كسرو-نىڭ ىدىراۋىنا قاتىستى پىكىرلەر نە دەيدى؟

اتىنان جەر ۇستىندەگى ەڭ ءبىر كۇشتى دەگەن مەملەكەتتەرىڭنىڭ ءوزى ۇرىككەن، الەمدەگى قۋاتتى دەرجاۆالاردىڭ ءبىرى بولعان كسرو-نىڭ قۇلاعانىنا دا 20 جىل تولدى. ارادا شيرەك عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتسە دە وسىناۋ دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن وقيعا توڭىرەگىن­دەگى پىكىرتالاستاردىڭ تولاستار ءتۇرى كورىن­بەيدى. بىرەۋلەر كەڭەس وكىمەتى ابدەن ءىرىپ-ءشىرىپ، قۇلاۋعا دايىن تۇرعان بولاتىن، سول سەبەپتەن دە ول وزىنەن-ءوزى كۇيرەپ ءتۇستى دەسە، ەكىنشىلەر، سوتسياليزمگە دۇشپاندىق كوزقا­راستا بولعان سىرتقى كۇشتەردىڭ اسە­رىنەن قۇلادى دەگەندى ايتادى. دەگەنمەن، قانداي دا ءبىر تياناقتى بايلام جوق. ول بولۋعا دا ءتيىس ەمەس ءتارىزدى...

كسرو-نىڭ ىدىراۋىنا قاتىستى پىكىرلەر نە دەيدى؟

اتىنان جەر ۇستىندەگى ەڭ ءبىر كۇشتى دەگەن مەملەكەتتەرىڭنىڭ ءوزى ۇرىككەن، الەمدەگى قۋاتتى دەرجاۆالاردىڭ ءبىرى بولعان كسرو-نىڭ قۇلاعانىنا دا 20 جىل تولدى. ارادا شيرەك عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتسە دە وسىناۋ دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن وقيعا توڭىرەگىن­دەگى پىكىرتالاستاردىڭ تولاستار ءتۇرى كورىن­بەيدى. بىرەۋلەر كەڭەس وكىمەتى ابدەن ءىرىپ-ءشىرىپ، قۇلاۋعا دايىن تۇرعان بولاتىن، سول سەبەپتەن دە ول وزىنەن-ءوزى كۇيرەپ ءتۇستى دەسە، ەكىنشىلەر، سوتسياليزمگە دۇشپاندىق كوزقا­راستا بولعان سىرتقى كۇشتەردىڭ اسە­رىنەن قۇلادى دەگەندى ايتادى. دەگەنمەن، قانداي دا ءبىر تياناقتى بايلام جوق. ول بولۋعا دا ءتيىس ەمەس ءتارىزدى...

«ءاربىر رەۆوليۋتسيا - سيۋرپريز. دەگەنمەن، سونىڭ وزىندە دە سوڭعى ورىس رەۆوليۋ­تسياسى  تاڭعالدىرماي قالا المايدى»، دەپ جازادى امەريكا كاسىپكەرلىك ينستيتۋتى­نىڭ  رەسەيلىك زەرتتەۋلەر ديرەكتورى لەون ارون. ونىڭ ايتۋىنشا، 1991 جىلعا دەيىن بىردە-ءبىر باتىستىق ساراپشى، عالىم، شەنەۋنىك نەمەسە ساياساتكەر كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋدىڭ الدىندا تۇرعانىن بولجاي الماعان. ءتىپتى، كەڭەستىك ديسسيدەنتتەر مەن رەۆوليۋتسيو­نەرلەردىڭ وزدەرى دە ءدال وسىلاي بولادى دەپ كۇتپەگەن. اۆتور ءوز ويىن ءدا­لەلدەي ءتۇسۋ ءۇشىن «قازىرگى داۋىردەگى حالىق­ارالىق قارىم-قاتىناستار تاريحى­نىڭ»  جالپى بەي­­نەسى تۋرالى ويلانا وتى­رىپ،  «رەسەي يمپە­رياسى، كەيىنىرەك كەڭەس وداعى سياقتى ۇلى دەرجاۆانىڭ كۇتپەگەن جەردەن ىدىراپ، جوق بولىپ كەتۋىنەن وتكەن تاڭعاجايىپ  ءارى تاڭعالدىرارلىق وقيعانى  كوز  الدىڭدا ەلەستەتۋ قيىن» دەگەن «قىرعي-قاباق سوعىس­تىڭ» امەريكالىق ستراتەگيا­سىن جاساۋشى­لاردىڭ ءبىرى دجوردج كەن­ناننىڭ ءسوزىن دە كەلتىرەدى.  سول سياقتى، ءدال وسى اۆتوردىڭ كولدەنەڭ تارتقان ءدا­يەگىنە قاراعاندا، رەسەي ىستەرى جونىندەگى جەتەكشى امەريكالىق تاريحشىلاردىڭ ءبىرى، ەلدىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى رونالد رەي­گاننىڭ كونسۋلتانتى ريچارد پايپس تە 1991 جىلعى وقيعانى «كۇت­پەگەن» توڭكەرىس دەپ اتاعان ەكەن. وسىنداي جايتتەردى بايانداي كەلىپ اۆتور كەڭەس وداعى بۇرىنعى داعدىلى قالپىندا ءومىر ءسۇرۋىن جالعاس­تىرا بەرەر ەدى، ءارى كەتكەندە، ۇزاق جىل­دارعا سوزىلاتىن وزدىگىنەن ءوشۋ ۇدەرىسى باستالار ەدى دەگەن كوزقاراس­تاردىڭ كوڭىلگە قونىمدىراق ەكەنىن العا تارتادى.

لەون ارون مۇنداي پىكىردى انشەيىن ايتا سالمايدى، ءوز ويىن دالەلدەۋ ءۇشىن ءبىر­قاتار دايەكتەر دە كەلتىرەدى. 1985 جىلى، دەيدى ول، كەڭەس ازاماتتارىنىڭ تۇرمىس دەڭگەيلەرى ەۋروپانىڭ كوپتەگەن ەلدەرىمەن سالىستىر­عاندا تومەن بولعانىنا قاراماس­تان، كەڭەس وداعىندا سودان ون جىل بۇرىنعىداي تابيعي جانە ادامي رەسۋرستار بولدى.  ودان ءارى ول كەيبىر ازىق-تۇلىك ءتۇر­لە­رىنە تالون­داردىڭ ەنگىزىلگەنىن، دۇكەن­دەردە ۇزىننان-ۇزاق شۇباتىلعان كەزەك­تەردىڭ بولعانىن ايتا كەلىپ، كەڭەس وداعى بۇدان دا زور قيىندىقتاردى كورگەن جانە ولاردى جەڭە دە بىلگەن دەگەن ءتۇيىن جا­سايدى. ونىڭ ۇستىنە 1985 جىلعا دەيىنگى شەشۋشى ەكو­نوميكالىق كورسەتكىشتەردىڭ ءبىر­دە-ءبىرى اپاتتىڭ سونشالىقتى ءبىر شاپ­شاڭدىقپەن جاقىنداپ كەلە جاتقانىن بىلدىرگەن جوق. 1981 مەن 1985 جىلداردىڭ ارالىعىندا ەلدىڭ ىشكى جالپى ءونىمىنىڭ ءوسىمى 1960-شى جانە 1970-ءشى جىلدارعا قاراعاندا ءبىرشاما باياۋلاعانمەن، ورتاشا ەسەپپەن جىلىنا 1,9 پايىزعا ءوسىپ وتىر­عان. اپاتتىق دەپ باعالاۋعا كەلمەيتىن وسىنداي شابان ءجۇرىس 1989 جىلعا دەيىن جالعاسقان. فرانتسۋز رەۆوليۋتسياسىنان بەرگى تاجىريبەدە تۋىنداپ كەلە جاتقان رەۆوليۋ­تسيالىق داعدارىس نىشا­نى سانا­لاتىن بيۋدجەت تاپشىلىعى دا 1989 جىلعا تامان 9 پايىزدان تومەن بولىپ، ءىجو-ءنىڭ 2 پايىزىنا دا جەتپەگەن. ال مۇنداي دەڭ­گەيدى كوپتەگەن ەكونوميستەر تولىقتاي باقىلاۋدا تۇرعان جاعداي دەپ ەسەپتەيدى. سونىمەن بىرگە، اۆتور حالىق­ارالىق رى­نوكتاعى مۇناي باعاسى قۇلدى­راۋىنىڭ دا كەڭەستىك ەكونوميكاعا سوققى بولىپ تيگەنىن جاسىرمايدى. بىراق سونىڭ وزىندە دە كەڭەس وكىمەتىنىڭ تابىسى 1985 جىلى 2 پايىزدان استامعا ءوسىپ، ينفلياتسياعا تۇزەتۋلەر ەنگىزىلگەننەن كەيىن ەڭبەكاقى 1990 جىلعا دەيىن ورتا ەسەپپەن 7 پايىزعا ارتىپ وتىرعان.

توقىراۋدىڭ بولعانى انىق دەي وتى­رىپ، لەون ارون «سوزىلمالى اۋرۋدىڭ تۇپتەپ كەلگەندە، اجالعا سوقتىرۋى مىندەتتى ەمەس» دەگەن ۋەلس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرو­فەسسورى پيتەر رۋتلادتىڭ ءسوزىن كەلتىرەدى. ال ەندى رەۆوليۋ­تسيالاردىڭ ەڭ ۇزدىك زەرتتەۋشىسى سانالاتىن اندەرس ءوسلۋندتىڭ ءوزى 1985 پەن 1987 جىلداردىڭ ارالىعى سون­شا­لىقتى ءبىر ۇرەيلى بولعان جوق دەپ ەسەپتەگەن ەكەن. وسى ورايدا اۆتور اۋعان سو­عىسىنا قاتىستى دا كوڭىل اۋدارارلىق دەرەكتەر كەلتىرەدى. 1980-ءشى جىلداردىڭ ەكىن­شى جارتىسىندا يمپە­ريانى ۇستاپ تۇ­رۋعا، اسىرەسە، اۋعان سوعىسىنا قىرۋار قار­جىنىڭ ءبولىنىپ جاتقاندىعى تۋرالى اڭگى­مەلەردىڭ ءورشي تۇسكەنى بەلگىلى. ءبىز اڭگىمە­لەپ وتىرعان اۆتور بولسا اۋعان سوعىسىنا قاتىسۋ كەڭەس وكىمەتى ءۇشىن كەدەيشىلىك اكەلەتىندەي اۋقىمدا بولعان جوق، 1985 جىلى سول ماقساتتار ءۇشىن بولىنگەن 4-5 ميلليارد دول­لار كەڭەس وداعىنداعى ىشكى جالپى ءونىمىنىڭ بولماشى عانا بولىگىن قۇرايتىن دەگەندى ايتادى. ءتىپتى، انگولا، نيكاراگۋا، ەفيوپيا سياقتى ەلدەرگە قولۇشىن بەرۋ دە كەڭەس وكىمەتىنە وراسان اۋىرتپالىقتار اكەلە قوي­ماعان كورىنەدى. اۆتور كەڭەس وداعىنا 1956 جىلى ۆەنگريادا، 1968 جىلى چەحوسلوۆاكيادا، 1980 جىلى پولشادا ورىن العان جاعدايلاردى «تىنىش­تان­دىرۋعا» تۋرا كەلگەنىن دە نازاردان تىس قالدىرمايدى. وسىنداي جايتتەردى ەسكەرە كەلگەندە، كەڭەس وداعى الەمدىك بيلىك پەن ىقپالدىڭ ەڭ بيىك شىڭىندا تۇرعان.  بۇل پىكىردى «ءبىز 1985 جىلى ءىرى مەملەكەتتەر ۇكىمەتتەرىنىڭ  بىردە-ءبىرىنىڭ كسرو ۇكىمەتى سياقتى بيلىكتە نىق تۇرماعانىن، سونشا­لىق ايقىن بەلگىلەنگەن ساياسي باعىتى بولماعا­نىن ۇمىتىپ كەتۋگە بەيىمبىز» دەي وتىرىپ تاريحشى ادام ۋلام دا قولداعان ەكەن.

ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا، لەون ارون­نىڭ كسرو-نىڭ ىدىراۋ سەبەپتەرىنە قا­تىستى  بىلدىرگەن وبەكتيۆتى پىكىرلەرى وسى­مەن ءتامامدالاتىن سياقتى. ولاي دەيتىنىمىز، ول 1985 جىلى باستالعان «قايتا قۇرۋ» تاقىرىبىن قوزعاي وتىرىپ، «نەگىزىنەن گورباچەۆتىڭ قولعا العان ءىسىنىڭ يدەاليستىك بولعانىنا ەش تالاس جوق: ول مورالدىق جاعىنان اناعۇرلىم جەتىلگەن كەڭەس وداعىن قۇرماق بولدى» دەگەن وي بىلدىرەدى. اۆتوردىڭ سوزىنە سەنگىڭ-اق كەلەدى، ونىڭ ۇستىنە وسىعان ۇقساس بىردەڭەلەردى كەزىندە گورباچەۆتىڭ ءوزىنىڭ دە بىلدىراقتاتقانى بار. سەنەيىن دەسەڭ سول جىلداردا وداق كولەمىندە ورىن العان وقيعالار مۇلدە باسقا ءجايت­تەردەن حابار بەرەدى. مىسالدى الىستان ىزدە­مەي-اق، 1986 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا، ياعني گورباچەۆ بيلىككە كەلگەننەن كەيىن نەبارى ءبىر جارىم جىلدان كەيىن الماتىدا بولعان قاندى وقيعانى ايتساق تا جەتىپ جاتىر. بەيبىت شەرۋگە شىققاندارعا قارسى قارۋ قولدانۋ لەون ارون ايتقان «مورالدىق جاعىنان جەتىلگەن كەڭەس وداعىنا» دا، گورباچەۆتىڭ ءوزى ءجيى قايتالاعان «دەموكراتيالاندىرۋ ۇران ەمەس، قايتا قۇرۋدىڭ ءمانى» دەگەن سوزگە دە مەيلىنشە كەرەعار. گورباچەۆ كسرو-نى باس­قار­عان جىلدارى تاۋلى قاراباقتا، گرۋزيادا، بالتىق بويى ەلدەرىندە ورىن العان، دەمو­كراتياعا مۇلدە سايكەسپەيتىن وقيعالار­دى دا ءدال وسى ساناتقا جاتقىزۋعا بولادى. ەلدە ءتارتىپتىڭ بارىنشا قۇلدىراپ، قىلمىستىڭ ورشىگەنى دە ءدال سول جىلدار. ءبىز بۇل جەردە ءتىپتى، جوعارىدا امەريكالىق ساراپشىنىڭ ءوزى ايت­قانداي، قالىپتى جۇمىس ىستەپ تۇرعان ەكونوميكانىڭ اياق استىنان توقىراۋعا ۇرى­نىپ، كاسىپورىندار توقتاپ، ەڭبەكاقى بەرىلمەگەنىن، دۇكەن سورەلەرىنىڭ قاڭىراپ بوس قالعانىن ايتىپ تا وتىرعان جوقپىز. 1989-1990 جىلدارى، باس­قانى بىلاي قوي­عاندا، قاشان كورسەڭ وتپەي تۇراتىن گرۋزين ءشايى مەن دۋشانبەدە شىعاتىن تەمەكى بۇيىم­دارى­نىڭ ءوزى عايىپ بو­لىپ، مەكەمەلەرگە ءتىزىم بويىنشا عانا بەرىلەتىن. حالىق ءۇي­لە­رىندە جاپپاي ساموگون قايناتۋعا كىرىستى. كەڭەس ادام­دارى اراسىندا ون­سىز دا جاقسى «جەتىلگەن» ماس­كۇ­نەم­دىك ودان بەتەر ءور­شىدى. بۇرىن تاك-تاكپەن ۇستاپ كەلگەن بۇزاقىلار مەن قىل­مىسكەرلەرگە ەركىندىك بەرىلدى. جۇرت ءارى-بەرىدەن سوڭ ءتۇن­دە ۇيلەرىنەن شى­عۋعا قورقاتىن بول­دى. ادامدار ءپا­تەر­لەرىنە تەمىر ەسىك­تەر ورناتىپ، تەرەزەلەرىن تورلاي باس­تادى. مىنە، گورباچەۆ ور­ناتقان «مورالدىق جاعىنان جەتىلگەن كەڭەس ودا­عىنىڭ» سيقى ءىس جۇزىندە ءدال وسىنداي بولاتىن. دالىرەك ايتساق، وسى­لاردىڭ ءبارى «دە­­موكراتيا­لان­دىرۋ» ءىسىنىڭ ناقتى «جەمىستەرى» ەدى.

«كسرو-نىڭ ىدىراۋ سەبەپتەرى - اۋ­قىمى وراسان زور تاقىرىپ. ونىڭ ۇجىمداس­قان اۆتورلاردىڭ كوپتومدىق ەڭبەكتەرى ارقىلى 100 جىلدان كەيىن اشىلۋى مۇمكىن. ءبىزدىڭ ارقايسىمىزدىڭ ءوز تۇسپالدارىمىز­دىڭ بار ەكەندىگىنە، ول تۋرالى ويلانباي جانە ءوزى­مىزگە قيىن ساۋالدار قويماي تۇرا الماي­تىنىمىزعا قاراماستان، وسىناۋ تاريحي وقيعانىڭ شى­نايى ماعىناسى ازىرگە قازىرگى زامان ادام­دارىنان جاسىرىن قالۋدا»، دەپ جازادى وڭ­تۇستىك-ۋكراين شەكارا بويى زەرتتەۋلەر ور­تالىعىنىڭ ديرەكتورى، سوتسيولوگيا عىلىم­دارىنىڭ كانديداتى ۆلاديمير كوروبوۆ. وسى سوزدە بەلگىلى ءبىر شىندىق بار ءتارىزدى. ويتكەنى، كسرو-نىڭ قۇلاۋ سەبەپتەرىن زەرتتەۋشىلەر ول جۇيەنىڭ كۇنى بىتكەن بولا­تىن، توتاليتارلىق رەجىمدەگى مەملەكەتتىڭ ۇزاق ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن ەمەس دەگەن سياقتى ماسەلەلەردىڭ توڭىرەگىنەن ۇزاپ كەتە المايدى. ال وسى ماقالانىڭ باسىندا كەلتىرىلگەن ادامداردىڭ سوزدەرى وتكەن عاسىردىڭ 80-ءشى جىلدارىنىڭ سوڭىندا  كسرو ءدال كۇيرەپ تۇسەتىندەي كۇي­زەلىستى كۇيدە ەمەس ەدى دەگەندى ايتادى. ولاي بولسا، كوروبوۆ ايتقانداي، الەمدەگى ەڭ الىپ دەرجاۆالاردىڭ ءبىرىنىڭ جالپ ەتىپ قۇلاپ ءتۇسۋىنىڭ استارىندا ءبىز بىلمەيتىن ءبىر «سىردىڭ» بۇعىپ جاتقان بولۋى دا ابدەن  مۇمكىن.

«كسرو-نىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ ءمانى ەۋرازيا­نى شاپشاڭ يندۋستريالاندىرۋ مەن ءفاشيزمدى تالقانداۋداعى ۇلى جەڭىستە بولىپ شىق­تى، كسرو وسى ميسسيانى ورىندادى دا، ءوزىنىڭ ودان ارعى جەردەگى ماعىناسىز ءومىر ءسۇ­رۋىن توقتاتتى». بۇل دا جوعارىدا ءوزىمىز كەلتىرگەن كوروبوۆتىڭ پىكىرى. ونىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، كەز كەلگەن جۇيەنىڭ نەمەسە ادام­نىڭ، ياكي قوعامنىڭ ماعىناسى مەن ماقساتى بولادى، ماعىنا مەن ماقساتتى جوعالتۋ قوعامنىڭ قۇرۋىنا اپارىپ سوقتىرادى. كسرو 80-ءشى جىلدارى-اق ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرۋى­نىڭ ماعىناسى مەن ماقساتىنان قول ۇزگەن، ول دۇنيەلەردى باتىستان الۋعا تالپىنىس جاسادى، بىراق ولشەمدەر بىردەي ەمەس ەدى، وسىدان كەلىپ ءبارى دە ءبىتىپ شىقتى، دەيدى اتالمىش اۆتور. بۇل پىكىرمەن دە كەلىسە سالۋ قيىن. ويتكەنى، كەڭەستىك زاماندى كورگەن ادام­دار كوممۋنيزم ورناتامىز، جارقىن بولاشاققا جەتەمىز دەگەن ەرتەگىگە بەرگىسىز ماقساتتاردىڭ بولعانىن، ءتىپتى «ءبىز كوممۋنيزمگە بارا جاتىرمىز» دەگەن ۇرانداردىڭ كوشە اتاۋلىنىڭ بارىندە دەرلىك ءىلۋلى تۇر­عانىن وتە جاقسى بىلەدى. راس، بۇل سياقتى ۋادەلەرگە حالىقتىڭ ءبارى بىردەي سەنە بەرمەگەن بولۋى مۇمكىن. ونىڭ ءوزى زاڭدى دا. بىراق، سويتە تۇرسا دا، بۇكىل دۇنيە جۇزىندە پرولەتاريات ديكتاتۋراسىن ورناتامىز دەپ ۇرانداعان جانە سول تۇرعىدا ناقتى ءىس-قيمىل­دار دا جاساعان كەڭەس وداعىنىڭ ال­دىندا ەشقانداي ماقسات بولعان جوق دەۋ، بىزدىڭشە، شىندىققا جاناسىڭقىرامايدى.

وسىنداي جايتتەردى ەسكەرە كەلگەندە،  ۋكراينالىق ساياساتكەر، قارجى جانە ەكونو­ميكالىق ماركەتينگ جونىندەگى ساراپشى ۆلاديمير بەليامينوۆتىڭ «كسرو قۇلاۋىنىڭ اقيقاتى بيلىكتى مەنشىكتەپ العان پارتيالىق قۇزىرلى توپتىڭ ۋاقىتپەن بىردەي وزگەرە الماۋىندا. كسرو-نىڭ شەكتەن تىس جابىق­تىعى مەن «قايتا قۇرۋ مەن جەدەلدەتۋ باعى­تىنان» كەيىن لاق ەتە قالعان سۇزگىدەن وتپەگەن اقپاراتتاردىڭ تاسقىنى ءبارىن دە: ۇزاق ۋاقىت الەمنەن وقشاۋلانا قىزمەت ىستەپ كەلگەن ىشكى ەكونوميكانى دا، باتىستىڭ جالعان قۇندى­لىق­تارىمەن الماستىرىلعان يدەولوگيانى دا، حالىقتىڭ ۇكىمەتكە جانە ەلدىڭ قۋاتىنا دەگەن سەنىمىن دە تسۋناميشە جايپاپ ءوتتى» دەگەن پىكىرى كوكەيگە قونىمدىراق كورىنەدى. مەملەكەتتىك يدەولوگيانىڭ وزەگىن جۇلىپ الىپ جانە «ادام - مەملەكەت» ۇعىمىنا ەش ماعىنا بەرمەستەن، قايتا قۇرۋ جولىن ۇستا­نۋشىلار ءححى عاسىردىڭ باسىندا ەكونومي­كاسى ەۋروپانىڭ جيىنتىق ءىجو-سىنەن اسىپ تۇسەتىن جانە بۇگىندە ەڭ ۇلكەن سانالاتىن اقش ەكونومي­كاسىنان دا ىرىرەك بولىپ شىعاتىن ەلدى جەرلەپ تىندى، دەگەن ءسوز دە ءدال وسى اۆتوردىڭ اۋزىمەن ايتىلعان. ونىڭ پايىمداۋىنشا، بۇگىندە الەمدە قىتاي يەلەنىپ وتىرعان ورىندى ادىلىندە كسرو الۋعا ءتيىس ەكەن. ارينە، وسىنداي پىكىرلەردى كەزىندە ەۋروپالىق ساياساتكەرلەر مەن ساراپشىلار دا ايتقان ەكەن دەگەن ناقتىلانباعان دەرەكتەر­دىڭ بار ەكەنىنە قاراماستان، مۇنداي ۇستا­نىم­نىڭ قانشالىق­تى شىندىق ەكەنىنە باعا بەرۋ وتە قيىن. سونىمەن بىرگە، بۇل كوزقا­راستىڭ جوعا­رىدا ءوزىمىز اتاپ كورسەتكەن لەون اروننىڭ ماقالاسىندا كەلتىرىلگەن پىكىرلەردەن ونشا الشاق ەمەس ەكەنىن دە مويىنداۋعا تۋرا كەلەدى.

«كسرو-نىڭ ىدىراۋىنا بۇگىندە سيرەك ەسكە الىناتىن وقيعالار نەگىز قالادى... 70-ءشى جىلداردىڭ باسىندا  «التىن ستاندار­تىنان اجىراتىلعان» دوللاردى الەمدىك ۆاليۋتا رەتىندە تانۋعا ءۇنسىز كەلىسكەن كەزدەن باستاپ كەڭەستىك ەكونوميكا اقش-تىڭ قارما­عىنا ىلىنگەن-ءتىن.  ياعني  ءوز رەسۋرستارىمىزدى نەگىزگى باسەكەلەستىڭ ەشتەڭەمەن قامتاماسىز ەتىلمەگەن ۆاليۋتاسىنا ساتۋعا كەلىسكەن بەتتە-اق ءبىز موينىمىزدى تۇزاققا تىققان بولاتىن­بىز»، دەپ اتاپ كورسەتەدى ۋكراينالىق ساياساتكەر سەمەن ۋرالوۆ.   وسى ساياساتكەر كسرو كۇي­­رە­ۋىنىڭ ەكىنشى ماڭىزدى فاكتورىن وداقتىڭ يدەولوگيالىق تۇيىققا تىرەلۋىنەن كورەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، 70-ءشى جىلداردىڭ ورتاسىنان باستاپ-اق نەگىزگى باسەكەلەستەردەگى سياقتى تۇتىنۋ قوعامىنا باعىت ۇستالعان. ال بار ايىرماشىلىق كسرو-دا كرەديت ەمەس، تاپشىلىق تۇتىنۋدى رەتتەۋشى بولعان. سوعان سايكەس 80-ءشى جىلداردىڭ باسىندا-اق  نەگىز قالاۋشى كوسەمدەر بەلگىلەپ بەرگەن ماق­ساتتار بۇتىندەي بۇرمالانعان. وسىلايشا، يدەولو­گيالىق كۇيرەۋدىڭ سوڭى ەليتا «ەلدى تاعدىر تالقىسىنا تاستاي سالۋعا» بولادى دەپ ساناعان كەزدە، ونى نە ءۇشىن قورعاۋعا بولا­تىنىن تۇسىنەتىن ادامداردىڭ تابىل­ماۋىنا اكەلىپ سوقتىرعان. ەس جيۋ 1994-1995 جىلدارعا تامان باستالعانىمەن، ول كەزدە ۋاقىت ءوتىپ كەتكەن-تۇعىن.

كيەۆتىك جۋرناليست ميروسلاۆا بەردنيك وداقتىڭ ىدىراۋىنا كەڭەستىك باسشىلىقتىڭ قاتە ءىس-ارەكەتتەرى تۇرتكى بولدى، دەي كەلىپ، قايتا قۇرۋدىڭ باستى ۇرانىنا اينالعان «الەۋ­مەتتىك جانە ەكونوميكالىق دامۋدى جەدەلدەتۋدىڭ» سالدارىنان  التىن قورىنىڭ 1985 جىلعى 2500 توننادان 1991 جىلى 240 كيلوعا كەمىگەنى، كەڭەس ەكونوميكاسى ءوسىمى رەسمي قارقىنىنىڭ  +2,3 پايىزدان -11 پايىزعا دەيىن تومەندەگەنى، ال سىرتقى بورىشتىڭ 2 ەسە ۇلعايعانى تۋرالى دەرەكتەر كەلتىرەدى. كەڭەستىك توتاليتارلىق رەجىمدى تەك ءسوتسياليزمدى جەتىلدىرۋ مۇددە­لەرىن جەلەۋ ەتە وتىرىپ، جاريالىلىق جانە پارتيانىڭ توتا­ليتارلىق ءتارتىبى ارقىلى عانا كۇيرەتۋگە بولاتىن ەدى، دەيدى اۆتور. سول جىلدارى بۇرىندارى تىيىم سالىنىپ كەلگەن ونداعان كىتاپتاردىڭ جارىق كورۋىن دە ول ءسوتسياليزمدى كۇيرەتۋدى كوزدەگەن ارەكەتتەر ساناتىنا جاتقىزادى.

«كسرو ەسكى تارتىپكە بالاما رەتىندە رە­سەي يمپەرياسىنىڭ قيراعان ۇيىندىلە­رىنىڭ ۇستىنە تۇرعىزىلدى. پرولەتارلىق ينتەرناتسيوناليزم ءپرينتسيپى ساقتالىپ تۇرعان كەزدە كسرو تولىعىنان ومىرشەڭ مەملەكەت بول­دى، ال ۇلى دەرجاۆالىق شوۆينيزمگە، ماسكەۋشىلدىككە جانە باسقا دا يمپەريالىق يدەيالارعا قايتا ورالۋ باي­قال­عان ساتتە-اق  كسرو-نىڭ ىدىراۋ ۇدە­رىسى باستالدى»، دەيدى اقش-تىڭ نيۋ-يورك قالاسىندا تۇراتىن پۋبليتسيست، رەداكتور ءارى باسپاگەر ميحاەل دورفمان. بۇل پىكىر ناقا نەگىزسىز ەمەس. ۇلى دەرجاۆالىق شوۆينيزم وداقتىڭ ىدى­راۋىنا باستى سەبەپكەر بولماسا دا، ونداي كوزقاراستىڭ سول وداق­تىڭ قول استىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جانە وزدەرىن جەتىم بالاداي سەزىنگەن حالىق­تاردىڭ كوڭىل-كۇيلەرىنە كەرى اسەرىن تيگىزگەنى ايدان انىق. وسى ورايدا، «بۇتىندەي العاندا كسرو ءوزىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا ءوز تۇرعىندارىنا قاتىستى  تابيعي تۇرعىدا ەتەنە بولا الماي قالدى. سوندىقتان دا كسرو قاجەت پە دەگەن ساۋال تۋىنداعاندا حالىق قولداۋ كورسەتكەن جوق. داۋىس بەرۋىن - داۋىس بەردى، بىراق ونى قورعاۋعا ەشكىم شىق­قان جوق...» دەگەن ودەسسالىق پوليتكونسترۋكتور يۋري يۋرەۆ­­تىڭ پىكىرىن كەلتىرە كەتۋدىڭ ارتىق­تىعى جوق.

ال ەندى رەسەيدە جارىق كورەتىن «پوليارنايا زۆەزدا» جەلىلىك جۋرنالىنىڭ جاڭالىق­تار قىزمەتىنىڭ رەداكتورى، جۋرناليست يگور بوگاتىرەۆتىڭ پىكىرى جوعارىدا كەلتىرىلگەندەرگە مۇلدە قاراما-قايشى. «اقيقات سەبەپ بىرەۋ - حالىقارالىق كاپيتالدان ۇرەيلەنۋ. ەگەر كسرو كۇيرەتىلمەي، ناق­تىلى رەفورمالانعاندا الەمنىڭ قار­جىلىق بيلەۋشىلەرىنە تىپتەن دە جايلى بولا قويماس ەدى. بالكىم، ولاردى قۇرۋدىڭ، سو­نىڭ ىشىندە ناقپا-ناق تۇرعىدا دا كۇتىپ تۇرۋى مۇمكىن ەدى. بىراق ەڭ نازىك ادامي سەزىم­دەردىڭ قىلىن شەرتە وتىرىپ، ولارعا قالايدا كسرو بيلىگىنىڭ جوعارعى ەشەلو­نىنان وزدەرىنە جاقتاستار تابۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. ياعني، 80-ءشى جىلدارداعى كەڭەس باسشى­لارىنىڭ «قاتەلىكتەرى» ەمەس، ولار­دى باتىستىق كاپيتالمەن تىكەلەي ساتىپ الۋ جاعدايلارى ورىن الدى»، دەيدى جوعا­رىدا اتى اتالعان جۋرناليست.

ال ەندى ۋكراينالىق ساياساتكەر نيكولاي لاگۋن  كسرو-داعى ءبىرىنشى تۇلعالاردىڭ ەلدە ەڭ بولماعاندا قىتايلىق ۇلگىدەگى سياق­تى رەفورمالاۋلاردى باستاۋىنا بولار ەدى، بىراق، تاريح كورسەتكەندەي، كەڭەس وكىمەتى باسشىلارىنىڭ ولاي جاساعىلارى كەلمەدى، دەپ قازىرگى پوستكەڭەستىك «كاپي­تاليزم­نىڭ» دە ءالى كۇنگە دەيىن كسرو-دان قالعان وندىرىسكە ارقا سۇيەپ نەمەسە يمپورتتىق جابدىقتاردى پايدالانىپ وتىر­عانىن تىلگە تيەك ەتەدى. «بۇل كاپيتاليزم، دەيدى ول، جاڭادان، ءتىپتى ونىڭ نانو­فورماسى تۇرىندە دە ەشتەڭە قۇرعان جوق».

رەسەيلىك «اكتۋالنايا يستوريا» سايتى­نىڭ باس رەداكتورى، تاريح عىلىم­دارىنىڭ كانديداتى الەكسەي بايكوۆ كسرو-عا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىنگى «قىرعي-قاباق سوعىس» بارىسىندا ۇلىبريتانيا، فرانتسيا، جاپونيا، يتاليا، كانادا، دانيا، نورۆەگيا، نيدەرلاندى، يسلانديا سياقتى دامىعان ەلدەردىڭ رەسۋرستارىنان قولداۋ تاپقان اقش-قا قارسى تۇرۋعا تۋرا كەلگەنىنە، بۇل ورايدا كەڭەس وكىمەتى ونشا دامي قويماعان شىعىس گەرمانيا، چەحوسلوۆاكيا، بولگاريا، البانيا، رۋمىنيا، پولشا، ۆەنگريا سياقتى ەلدەرگە عانا ارقا سۇيەۋگە ءماجبۇر بولعانىنا نازار اۋدارادى. سويتە تۇرا ول تۇپتەپ كەلگەندە «اقىلى تاپشى» كەڭەستىك بيۋروكراتيا كسرو-نى تاعدىر تالقىسىنا تاستادى، ستاليندىك باسقارۋشى­لاردىڭ سوڭعى بۋىنى ساحنادان كەتكەننەن كەيىن ەلدىڭ تاعدىرى ءىس جۇزىندە شەشىلگەن بولاتىن دەگەن كۇتپەگەن ءتۇيىن جاسايدى.

ەگەر تىزبەلەي بەرسەك، كسرو-نىڭ ىدى­راۋ سەبەپتەرىنە قاتىستى ايتىلعان پىكىرلەر دە، كوزقاراستار دا وتە كوپ. كەيبىرەۋلەر ءتىپتى 1937 جىلعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىندى دە  وداقتىڭ ىدىراۋىنا ىقپال ەتكەن وقي­عا رەتىندە كورسەتۋگە تىرىسادى. بۇل، ارينە، كوپشىلىك ءۇشىن تانىس تاقىرىپ. سون­دىقتان ءبىز ماقالادا  وسىعان دەيىن ونشا ەستىلە قويماعان اڭگىمەلەر مەن وقىر­ماندار ءۇشىن قىزىقتى بولادى-اۋ دەگەن جايتتەرگە كوبىرەك كوڭىل اۋدارۋعا تىرىس­تىق. ءسوزىمىزدى تۇيىندەي كەلە مىنا ءبىر ماسەلەنى نازاردان تىس قالدىرساق، ونداي ولقىلىق ماقالانىڭ بوياۋىن سولعىن­داندىرا تۇسەر ەدى. ول قانداي ماسەلە؟

اڭگىمە 1991 جىلى تامىز ايىندا ورىن العان بۇلىك جونىندە بولىپ وتىر. بۇگىندە ماسكەۋدەگى حالىقارالىق ۋني­ۆەرسيتەتتىڭ پرورەكتورى، بۇرىن رەسەيدىڭ العاشقى ۇكىمەتىندە جوعارى لاۋازىمدى قىزمەتتەر اتقارعان، سونىڭ ىشىندە رەسەي فەدەراتسيا­سىنىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى بولعان گەننادي بۋربۋليس گكچپ - توتەنشە وقيعالار جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميتەتتىڭ تامىز ايىنداعى كوتەرىلىسىنە قاتىستى مىناداي وي ايتادى. «تا­مىزداعى ءپۋتچتىڭ كۇيرەۋى ءبىر مەزگىلدە ءارى كۇلكىلى، ءارى قاسىرەتتى بولدى، دەيدى ول. وداقتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن قاجەت سياقتى بولىپ كورىنگەن توتەنشە جاع­دايلارعا بارا وتىرىپ، كوتەرىلىسشىلەر ونىڭ ىدى­راۋىن جاقىنداتتى. گكچپ-سىز وداقتىڭ ساقتالىپ قالۋى مۇمكىن ەدى، راس، كسرو تۇرىندە ەمەس، ەۋروداقتى ەسكە ءتۇسى­رەتىندەي پىشىندە. بىراق ماسكەۋدە ءۇش كۇنگە سوزىلعان قارسى تۇرۋشىلىق ونداي مۇمكىندىكتى كۇيرەتىپ كەتتى».

بۇل سول كەزدەردەگى وقيعالاردىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇرىپ، ءبارىن ءوز كوزىمەن كورگەن ادامنىڭ پىكىرى. ارينە، ارادا 20 جىل ۋاقىت وتكەندە بولعان ىسكە باعا بەرۋ قيىننىڭ قيىنى. سوندىقتان بۇل پىكىردىڭ دە دۇرىس نەمەسە بۇرىس ەكەنىن بۇگىندە ەشكىم ايتىپ بەرە المايدى. ويتكەنى، قولدا تۇرعان دايەك جوق. ال دايەكسىز ايتىلعان پىكىر جايداق ءسوز بولىپ شىقپاق. بالكىم، ونداي باعانىڭ بۇگىنگى كۇنى ەشكىم ءۇشىن قاجەتى دە بولماۋى مۇمكىن.

ەڭ باستىسى، كسرو سياقتى الىپ يمپەريانىڭ كۇيرەۋى ونىڭ قول استىندا بولىپ كەلگەن 15 رەسپۋبليكانىڭ تاۋەل­سىزدىك الۋىنا جول اشتى. ءيا، 15 - رەسەي دە ءوز ەگەمەندىگىنە قول جەتكىزدى. سونىڭ ءبىر ايعاعى - بۇگىنگى ەگەمەن قازاقستان. وسىدان ءدال جيىرما جىل بۇرىن ورىن العان وقيعانىڭ ءبىز ءۇشىن ماڭىزى دا وسىندا.

سەيفوللا شايىنعازى.

http://www.egemen.kz/311783.html