تۇرسىن جۇرتباي. «ۇرانىم – الاش!..». (جالعاسى)
2.
انكەتالىق دەرەك: ەلدەس وماروۆ 1892 جىلى تۋعان، تۋعان جەرi - قوستاناي وكرۋگىنىڭ توبول بولىسى، تۇرعان جەرi - تاشكەنت، قازاق، تورعايداعى ءىى كلاستىق ورىس-قازاق مەكتەبiن (ۋچيليششە) ۇزدiك بiتiرگەن. اقپان توڭكەرiسiنە دەيiن مۇعالiمدiك ەتكەن جانە وكرۋكگتiك سوتتا ءتارجiماشى بولعان، «الاشوردادا» قىزمەت iستەگەن، تاشكەنتتەگi قازاق پەداگوگيكالىق وقۋ ورىنىنىڭ ۇستازى، بiلiمi - ورتاشا، بويداق. ساياسي كوزقاراسى - ۇلتشىل، «الاش» پارتياسىنىڭ مۇشەسi, «الاشوردانىڭ» وقۋ كوميسسياسىنىڭ مۇشەسi, «الاشوردانىڭ» قوستانايداعى قازاق پولكiنiڭ ساياسي جەتەكشiسi بولعان.
ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ سەنىمدى ءارi ەڭ جاقىن سەرiگi. پەداگوگ، پۋبليتسيست، اۋدارماشى، لينگۆيست. ماقالالارىن قازاق، ورىس تiلدەرiندە جازعان. «و سوچەتاني كازاحسكوي زۆۋكي»، «احمەت بايتۋرسۋنوۆ - ۋچەنىي - لينگۆيست» اتتى ماقالالاردىڭ، «قازاق تiلiنiڭ جاتتىعۋلار جيناعىنىڭ»، سونداي-اق ورتا مەكتەپكە ارنالعان گەومەتريا، فيزيكا وقۋلىقتارىنىڭ اۆتورى. زامان اعىمى، ءزارۋ ماسەلە، حالىق باسىنداعى مۇڭ، مەكتەپ، وقۋ جايى جونiندە جانە ءار ءتۇرلi عىلىمي كiتاپتارعا رەتسەنزيالار جازعان.
«قازان ايىنىڭ 13 كۇنi, 1927 جىل، جاۋاپ العان لوگاچەۆ.
2.
انكەتالىق دەرەك: ەلدەس وماروۆ 1892 جىلى تۋعان، تۋعان جەرi - قوستاناي وكرۋگىنىڭ توبول بولىسى، تۇرعان جەرi - تاشكەنت، قازاق، تورعايداعى ءىى كلاستىق ورىس-قازاق مەكتەبiن (ۋچيليششە) ۇزدiك بiتiرگەن. اقپان توڭكەرiسiنە دەيiن مۇعالiمدiك ەتكەن جانە وكرۋكگتiك سوتتا ءتارجiماشى بولعان، «الاشوردادا» قىزمەت iستەگەن، تاشكەنتتەگi قازاق پەداگوگيكالىق وقۋ ورىنىنىڭ ۇستازى، بiلiمi - ورتاشا، بويداق. ساياسي كوزقاراسى - ۇلتشىل، «الاش» پارتياسىنىڭ مۇشەسi, «الاشوردانىڭ» وقۋ كوميسسياسىنىڭ مۇشەسi, «الاشوردانىڭ» قوستانايداعى قازاق پولكiنiڭ ساياسي جەتەكشiسi بولعان.
ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ سەنىمدى ءارi ەڭ جاقىن سەرiگi. پەداگوگ، پۋبليتسيست، اۋدارماشى، لينگۆيست. ماقالالارىن قازاق، ورىس تiلدەرiندە جازعان. «و سوچەتاني كازاحسكوي زۆۋكي»، «احمەت بايتۋرسۋنوۆ - ۋچەنىي - لينگۆيست» اتتى ماقالالاردىڭ، «قازاق تiلiنiڭ جاتتىعۋلار جيناعىنىڭ»، سونداي-اق ورتا مەكتەپكە ارنالعان گەومەتريا، فيزيكا وقۋلىقتارىنىڭ اۆتورى. زامان اعىمى، ءزارۋ ماسەلە، حالىق باسىنداعى مۇڭ، مەكتەپ، وقۋ جايى جونiندە جانە ءار ءتۇرلi عىلىمي كiتاپتارعا رەتسەنزيالار جازعان.
«قازان ايىنىڭ 13 كۇنi, 1927 جىل، جاۋاپ العان لوگاچەۆ.
„...1927 جىلى شiلدە ايىنىڭ 15 كۇنi, مەن - وماروۆ، قازاق وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ تاپسىرۋىمەن ولكەلiك مۋزەيدiڭ شارۋاسىمەن ورىنبورعا باردىم. ورىنبوردا مەن زاڭ كوميسسارياتىنىڭ مۇشەسi سەيدازىم قادىرباەۆپەن جولىقتىم. ول: ورىنبور ۋەزiندەگi ءبورتi اۋدانىندا دەمالىپ قايتۋ تۋرالى ۇسىنىسىمدى ءاليحان بوكەيحانوۆ قوستامادى، ماعان حات ارقىلى باس تارتىپ، جاۋاپ جازدى، - دەدi. بوكەيحانوۆتىڭ قادىرباەۆقا جازعان حاتىن ءوز كوزiممەن وقىدىم. ماعان - وماروۆقا، ماسكەۋدەگi گپۋ-دiڭ تەرگەۋ جۇرگiزۋiنە بايلانىستى ءاليحان بوكەيحانوۆقا قازاقستاننىڭ شەكاراسىنا كiرۋگە رۇقسات ەتiلمەيتiنi تۋرالى حابار تانىس بولاتىن، ونى قىزىلوردا دا ەستiگەنمiن. مەن ورىنبوردا ءجۇرiپ، ءاليحان بوكەيحانوۆتى بۇرىنعى چەليابi ۋەزiنە قاراستى زلاتوۋست وكرۋگiنiڭ بوزان حۋتورىنا دەمالىپ قايتۋعا شاقىردىم. بوزان حۋتورىندا وتىزدان استام قازاق ءۇيi تۇراتىن، ونىڭ بارلىعىن بالا كەزiمنەن بiلەتiنمiن. ەگەردە بوزان حۋتورىنا دەمالۋعا كەلiسiم بەرگەن جاعدايدا، ماعان قىزىلورداعا جەدەلحاتپەن حابار بەرiڭiز دەپ بوكەيحانوۆقا ءوتiنiش ەتتiم. ورىنبوردان قىزىلورداعا قايتىپ كەلگەننەن كەيiن وقۋ اعارتۋ كوميسسارياتى ارقىلى بوكەيحانوۆتان مەن ايتقان جەرگە دەمالۋعا كەلiسiم بەرگەنi تۋرالى جەدەلحات الدىم. ەكi كۇننەن كەيiن زلاتوۋست وكرۋگiنiڭ بوزان حۋتورىنا ءجۇرiپ كەتتiم، 1 تامىز كۇنi سوندا كەلدiم. بوكەيحانوۆ ءالi كەلمەپتi. كەلەسi كۇنi قوستاناي وكرۋگiندە دەمالىپ جۇرگەن نۇرىموۆ عابباس ماعان كەلدi. وعان وسىندا كەلۋ تۋرالى جەدەلحات جولداعان ەكەن. 11 نەمەسە 12 تامىز كۇنi ءاليحان بوكەيحانوۆ كەلدi. العاشىندا ول 2 تامىز كۇنi كەلەمiن دەگەن بولاتىن، كەيiننەن 8 تامىزعا دەيiن كەشiگەتiنi تۋرالى جەدەلحات جولدادى، سوڭىنان 9 تامىز كۇنi ماسكەۋدەن شىققانىن حابارلادى. بوكەيحانوۆ، وماروۆ، نۇرىموۆ ۇشەۋمiز بiرگە بولعان كەزدە، بiرiنشi اتالعان ادام بiزگە جەرگە ورنالاستىرۋدىڭ بارىسى تۋرالى ماعلۇمات بەردi. ول بiزگە ءوزiنiڭ ەرتەرەك كەلە الماعاندىعىنىڭ سەبەبiن ايتتى.
سويتسەك: جەر ءجونiندەگi حالىق كوميسسارياتىنىڭ جۇمىس كوميسسياسى - بۇدان قازاقستانداعى جەر ءبولiسiنiڭ مولشەرiن انىقتايتىن كوميسسيانىڭ جوباسىن تالقىلاۋعا قاتىسۋ ءۇشiن مۇنىڭ ماسكەۋدە قالا تۇرۋىن ءوتiنiپتi. «ماسكەۋدە ايالداي تۇرىڭىز»، - دەپ بوكەيحانوۆقا كiم ءوتiنiش بiلدiردi, وندا قانداي وكiلدiكپەن قاتىستى، ول جاعىن بوكەيحانوۆ ماعان ايتقان جوق. ەڭ اۋەلi رسفسر-دiڭ جەر ءجونiندەگi كوميسسارياتىنىڭ جەر ءبولiسi تۋرالى شەشiمi وقىلىپتى، ونى سول جەر ءجونiندەگi حالىق كوميسسارياتىنىڭ بiر قىزمەتكەرi بايانداپ بەرiپتi. ولار بەكiتكەن جەر ءبولۋ مولشەرi نەگiزسiز دەپ تابىلىپ، قابىلدانباي تاستالىپتى. بۇل جەر ءبولۋ مولشەرiن قورعاپ سويلەگەندەر، اتى ەسiمدە قالماپتى، پروفەسسور ۆەرەششاگين دەگەننiڭ بەدەلiنە سۇيەنiپتi. جەر ءبولۋدiڭ بۇل مولشەرiنە بوكەيحانوۆ قارسى سويلەپتi, ول: بۇلاردىڭ سۇيەنiپ، قورعاپ وتىرعان بەدەلدi پروفەسسورى پاتشانىڭ تۇسىندا كەلiمسەكتەر باسقارماسىندا iستەگەنiن، وندا ورىس دۆورياندارىنىڭ مۇددەسiن قورعاعاندىعىن اشكەرەلەپتi. بۇل پروفەسسورىڭىز 1913 نە 1914 جىلى مەملەكەتتiك دۋمانىڭ توراعاسى ۆارۋن (؟ - انىق تانىلمادى - ت.ج.) مىرزا ارقىلى تورعاي مەن قوستاناي ۋەزiنiڭ ارالىعىنداعى جەردi قاراتىپ الۋ تۋرالى جارلىق شىعارتتى»، - دەپتi.
ءوزiنiڭ ءسوزiندە پروفەسسور ۆەرەششاگين جەر تۋرالى ماسەلەنiڭ تونىن تەرiس اينالدىرىپ: «تۋلا گۋبەرنياسىنىڭ مۇجىقتارى جەرiنiڭ ازدىعىنان جانە جەرiنiڭ جوقتىعىنان قاسiرەت شەگiپ وتىر. ال ونىڭ ەسەسiنە قازاقستانداعى بوس جاتقان جەردە ەسەپ جوق»، - دەگەن كورiنەدi. بوكەيحانوۆ ونىڭ ءۋاجiنە قارسى سويلەپ: «بۇل پروفەسسور بۇرىن عوي ورىس پومەششيكتەرiنiڭ مۇددەسiن كوزدەپ قازاقتاردىڭ جەرiن تارتىپ الىپ، ونى ورىس پومەششيكتەرiنە بەرiپ ەدi. ەگەردە تۋلا مۇجىقتارىنا جەر كەرەك بولسا، وندا بiز قازاقتار، مىنا سياقتى پروفەسسوردىڭ كومەگiنسiز-اق، ولاردىڭ ءوزiمەن تiكەلەي سويلەسەمiز»، - دەپتi.
بوكەيحانوۆتىڭ پiكiرi بويىنشا، رسفسر-دiڭ جەر كوميسسارياتىنىڭ كەسiمi بويىنشا جەر كەسiمi ادەيi از مولشەردە بەلگiلەنiپتi, ءسويتiپ قازاقستاندا باسى ارتىق جەر بار دەگەندi دالەلدەمەك بولىپتى. بوكەيحانوۆ:
„بۇل كەسiم - بولاشاقتا قازاقستاندى وتارلاۋ ءۇشiن پايدالانۋعا جول اشادى", - دەپ ەسەپتەيدi.
بۇل - قازاق حالقىنىڭ مۇددەسiنە قارسى باعىتتالعان ارەكەت. بۇل ماسەلەنi قوزعاپ وتىرعاندار رسفسر-دiڭ جەر كوميسسارياتىنىڭ ماڭىنا توپتاسقان ورىس ماماندارى. ەگەردە ورىس ماماندارىنىڭ ىقپالىمەن جاسالعان جەر كەلiسiمi ءجونiندەگi جوسپاردى رسفسر-دiڭ جەر كوميسسارياتى ءومiرگە ەنگiزەتiن بولسا، وندا بۇل قازاقستانعا قاراتىلا وتارلاۋ ساياساتىن جۇرگiزۋ بولىپ تابىلادى. وسىلاي دەپ كۇيiنگەن بوكەيحانوۆ:
«رسفسر-دiڭ جەر كوميسسارياتىنىڭ ءدال قازiرگi ورىس ماماندارىنىڭ جەتەگiندە كەتكەندiگi وتە قاۋiپتi ساياسات، ولار بۇرىنعى وتارلاۋشىلار بولاتىن، بۇل باعىت قازاقستاننىڭ ءسوزسiز وتارلانۋىنا الىپ كەلەدi»، - دەدi.
وتارشىلدىقپەن كۇرەسۋدiڭ قانداي بiر ءادiس-ءتاسiلiن بوكەيحانوۆ ماعان دا، نۇرىموۆقا دا ايتقان جوق. ول: پروفەسسور شۆەتسوۆ بەلگiلەگەن قازاقستاننىڭ جەر ءجونiندەگi كوميسسارياتىنىڭ جەر كەسiمi مولشەرi بەكiتiلۋi كەرەك، رسفسر-دiڭ كوميسسارياتىنداعى ورىس ماماندارىنىڭ ارەكەتiنە قارسى قولدانىلاتىن بىردەن-بiر ساياسات سول، - دەدi.
بوكەيحانوۆتىڭ پiكiرi بويىنشا، قازاقستاندا باسى ارتىق جەر جوق. بۇل پiكiردi, مەن - وماروۆ تا، قوستايمىن.
مەن - وماروۆ، قوستانايعا قايتىپ كەلگەننەن كەيiن، قوستاناي وكرۋگتiك جەر باسقارماسىنىڭ باستىعى كوشەرباەۆتان شۆەتسوۆ بەلگiلەگەن قازاق جەر كوميسسارياتىنىڭ جەر كەسiمi تۋرالى ۇسىنىسىن بەلگiسiز سەبەپتەرمەن ماسكەۋدiڭ بەكiتپەگەنiن ەستiدiم.
مەن - وماروۆ، قازاق حالقىنىڭ ءومiر ءسۇرۋ ءتاسiلiنە بايلانىستى جەردi پايدالانۋعا تاپتىق پرينتسيپ تۇرعىسىنان قاراۋدى مۇلدەم قيسىنسىز دەپ ەسەپتەيمiن (ءىى توم, 63-بەت). ءوزiنiڭ شىققان الەۋمەتتiك-تاپتىق تەگiنە قاراماستان، قازاق حالقىنىڭ بارلىق ءتۇتىن يەسى ءوز جەرiن ەمiن-ەركiن پايدالانۋى تيiس. ارينە، جەر ەڭ الدىمەن كەدەيلەرگە ءبولiنiپ بەرiلۋi كەرەك دەگەندi قوستايمىن. كەدەيلەرگە جەر ءبولiنiپ بەرiلگەن سوڭ سولارمەن تەڭ دارەجەدە جانە بiردەي مولشەردە باي قازاقتاردى دا جەرمەن قامتامسىز ەتۋ قاجەت. جەردi ءتۇتiن سانىنا قاراپ ەمەس، جان باسىنا قاراي ءبولiپ بەرسە، ءادiل بولار ەدi دەپ ويلايمىن.
حاتتاما ماعان تانىستىرىلدى جانە مەنiڭ ايتقان سوزدەرiم دۇرىس جازىلدى، سول ءۇشiن قولىمدى قويدىم - وماروۆ (قولى).
تەرگەۋ جۇرگiزگەن - ل. لوگاچەۆ».
«الاشوردا» كوسەمدەرiنiڭ اراسىنداعى «سۇيكiمدi سەرi» اتانعان ەلدەس وماروۆتىڭ ەرiكسiز جازىلعان جوعارىداعى „ەستەلىگى" ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلىنىڭ كوزقاراسى مەن جان دۇنيەسiن تەرەڭiرەك تۇسiنۋگە مۇمكiندiك بەرەدi. سونداي-اق دۇلەيلi داۋىلدىڭ الدىنداعى قاتەرلi كەزەڭدە دە ءوز ارالارىنداعى قۇرمەت پەن سىيلاسىمدىلىقتىڭ جويىلماعانىن، قايتا قادiرi ارتا تۇسكەنiن اڭداتادى. «ءوزiنiڭ شىققان الەۋمەتتiك-تاپتىق تەگiنە قاراماستان، قازاق حالقىنىڭ بارلىق ءتۇتiن يەسi ءوز جەرiن ەمiن-ەركiن پايدالانۋى تيiس»،- دەگەن تالاپتىڭ تۇپكi استارىندا: قازاق جەرi - قازاقتاردىڭ ۇلتتىق مەنشiگi دەگەن ۇلكەن ماعىنا بار ەدi.
بۇل رەتتە قازاق ازاماتتارى بiر پiكiردە بولدى. جالاۋ مىڭباەۆ، نىعىمەت نۇرماقوۆ، كارiم توقتاباەۆ، سماعۇل سادۋاقاسوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆ iسپەتتi ۇكiمەت باسىندا وتىرعان قايراتكەرلەر تولىقتاي ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ پiكiرiن قوستادى. Iشتەي قوستاپ قانا قويماي، مەملەكەتتiك رەسمي دارەجەدە ات سالىستى، قايرات كورسەتتi. ولاردىڭ تۇپكiلiكتi پiكiرi ەلدەس وماروۆتىڭ مىنا كۋالىگىنەن انىق بايقالادى. وندا:
«قازاقستاندا ەشقانداي باسى ارتىق جەر جوق، سوندىقتان دا ەلiمiزدiڭ ەۋروپالىق ءبولiگىندەگi گۋبەرنيالارىنان قونىستانۋشىلاردى كوشiرiپ اكەلۋ تۋرالى اڭگiمە بولۋى مۇمكiن ەمەس. توڭكەرiسكە دەيiن دە، توڭكەرiستەن كەيiن دە قازاقستانعا قونىستانعان ورىس تۇرعىندارى جەرگiلiكتi حالىققا جەر ءبولiنiپ بەرiلگەننەن كەيiن، ونىڭ ىڭعايىنا قاراپ، ەڭ سوڭىنان بارىپ جەرگە ورنالاستىرىلۋى كەرەك. ەگەردە جەرگiلiكتi قازاق حالقىنىڭ تالابىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشiن قاجەت بولسا، وندا ورىس تۇرعىندارىن قازاقستاننان كوشiرiپ جiبەرۋ قاجەت.
وزبەك پەن ءتۇرiكمەن رەسپۋبليكاسى سسسر-دiڭ قۇرامىنا كiرگەن جاعدايدا عانا قازاقستان سسسر-دiڭ قۇرامىنا ءوز ەركiمەن عانا قوسىلۋى تيiس جانە قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ماڭىزىن ساقتاپ قالۋ كەرەك. مەنiڭ ويىمشا، قازاقتىڭ مۇددەسi تۇرعىسىنان العاندا بارلىق قازاق كوممۋنيستەرi تۋرا بiزدەر - ۇلتشىلدار سياقتى ويلايدى دەپ سەنەمiن. ماسەلەن: قازاقستانداعى جەرگە قونىستاندىرۋ ساياساتى تۋرالى ماسەلە ءجونiندەگi بiزدiڭ - ۇلتشىلداردىڭ پiكiرiن قازاق كوممۋنيستەرi تولىقتاي قوستايدى. ولاردىڭ ناقتى اتىن ايتىپ، تiزiمدەپ بەرە المايمىن، تەك جالپىلاما توپشىلاۋىم سولاي. ايتپاقشى، مەن - وماروۆ، جەر ءبولiسi ءجونiندە حالىق كوميسسارى توقتىباەۆ كارiممەن سويلەستiم، سوندا ول: شۆەتسوۆ جاساعان جەر ءبولۋ جوسپارىن ماسكەۋ بەكiتپەدi, سوندىقتان دا قازاقستاننىڭ كوممۋنيستەرi, ونىڭ iشiندە مەن دە بۇل ۇسىنىستى بەكiتۋگە كۇش سالۋىمىز كەرەك، - دەدi»، - دەپ جازىلعان.
ەلدەس وماروۆتىڭ 1927 جىلعى 20 قازان كۇنگi, ياعني ءاليحان بوكەيحانوۆپەن بiرگە دەمالىپ، قىزىلورداعا قايتىپ ورالعاننان كەيiنگi جۇرگiزiلگەن تەرگەۋ iسiندەگi جاۋابىندا سول تۇستاعى قازاق زيالىلارىنىڭ اراسىنداعى ساياسي قارىم-قاتىناس قىسقا ءارi تۇسiنiكتi باياندالعان. بۇل كەز - سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ گولوششەكينمەن اشىق مايدانعا شىعىپ، تۋرا شابۋىلعا كوشكەن كەزi-تiن. ۇلتتىق باعىتتاعى قايراتكەرلەردiڭ جiك اراسىن ەلدەس وماروۆ ءوز كوزقاراسى ارقىلى بىلاي سيپاتتايدى:
«قازاق كوممۋنيستەرiنiڭ اراسىندا ەكi توپتىڭ بارلىعى ماعان بەلگiلi. ولاردىڭ بiرەۋiنە - سادۋاقاسوۆ سماعۇل، بۇرىنعى جەر ءجونiندەگi كوميسسار سۇلتانبەكوۆ، مىڭباەۆ جانە جاندوسوۆ تاعى باسقالار باسشىلىق ەتەدi. ەكiنشi توپتىڭ جەتەكشiلەرi: حالىق كوميسسارلار كەڭەسiنiڭ توراعاسى نۇرماقوۆ، توقتىباەۆ كارiم، توعجانوۆ تاعى باسقالارى. بiرiنشi توپ - ۇلتشىلداردىڭ قاتارىنا جاتادى، ەكiنشiسi دە بiرiنشiدەن پالەندەي ايىرماسى جوق. اتالعان ەكi توپتىڭ اراسىنداعى الاۋىزدىق تەك ءمانساپ ءبولiسۋدەن جانە جەكە باستارىنىڭ ارازدىعىنان تۋىنداسا كەرەك. ويتكەنi قازاق حالقىنىڭ مۇددەسiن قورعاۋ كەزiندە، مىسالى جەرگە ورنالاستىرۋ ماسەلەسi ءجونiندەگi تارتىس كەزiندە ەكi توپ تا بiرiگiپ كەتتi. قازاقتىڭ پارتيادا جوق زيالىلارى انا توپقا دا، مىنا توپقا دا iش تارتادى. ماسەلەن، مەن - وماروۆ، سادۋاقاسوۆتىڭ توبىن جاقتايمىن. ال عابباسوۆ حالەل مەن ەرمەكوۆ ءالiمقان نۇرماقوۆتى قوستايدى. مەنiڭ ويىمشا، قازاق قىزمەتكەرلەرiنiڭ اراسىنداعى جiكشiلدiك - تەك پارتيالىق ءتارتىپ تۇرعىسىنان عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قازاق حالقىنىڭ مۇددەسi تۇرعىسىنان العاندا دا ۇلكەن زيان كەلتiرەدi. توپتاسۋ وشپەندiلiكتi تۋعىزادى، كۇشتi ىدىراتادى. ال اۋىلداعى تاپتىق جiكتەۋگە كەلسەك، ونى مەن - وماروۆ، ءدال قازiرگi ۋاقىتتا مويىندايمىن جانە وعان وڭ كوزبەن قارايمىن. تاپتىق تارتىس، اسىرەسە، شابىندىق پەن ەگiندiك جەردi ءبولiسكەندە ايقىن بايقالادى. «الاشورداشىلار»، ونىڭ iشiندە مەن - وماروۆ، قازاق حالقىنىڭ تاپتىق جiكتەلۋiنە قارسى بولدىق. سەبەبi بiز: قازاق حالقىنىڭ كوپشiلiك ءبولiگi - بايلارعا بايلاۋلى بولعاندىقتان دا، ونىمەن اشىق كۇرەسە المايدى، بايدىڭ ىقپالىنداعى كەدەي ءوزiنiڭ ۇكiمiن اۋقاتتىلارعا قارسى جۇرگiزە المايدى دەپ ويلادىق»، - دەپ تۇسiنiكتەمە بەردi.
ەلدەس وماروۆتىڭ جاۋابىنداعى ايتىلعان جايلار تiمiسكi تەرگەۋشiلەرگە بەرiلگەن قارابايىر تۇسiنiكتەمەنiڭ قاتارىنا جاتپايدى. بۇل - ساياسي كوزقاراستىڭ تۇجىرىمى. گولوششەكيننiڭ ارانداتۋشى ارەكەتiنە سانالى تۇردە قارسى شىققان قايراتكەرلەردiڭ iس-قيمىل باعدارلاماسى. ەلدەس وماروۆ ولاردىڭ اتى-ءجونiن ايتۋ ارقىلى تەرگەۋشiلەرگە «جەم» تاۋىپ بەرiپ وتىرعان جوق. ويتكەنى اتى اتالعان قايراتكەرلەردىڭ ساياسي باعىت-باعدارى انىق، ءوز پiكiرلەرiن ءتۇرلi مەملەكەتتiك جانە پارتيالىق جينالىستاردا اشىق ايتىپ، ەركiن تالقىلاۋعا ۇسىنعان كۇرەسكەرلەر بولاتىن.
تەرگەۋ ىسىنە جەكە باسقا قاتىستى حاتتاردا تىركەلگەن جانە ول حات پەن ونى تاپسىرۋشى ادام تۋرالى تاپتىشتەپ تۇرىپ تۇسىنىك العان.
«15 قازان. 1927 جىل. قىزىلوردا.
قوسىمشا تەرگەۋ كەزىندە ازامات ەلدەس وماروۆ مىنانى ايتتى:
12 قازان كۇنى مەنىڭ ءۇيىمدى ءتىنتۋ كەزىندە الىنعان جانە قازىر ماعان كورسەتىلىپ وتىرعان، سوڭىنا "ەلزا" دەپ قول قويىلعان بۇل حاتتى - قىزىلورداداعى قاراجات حالىق كوميسسارياتىنىڭ قىزمەتكەرى الەكساندر الەكساندروۆيچ ۆەرتانىڭ ايەلى ەلزا اداموۆنا ۆەرتا ماعان - وماروۆقا ارناپ جازعان. ەلزا اداموۆنا ۆەرتانىڭ حاتىن مەنىڭ تىكەلەي وزىمە - 1927 جىلدىڭ شىلدە ايىنىڭ ورتا كەزىندە، جەر جونىندەگى قازاق حالىق كوميسسارى جاعىپار سۇلتانبەكوۆ قىزىلوردادان ماسكەۋگە بارا جاتقان ساپارىندا ماعان تابىس ەتتى. مەن سۇلتانبەكوۆتى ورىنبور قالاسىنىڭ ۆوكزالىندا كۇتىپ الدىم. ءوزىنىڭ جولعا شىققانى تۋرالى ماعان جەدەل حات ارقىلى حابارلاعان ەدى. مەن، وماروۆ، مىنانى مالىمدەيمىن، مەن قىزىلوردا دا جۇرگەن كەزىمدە ماسكەۋگە بىرگە بارامىز دەپ سۇلتانبەكوۆپەن كەلىسكەمىز. مەن، وماروۆ، ماسكەۋگە كوڭىل كوتەرۋ ءۇشىن جانە كەرەكتى زات ساتىپ الۋ ءۇشىن بارماقشى ەدىم. ەلزا اداموۆنا ۆەرتا سۇلتانبەكوۆتى سول جىلدىڭ ناۋرىز نە كوكەك ايىندا مەنىڭ پاتەرىمدە، مەن - وماروۆ، تانىستىرعان ەدىم. ول كەزدە ەلزا اداموۆنا ەكەۋىمىز تاشكەنت قالاسىنداعى مەنىڭ پاتەرىمدە بىرگە تۇراتىنبىز. ال ەلزا اداموۆنامەن 1921 جىلدان بەرى تانىسپىن", - دەپ كورسەتتى.
بۇدان كەيىن ءوزىنىڭ جاعىپار سۇلتانبەكوۆپەن بۇرىن قوستانايدا ولكەلىك جەر باسقارماسىندا بىرگە ىستەگەنىن، ەكەۋىنىڭ سول كەزدە تانىسقانىن باياندايدى. سۇراق-جاۋاپتىڭ ءبارى جەر ماسەلەسى جونىندە وربىگەن. ودان ءارى قاراي قايتادان الگى حاتتىڭ جايىنا اۋىسادى. سەبەبى، حاتتىڭ ىشىندەگى اريفمەتيكالىق فورمۋلانىڭ ءوزى تەرگەۋشىلەرگە شپيوندىق شيفر رەتىندە كورىنگەن:
"مەن ونىمەن 1927 جىلى قىزىلوردادا قالالىق باقشادا كەزدەسىپ قالدىم، سودان كەيىن مەن - وماروۆ, سۇلتانبەكوۆپەن بىرگە شايحانادا تاماقتاندىق. ءبىزدىڭ جانىمىزدا، جەر جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىنىڭ بۇرىنعى كوميسسارى، جەتىسۋ گۋبەرنياسىنىڭ توراعاسى الىمبەكوۆ، ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتىنىڭ بۇرىنعى (كوميسسارى-?) ەسقاراەۆ، ساۋدا جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىنىڭ كوميسسيا مۇشەسى تولەپوۆ ميراسبەك، تاعى دا باسقا ادامدار بولدى، ولاردى ۇمىتىپ قالىپپىن. سۇلتانبەكوۆپەن ەكىنشى رەت تاعى دا باقشادا, كەشكە جاقىن تاماقتانىپ وتىرعان كەزدە كەزدەستىم. ءبىز باستاپقىدا - وماروۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ جانە حالەل عابباسوۆ ۇشەۋىمىز تاماقتانىپ وتىرعامىز، وعان كەيىننەن سۇلتانبەكوۆ پەن اقاەۆ سەرىكباي قوسىلدى. سول وتىرىستا سۇلتانبەكوۆپەن كەلىسىپ، ماسكەۋگە بىرگە بارايىق، سەن شىعارىڭدا ماعان ورىنبورعا جەدالحات سال دەپ ۋاعدالاستىق. ەلزا اداموۆنا ۆەرتا, تەك مەن - وماروۆ ارقىلى تانىسقان مەنىڭ مىناداي جاقسى دوستارىمدى: دۋلاتوۆ مىرجاقىپتى, نۇرىموۆ عابباستى, شونانوۆ تەلجاندى, قادىرباەۆ سەيدازىمدى, بايتۇرسىنوۆ احمەتءتى, ەرمەكوۆ ءالىمحاندى, جۇرگەنوۆ تەمىربەكءتى, جولدىباەۆ مولداعاليدى, قادىرباەۆ ءابدىراحماندى، تاشكەنتتەگى قازاق مۇعالىمدەر ينستيتۋتىنىڭ ۇلگىلى وقۋ مەكتەبىنىڭ وقۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى يۋسۋپوۆ احامەت-سافانى, ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيەتىنىڭ شىعىس فاكۋلتەتىنىڭ دوتسەنتى فايزوللا عالىمجانوۆتى جانە تاشكەنتتەگى قازاق مۇعالىمدەر ينستيتۋتىنىڭ وقۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ميحايل سمەنيندى بىلەدى.
1927 جىلى ماۋسىم (يۋن) ايىنىڭ سوڭىندا، مەن - وماروۆ، تاشكەنتتەن قىزىلورداعا كەتىپ بارا جاتقان ەلزا اداموۆنا ارقىلى مىرجاقىپ دۋلاتوۆقا حات بەرىپ جىبەرگەم، وندا مەن ماتەماتيكالىق فورمۋلالاردىڭ بەلگىلەنۋى جونىندەگى ماسەلە تۋرالى احمەت بايتۇرسىنوۆپەن سويلەسىپ بەر دەپ ءوتىنىش ەتتىم. ول حاتتى ەلزا اداموۆنا ءوز قولىمەن تابىس ەتتى مە، جوق پا، ونى انىق بىلمەيمىن (الگى تەرگەۋشىلەردىڭ شيفر دەپ جۇرگەنى وسى - ت.ج.). ايتەۋىر دۋلاتوۆ حاتتى العانى راس. بايتۇرسىنوۆتى مەن كەيءىن ۆوكزالدا كەزدەستىردىم. مەن كەلگەن پوەزبەن كاۆكازعا، دەمالۋعا كەتىپ بارا جاتىر ەكەن. بايتۇرسىنوۆپەن مەن تەك قانا ماتەماتيكالىق فورمۋلانىڭ اتاۋى جونىندە عانا سويلەسىپ ۇلگەردىم. بوكەيحانوۆ ءاليحان ماسكەۋگە شىعىس حالىقتارىنىڭ ورتالىق باسپاسىندا ىستەيدى، قانداي قىزمەتتە ەكەنىن انىق ايتا المايمىن. 1927 جىلدىڭ تامىز نە قىركۇيەك ايىنا دەيىن ونىمەن بىرگە ماسكەۋ قالاسىندا ءوزىنىڭ قىزى، بۇرىنعى وقۋ-اعارتۋ كوميسسارى سۇماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ ءايەلى - ەليزوۆەتا (قازاقشا اتى - ءلايلا) اليحانقىزى بىرگە تۇردى. قىزى قازىر دارىگەرلىك فاكۋلەتتى بىتىرگەننەن كەيىن كۇيەۋى سادۋاقاسوۆتىڭ تۇراقتى جۇمىس ورىنى ورنالاسقان تاشكەنت قالاسىندا تۇرادى، ول كەتكەننەن سوڭ بوكەيحانوۆ ءاليحاننىڭ جاعدايى بولىڭقىراماي جۇدەپ كەتتى، اسىرەسە, اس ازىرلەۋ جاعىنان كۇيزەلىڭكىرەپ كەتتى.
مەن - وماروۆ، ءوزىمنىڭ قىزىلورداداعى تانىستارىم ارقىلى, ونىڭ ىشىندە جەر جونىندەگى كوميسسار سۇلتانبەكوۆ، حالەل عابباسوۆ، حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى نۇرماقوۆ پەن وقۋ-اعارتۋ كوميسسارى توقتىباەۆ ارقىلى بوكەيحانوۆتى قىزىلوردا قالاسىنا اۋىستىرىپ الىپ، جەر جونىندەگى كوميسسارياتقا، نە مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ مەكەمەسىنە، نەمەسە قازاقستاننىڭ ەسەپتەۋ ورتالىعى باسقارماسىنا تۇراقتى قىزمەتكە ورنالاستىرۋدى ويلاستىردىم. مەنىڭ تۇتقىنعا الىنۋىما بايلانىستى وقۋ-اعارتۋ كوميسسارى توقتىباەۆتان باسقا جوعارىداعى اتى اتالعانداردىڭ ەشقايسىسىمەن سويلەسۋدىڭ رەتى كەلمەدى. سوڭعى اداممەن وسى جىلدىڭ قازان ايىندا (توقتىباەۆپەن - ت.ج.) مەن قوستانايدان تاشكەنتكە قايتىپ بارا جاتقان جولىمدا جولىقتىم. توقتىباەۆ بوكەيحانوۆتىڭ قىزىلورداعا اۋىسۋىنا كومەكتەسۋگە ۋادە بەردى. مەنىڭ ايتارىم، بۇل جونىندە مەن - وماروۆ، بوكەيحانوۆپەن ارنايى سويلەسكەمىن جوق، سوندىقتان ونىڭ قانداي پىكىردە ەكەنىن بىلمەيمىن.
مەنىڭ جاۋابىم وزىمە وقىپ بەرىلدى جانە سوزدەرىم دۇرىس جازىلعان.
ەلدەس وماروۆ (قولى)
تەرگەۋشى - لوگاچەۆ».
مۇندا ەرەكشە نازارعا الىنعانى: ا). بوكەيحانوۆتى قازاقستانعا شاقىرتۋعا نيەت ءبىلدىرۋى - الاش قايراتكەرلەرىنىڭ باسىن ءبىر جەرگە قوسىپ، استىرتىن ۇيىم قۇرۋعا ۇمتىلىس رەتىندە باعالانعان. ءا). اريفمەتيكا مەن فيزيكا پاندەرىنىڭ تەرميندەرىنىڭ اۆتورى ە.وماروۆتىڭ ا.بايتۇرسىنوۆتان كەڭەس الۋ ءۇشىن ۇسىنعان ماتەماتيكالىق فورمۋلالارى - «شيفرلى جازۋ» دەپ قاراستىرىلعان. زادى مىرجاقىپقا جولدانعان حاتتى تاپسىرعان ەلزا اداموۆنا ۆەرتا ونى بىرەۋگە كورسەتكەن سياقتى.
جالعاسى بار
«اباي-اقپارات»
