىرىقشى دەگەن ماعىنا بەرەدى. دەمەك، بۇل جەردەگى ەشكىلى دەگەن ءسوز پاتشالىق اۋلەتتى ءبىلدىرىپ تۇر. تولەگەتايدىڭ شىققان تەگىنە قاتىستى ايتقانىمىزداي، شەجىرەدەگى «ەشكى باقتى»، «قوي باقتى» دەگەن سوزدەر حاندىق تەكتىڭ سيپاتى بولادى. «ارعىقازاق ميفولوگياسى» اتتى كىتاپتىڭ اۆتورى، كورنەكتى عالىم سەرىكبول قوندىباي مارقۇم ايتىپ كەتكەندەي،  بۇنداي اتاۋلاردىڭ ءبارى دە، جاسىرىن ماعىنالى مالىمەتتەر بولىپ كەلەدى. نايمانعا قاتىستى بۇل مالىمەتتەردىڭ جاسىرىن بولۋىنىڭ باستى سەبەبى، شىڭعىس حان اۋلەتىنىڭ ۇنەمى بيلەكتە بولعاندا نايمان حاندارىنىڭ اۋلەتىن قۋدالاعاندارىندا جاتىر. سونىڭ وزىندە بۇل اۋلەت وزبەك حاندىعىن قۇرىپ، بۇل حاندىقتى نايمان ەلىنىڭ ءوز اتاۋى بولعان وزبەك اتاپ، كەيىن، سوپى مىرزا بابامىز وزبەك جاقتا بيلىكتى الماقشى بولىپ، ءبۇلىنىپ بارىپ تىندى. بۇل بۇلىكتى شوقان ءۋاليحانوۆ: «زاگوۆور نايمانوۆ» دەگەن ەدى. 

اشيرالي جولدوشەۆتىڭ ايتۋىنشا، كۇشلۇكتىڭ ۇلى كۇتلۇق-سايدتىڭ  ۇرپاقتارى فەرعانا مەن قاشعاردى 1250-ءشى جىلدان 1901-ءشى جىلعا دەيىن بيلەپ تۇردى. سوندا، نايماننىڭ ەندى ءبىر شەجىرەسى بولعان، بايجىگىتتىك مالىك مۇقاشۇلى مارقۇمنىڭ ايتقانىنداعى، 19-ءشى عاسىرداعى فەرعانا اڭعارىنداعى نايمان بولىسىنان كەلگەن شەجىرەلىك دەرەكتەردىڭ راس بولعانى. ياعني، داۋلەتباي باتىردىڭ ۇرپاقتارى جانۇزاق پەن ءارىمجان اقىنداردىڭ ايتىپ كەلگەندەرىندەگى سارىجومارت، اقسوپى مەن تولەگەتايلاردىڭ ماڭعىت تۇتقىنىنان 16 جاسار ءابىلحايىر سۇلتاندى قۇتقارىپ الىپ، بولاتشى مەن اسقاق تەمىردىڭ ۇلگىسىمەن قۋىرشاق حان كوتەرگەندەرى. وزبەك اتاۋىن دۇنيەگە اكەلگەن نايماندار بولعانىنا ەشكىم دە داۋ ايتا المايدى. وزبەك حاننىڭ اتىنان بولدى دەگەندەرى تەك جورامال عانا.  نايماندار اتقا قونىپ، تۋ كوتەرىپ: «ەل اتىڭىز وزبەك» دەپ، تاسقا قاشاپ جازىپ كەتكەندە، شىڭعىس حاننىڭ ءوزى دە تۋماعان ەدى. «تاريحي ابۋلحاير حاني» اتتى كۋحيستانيدىڭ جازعان دەرەگىندەگى الاش ءباھادۇر دە، پروفەسسور جامبىل وماري (ارعىن) ايتقانداي  سيمۆولدىق تۇلعا. ياعني، دەرەكتەگى. «الاش باھادۇرگە يەلىگىن قالدىردى» دەگەن سوزدەر بۇل حاندىقتى التى الاش، ياعني، ارعىن، نايمان قوڭىرات، قىپشاق، تاراقتى، الشىنداردىڭ قۇرعاندارىن ايتىپ تۇرعان جاسىرىن ماعىنالى مالىمەت. سوندىقتان دا، بۇل دەرەكتە بارلىق  رۋباسىلاردىڭ شىققان تەگى ايتىلعاندا، الاش ءباھادۇردىڭ عانا تەگى ايتىلماعان. جانە دە، بەك اتاعى دا نايماننان قالعان. راشيد اد-دين نايماننىڭ كوكساۋ ساۋرىعىن «بەكتەردىڭ بەگى» دەگەن ەدى. سوندىقتان، شەجىرەدەگى: «قارابەكتەن بولىپتى باقى، تاقى» دەگەندەرى، بىرىنشىدەن توقاناس پەن باقاناستى ايتىپ تۇرسا، قارابەك دەگەنى سيمۆولدىق تۇلعا رەتىندە ەجەلگى نايمان بەكتەرىنىڭ، ياعني، حاندارىنىڭ ۇرپاقتارىن ءبىلدىرىپ تۇر. وسىمەن قاتار، اقنايمانداردىڭ «تۇراقان شەجىرەسىندە» قارابەكتىڭ، كەزىندە ەلدەن اۋىپ كەنتۋپ-تارتۋپ دەگەن جاققا كەتىپ قالعانى ايتىلادى. بۇل جەردەگى كەنتۇپ دەگەنى كانگح+تۇپ، كانگحا  جەر كىندىگى، تارتۋپ دەگەنى ءتار+تۇپ، كىندىك جەردىڭ تار جولىن ءبىلدىرىپ تۇرسا كەرەك. «مااداي قارا» جىرىندا دا، «وديسسەي» جىرىندا دا، بۇل ەرگەنە قوڭعا كىرەتىن جالعىز قاقپانىڭ تار جول ەكەنى ايتىلادى. ادامدار قىسىلىپ قالىپ مەرت بولىپ جاتادى ەكەن. قازىعۇرت (قازاق جۇرتى، شەشەنشە حاساۆيۋرت) تاۋىنداعى تاستىڭ اراسىنداعى تار جول،  وسى باستاپقى تار جولدىڭ ەستەلىگى عانا. ياعني، ىرىمى. ەجەلگى گرەكتەر بۇل وتكەلدى تارتەسس، تارتيش دەپ تە اتاعان، ءبىزدىڭ ءتارتوس دەگەننەن بولسا كەرەك. بۇل جەردە «ءتوس» دەپ، ارينە جار تاس ايتىلىپ تۇر. ءتۇپ دەگەندى بىزدەر ءتۇپ-تامىر دەپ ۇعامىز. قازاقتىڭ ءتۇپ-تامىرى وسى كانگحا قامالى ەكەنىن سەركىبول مارقۇم دا ايتىپ كەتكەن ەدى.  

سونىمەن،  قۇبا جوننان اكەلىنگەن كوكجارلى-توعاناستان ەلتەمىر،  ودان قۇدايبەردى، ودان بابا مىرزا، ودان وتەي، ودان شۇرەك ودان كوكجال باراق تۋادى.  مىنە وسىلار عانا تاريحي تۇلعالار بولعان. اتام سارمان دەگەنى قۇبا جوندى ايتىپ تۇرعان سيمۆولدىق تۇلعا.  شەجىرەدەگى: «سارمان اتا جورىقتا قازا بولدى» دەگەنى كۇشلىك حاندى مەڭزەيدى. كۇشلىك حاننىڭ قارا قىتايداعى ايەلىنىڭ اتى كۇنەكەي ەدى، قىتايشا حۋنحۋ اتاعان.  سارىجومارتتىڭ دا شەجىرەدە سارى مىرزا دەگەن اتاعى بار. تاريحي دەرەكتە سارى ۋسمان وكىرەش نايمان دەپ اتالعان. بۇل جەردەگى «ۋسمان» دەگەنى دۋاداقتىڭ بالاپانى، تەكتىلىكتىڭ بەلگىسى.  ال ەندى، وكىرەش دەگەننىڭ ءجامىش پاتشانىڭ سيمۆولى ەكەنىن بىزدەر «تولەگەتاي» اتتى لەكتسيامىزدا ايتقان ەدىك. ياعني، بۇل اتاۋ وزبەكتە ناي اتالعان، بۇقانىڭ وكىرىگىن شىعارىتىن ءمۇيىز نايدىڭ اتاۋى. اۆەستادا بۇل التىن  ءمۇيىز نايدىڭ ءجامىش پاتشانىڭ قولىندا بولعانى ايتىلادى. نايمان دەگەنىمىز، ناي (سىرناي) ۇستاعان ادام، ياعني، پاتشا دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇر. مىنە، زەينۋللا سانىك مارقۇم ايتىپ كەتكەن تورە-نايمان دەگەن اتاعىمىزدىڭ سىرى وسىدا جاتىر. 

باراق بابامىزدىڭ ءتۇپ ناعاشىسى تۇرسىن حان بولعاندىقتان، اجەسى  جانبيكە وعان سونىڭ ءبىر ۇلىنىڭ اتىن بەرگەن ەكەن. باراق دەگەنىمىز «بارا اق»، ياعني، سۇلەيمەن تاۋدىڭ ەجەلگى  اتاۋىنان قالعان بولسا كەرەك. پايعامبارىمىز مۇحاممەد، عالايىس سالامنىڭ مىنگەن قاناتتى اسپان اتى ال-باراك پىراعى دا، وسى فەرعانا اڭعارىندا پايدا بولعان  جىلقى تۇقىمى ەكەنىن بىزدەر قىتاي دەرەكتەرىنەن بىلەمىز. قىتايلار ەڭ العاشقى اتتاردى «حەلا»، ياعني، الا دەپ، جانە «حە-لان» - الا اڭ دەپ اتاعان ەكەن. بۇلار ارينە، ءبىزدىڭ قاسيەتتى الا تايلارىمىز. جانە دە، قاناتتى تۇلپارلاردىڭ فەرعانا اڭعارىندا پايدا بولعانىن ايتادى. ولاردى فەرعانانىڭ «اسپان اتتارى» دەپ اتاعان.  ول جىلقىلار قازىر ءبىزدىڭ ەلتاڭبامىزدا ادايدىڭ قاناتتى ايعىرى رەتىندە تۇر. دەمەك، باراق دەگەنىمىز باراداعى قاسيەتتى اق تاۋدىڭ ءبىر اتاۋى بولادى.  

وسىمەن قاتار، قاراكەرەيدەگى  اقنايماننىڭ شىن اتى قۋانسەيىت، قۇبان-سايد دەگەن لاۋازىم اتاعىمەن  فەرعانا اڭعارىنان اكەلىنگەنىن دە بىزدەر ءاشيراليدى بىلمەي جۇرگەن كەزدەرىمىزدە جازعان ەدىك. ايتۋشى ەرعازى ماعاۋيا ۇلى، قاجىعا ءۇش مارتە جاياۋ بارىپ كەلگەن اتاقتى بۋراتاي قاجىنىڭ ۇرپاعى.  بۇل بالانى قاراكەرەيگە بايجىگىت كۇشىك باتىر الىپ كەلگەن دەيدى. كەيىنگى ناداندار اقنايماندى جولىمبەتتىڭ قوياندى جارمەڭكەسىنەن تاۋىپ العانىن ايتادى. بۇل تىم بەرتىن زامان. بىزدىڭشە، قوياندى دەگەنى قياندى دەگەن ەرگەنە قوڭنىڭ ەندى ءبىر اتاۋىنان ەستىلىپ قالعان بولسا كەرەك. ادايلار بۇل ءۇشبۇرىشتى القابتى ءۇش-قيان دەپ تە اتايدى. تاريح دەرەكتەردە ەجەلگى سانبيلەردى «حيانبەي» ياعني، اق قيان» دەپ تە تاڭبالايدى. بۇل قيان دەگەنىمىز انعىعىندا، ءۇشبۇرىشتى اڭعاردىڭ ءۇش بۇرىشىنا قويىلعان قاراۋىل تاستار بولادى. سوندىقتان دا، ادايدىڭ جىراۋى قاشاعان: «قىتايمەنەن شەكىسىپ، قاراۋىل قويىپ كەتكەندە» دەپ جىرلاعان.  ادايدى التايدان ايىرعان اتاڭا نالەت مودەنىڭ عۇندارىنىنىڭ تاس-تالقاندارىن شىعارىپ، قاڭعىتىپ جىبەرگەندەر وسى اق قياندار ەدى. تاريحشى ەرزات مەللاتحانۇلى وسى سانبيلەردىڭ قازاق اتالارى ەكەندەرىن دۇرىس جازعان. ال ەندى، بىزدەگى نادانداردىڭ اتاسى بولعان شىعىس عۇندارىن  قۇربانعالي حاليدي، قىتايدىڭ ءبىر ءتۇرى ەكەنىن جازعان ەدى.    

مەنىڭ ناعاشىداعى بابام سۇگىر باتىردىڭ ۇلى بايجان مىرزانىڭ ەگىزى تىلەس باتىر، فەرعانادان ەندى  ءبىر اقسۇيەك بايىمبەتتى اتاسى قوناقبايعا اكەلىپ بەرەدى. بايىمبەتتىڭ قاسىندا ىستىدان جەلەك بار ەدى. بۇل شامامەن قىز جىبەكتىڭ زامانى بولعان، ياعني 16-17 عاسىر. حاننىڭ تۇقىمىن ۇرلاپ كەتۋ ءداستۇرىنىڭ ءتىپتى شىڭعىس حاننان دا ارعى زامانداردا  بولعانى انىق. وسى بايىمبەتتەن ارعىن-نايمانعا ايگىلى بولعان ومار بولىس باەكەش ۇلى تارايدى. اقنايمانداردىڭ «تۇراقان شەجىرەسىنىڭ» جازباشا نۇسقاسىندا: «شومات تورەنى ەل ىشىنەن قۋعاندار اقنايمان بالاسى ومار باەكەش ۇلى. ەكىنشى قوجامبەت ءبيى قاجىمجار تورەگە قامشى جۇمساعان كىسى» دەپ ايتىلعان. بۇل بابامىزدىڭ اتىن ومار دەپ، فەرعانانى بيلەگەن ومار حاننىڭ اتىنان قويعان بولسا كەرەك. ەندى، وسى ومار حاندى ايتالىق. ونى اقساق تەمىردىڭ ۇرپاعى دەگەنى جالعان ءسوز. 

قۇربانعالي حاليدي ايتقانداي، ءبىر زاماندا تۇرعاۋا، ياعني، فەرعانا حالقى  تاققا وتىرعىزار حان اۋلەتىنىڭ ۇرپاعىن تابا الماي قالعاندا، وزبەك اراسىنان ءبىر اقىلدى ادام شىعىپ، بالەن جەردەن بابىر ءوتىپتى دەپ، سول جەرگە ءبىر جاس بالانى اپارىپ تاستاپ، ودان كەيىن تاۋىپ العان بولىپ ەل اراسىنا الىپ كەلەدى. بابىردىڭ وتكەن جولىندا التىن بەسىكتە جاتىر ەكەن، كيىك ەمىزىپ ءجۇر ەكەن دەپ كوپشىلىكتى ناندىرىپ، وعان التىن بەسىك دەپ ات قويىپ تاربيەلەپ وسىرەدى. بايجىگىتتىك جانۇزاق اقىننىڭ فەرعانا اڭعارىنان الىپ كەلگەن «باقتياردىڭ قىرىق بۇتاعىندا» بۇل ءسابيدىڭ التىن بەسىگى «التىن تون» اتالعان ەدى. ءسويتىپ، بالا وسكەندە شامامەن 1502-ءشى جىلى فەرعانادا تاققا وتىرعىزىلادى. الاي دا، ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ونىڭ شىن سىرى اشكەرە بولىپ قالىپ، اۋەلىندە جانجال شىقسا دا، ونىڭ ءسوزى ءوتىمدى بولىپ، سونىسىمەن حان تاعىنا لايىق بولعان سوڭ، حالىق كونىپ كەتەدى. ومار حان وسى التىن بەسىكتىڭ ەڭ جارىق جۇلدىزدى ۇرپاعى ەدى. اقىنجاندى بولىپ، عىلىمدى ەنگىزىپ، حان سارايىندا عۇلاما عالىمداردى الىستان الدىرتىپ ۇستاعان. ەل اۋزىندا: «ومار حاننىڭ مەكەنى ءجاننات ەدى» دەگەن ءسوز قالعان. ون ەكى جىل ەلدى بيلەپ اياق استىنان وپات بولعاندا حالىق قاتتى قايعىرعان ەكەن. قۇربانعاليدىڭ ايتقانىنان بىزدەر ومار حاننىڭ جانە ونىڭ حالقىنىڭ رۋحاني بايلىعىنىڭ وتە جوعارى بولعانىن تۇسىنەمىز. ياعني، ول زاماندا تەكتىلەر جەر جۇماعى فەرعانا اڭعارىنىڭ ءاز-ءشامشى پاتشانىڭ ەجەلگى مەكەنى ەكەنىن جاقسى بىلگەن. ومار حان بىردە باۋ ارالاپ ءجۇرىپ ءبىر سۇلۋ قىزدى كەزدەستىرىپ: «اناۋ، گۇل سيپاتى نەمەنە ەكەن، ەتەگىڭمەن جاسىردىڭ – دەگەندە، قىز: - سامان گۇلى، جاپىراعىندا ءىزى بولار ءاھۇيدىڭ، سۋلى جەردىڭ قىزىل گۇلى، كوز جارماعان اسىل ءبىل – دەپ جاۋاپ بەرەدى.  بۇل جەردەگى سامان گۇلى دەگەنى سام انا دەگەن سوزدەن ايتىلىپ تۇر. ياعني، شامبالانىڭ سيمۆولى بولعان سۋدا وسەتىن لوتوس گۇلىن ايتقانى ەدى. شامبالا دەگەنىمىز شامبحالا، ياعني، ميفولوگيالىق شامنىڭ قالاسى، قۇران كارىمدە ايتىلعان شام ولكەسىندەگى تۇر تاۋى، تۇراننىڭ بارا-كانگحاسى. شام دەگەنىمىز ءشامشى. بۇل جەردە الگى سۇلۋ قىز: «جاپىراعىندا ءاھۇيدىڭ ءىزى» دەگەندە، ەتەگىنىڭ استىنداعى ءوزىنىڭ ءالى گۇلى اشىلماعان سىزىعىن جۇپار ءىزدى دەپ ايتىپ، ىزدەنىپ تۇر. ءاھۇي دەپ بۇل جەردە ءبىزدىڭ التايداعى قابارعا كيىگىنىڭ جۇپار ءيىستى كىندىگى ايتىلىپ تۇر. ەرتەدە حان-پاتشالار بۇل ءاھۇيدىڭ جۇپارىن جىنىستىق سەزىمىن قوزدىرتىپ تۇرعىزۋ   ءۇشىن جاتار بولمەگە اڭقىتىپ قوياتىن بولعان. وسىنى بىلگەن ومار حان ۇيالىپ قالىپ: «باسقا تەڭەۋ ايتشى جانىم، اينالايىن تىلىڭنەن» دەگەن ەكەن. التايدان تارتۇپكە اۋىپ كەلگەن قارابەكتىڭ تۇقىمى بولماسا، قايبىر تەكسىز وسىنى بىلەر ەدى، حانداردىڭ حانى دەگەن شىڭعىستىڭ ءوزى نايماندارعا دەيىن ءاھۇيدى قويىپ، ءموردىڭ نە ەكەنىن بىلمەگەندە...   

ءبىزدىڭ قازاق عالىمدارىنىڭ تۇسىنە دە كىرمەگەن سۇراقتاردى قازىر ورىس عالىمدارى قويىپ ءجۇر. بيىلعى جازدا بىزدەرگە  رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ عالىمى جولىعىپ كەتكەن ەدى. نايماندارعا قاتىستى ولاردىڭ ەتنولوگيا ينستيتۋتىندا عىلىمي ەڭبەك جازىلىپ جاتىر ەكەن.  مىنە، ارتەم سيۆاشكوۆ دەگەن ەكسپەديتسيا مۇشەسى مەنەن قاشعارداعى قوجالاردىڭ نەلىكتەن تورە اتانعاندارىن سۇرادى. كەزىندە مەن ماتايلىق تويعانباەۆ امانگەلدى دەگەن اعامىزدىڭ اۋزىنان قاشعارداعى   قوجا ءۋاليحان تورەنىڭ نايمان بولعانىن ەستىپ، «ساندىراق» دەپ قويا سالعان ەدىم. كەيىن سۇراسام، امانگەلدى اعا بۇل ءسوزدى بايجىگىتتىڭ شەجىرەسى بولعان مالىك مۇقاشۇلى مارقۇمنان ەستىگەنىن ايتتى. ال ەندى، ول كىسى بولسا، كەزىندە ماعان  شوقاننىڭ قاشعارعا ماتايلىق باتىر تانەكەنىڭ اتىنان بارعانىن ايتقان ەدى. وسى تانەكە باتىردىڭ ۇرپاعى گۇلجان اپاي ماعان بۇل ءسوزدىڭ راس ەكەنىن ايتتى. قازىر بۇل ماسەلە زەرتتەلۋدە، گۇلجان اپايدان دەرەكتەردى كۇتىپ وتىرمىن. ءوز زەرتتەۋلەرىمدە بولسا، وسىعان يلاناتىنداي دەرەكتەر دە تابىلدى. قىسقاسىن ايتقاندا، شوقانمەن بىرگە بولعان مۇحامەد-رازىقتىڭ ايتۋىنشا، قاشعارلىق اقساقال نۇرمۇحامەد-داتقا «ورىس كوپەسىن» ۇستاپ، ولتىرۋگە بۇيرىق السا دا، قۇتقارىپ جىبەرگەن، سىبە-سولاڭدار قۋسا دا، ولارعا جەتە الماعان. كەيىن، نۇرمۇحامەد-داتقانىڭ ورىس وفيتسەرىن قۇتقارىپ جىبەرگەنى ءۇشىن دارعا اسىلعانى تۋرالى ءسوز تارايدى. (ي. سترەلكوۆا. «ۆاليحانوۆ»). بۇل قوجا شوقانعا قايتارىندا توقتار دەگەن ءوزىنىڭ سەنىمدى ادامىن قوسىپ جىبەرگەن ەدى. ورىستار، بۇل توقتاردىڭ ورتا ءجۇزدىڭ قازاعى (نايمان) ەكەنىن، جانە دە، ءۋاليحان تورەنىڭ  باس قاراۋىلى بولىپ، تالايدىڭ باسىن العانىن ايتادى. جانە دە، ول شوقاننىڭ كىم ەكەنىن جاقسى بىلگەن دەيدى، ارينە، ورتا ءجۇزدىڭ قازاعى بولعاندا. مىنە، وسى جاعدايلار ءالى زەرتتەلۋ ۇستىندە. بۇل قاشعار قوجالارىن ۇيعىر دەگەندەرىندە دە ءبىر گاپ بولسا كەرەك. بۇل قوجالاردىڭ ءتۇبىنىڭ بىزدەگى «اراپبىز» دەگەن قوجالار ەمەس ەكەندەرى ايدان انىق.  مۇحامەدجان تىنىشباەۆ ۇيعىرلاردىڭ نايمانداردان تومەن وتىراتىندارىن بەكەر جازباعانداي. جانە دە، بىزدەگى توقتارقوجا، تۇنعاشىك تولە قوجا (تولەگەتاي) اتالاردىڭ دا اراپ قوجا بولماعاندارى انىق.  

قايرات زارىپ-حان،

تاريحشى-پۋبليتسيست. شەجىرەشى. 

Abai.kz