تولەن ابدىك. قايىرسىز جۇما
ادەبيەت ميسسياسىنىڭ ءبىرى - كۇرەسكەرلىك. مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىككە جەتكىزگەن كۇرەسكە تولى ۇلت تاريحىندا قازاق ادەبيەتىنىڭ ورنى مەن قىزمەتى ەرەكشە.
جاڭا زاماندا جاڭاشا مازمۇن مەن سيپاتتا ۇلتتىڭ ويى مەن ساناسىن تىڭ ارناعا سالعان الاش جولى ءوزىنىڭ التىن جۇلگەسىن جوعالتقان ەمەس. الاشپەن ۇندەستىك ءار زاماندا جالعاستىعىن تاۋىپ، ۇلت قىزمەتىن ورگە سۇيرەپ وتىردى.
كەڭەس وداعى كارىن توگىپ تۇرعان تۇستا قازاق ادەبيەتى كۇرەسكەرلىك جولعا ءتۇسىپ، الاش جۇرتىنىڭ ساناسىن، رۋحىن ازاتتىق ءۇشىن قىرانداي باپتادى. سول جاۋىنگەر ادەبيەتتىڭ ارقاسىندا تاۋەلسىزدىڭ شۇعىلاسىن كوردىك.
ۇلتتىق ارميانىڭ قىزمەتىن اتقارعان قايسار قازاق ادەبيەتى ساردارلارىنىڭ ءبىرى ءھام بىرەگەيى - اسا ايگىلى جازۋشى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى تولەن ابدىك.
تولەن ابدىكتىڭ بارشا جۇرت جادىنا توقىپ وسكەن اتاقتى «وڭ قول»، «اقيقات»، «توزاق وتتارى جىمىڭداي» جانە تاعى باسقا شىعارمالارى جوعارىدا ايتىپ وتكەن كۇرەسكەر ادەبيەتىمىزدەگى تامىرى تەرەڭ، بيىگى اسقاق كوركەم تۋىندىلار.
تولەن اعامىزدىڭ ءاربىر شىعارماسى ولمەس تۋىندىعا اينالىپ، ۋاقىتپەن بىرگە جاساسىپ كەلەدى. ءارى جازۋشىنىڭ وقىرماندارى دا جاسارىپ كەلەدى. دەمەك، تولەن ابدىكتىڭ كوركەم شىعارمالارى ۋاقىتتىڭ سىنىنان وتكەن ماڭگىلىك عۇمىرلى رۋحاني قازىنا.
«Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالى اۆتوردىڭ ارنايى رۇقساتىمەن جازۋشىنىڭ شىعارمالارىن بەرۋدى باستاپ وتىر.
«اباي-اقپارات»
قايىرسىز جۇما
ادەبيەت ميسسياسىنىڭ ءبىرى - كۇرەسكەرلىك. مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىككە جەتكىزگەن كۇرەسكە تولى ۇلت تاريحىندا قازاق ادەبيەتىنىڭ ورنى مەن قىزمەتى ەرەكشە.
جاڭا زاماندا جاڭاشا مازمۇن مەن سيپاتتا ۇلتتىڭ ويى مەن ساناسىن تىڭ ارناعا سالعان الاش جولى ءوزىنىڭ التىن جۇلگەسىن جوعالتقان ەمەس. الاشپەن ۇندەستىك ءار زاماندا جالعاستىعىن تاۋىپ، ۇلت قىزمەتىن ورگە سۇيرەپ وتىردى.
كەڭەس وداعى كارىن توگىپ تۇرعان تۇستا قازاق ادەبيەتى كۇرەسكەرلىك جولعا ءتۇسىپ، الاش جۇرتىنىڭ ساناسىن، رۋحىن ازاتتىق ءۇشىن قىرانداي باپتادى. سول جاۋىنگەر ادەبيەتتىڭ ارقاسىندا تاۋەلسىزدىڭ شۇعىلاسىن كوردىك.
ۇلتتىق ارميانىڭ قىزمەتىن اتقارعان قايسار قازاق ادەبيەتى ساردارلارىنىڭ ءبىرى ءھام بىرەگەيى - اسا ايگىلى جازۋشى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى تولەن ابدىك.
تولەن ابدىكتىڭ بارشا جۇرت جادىنا توقىپ وسكەن اتاقتى «وڭ قول»، «اقيقات»، «توزاق وتتارى جىمىڭداي» جانە تاعى باسقا شىعارمالارى جوعارىدا ايتىپ وتكەن كۇرەسكەر ادەبيەتىمىزدەگى تامىرى تەرەڭ، بيىگى اسقاق كوركەم تۋىندىلار.
تولەن اعامىزدىڭ ءاربىر شىعارماسى ولمەس تۋىندىعا اينالىپ، ۋاقىتپەن بىرگە جاساسىپ كەلەدى. ءارى جازۋشىنىڭ وقىرماندارى دا جاسارىپ كەلەدى. دەمەك، تولەن ابدىكتىڭ كوركەم شىعارمالارى ۋاقىتتىڭ سىنىنان وتكەن ماڭگىلىك عۇمىرلى رۋحاني قازىنا.
«Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالى اۆتوردىڭ ارنايى رۇقساتىمەن جازۋشىنىڭ شىعارمالارىن بەرۋدى باستاپ وتىر.
«اباي-اقپارات»
قايىرسىز جۇما
(اڭگىمە)
ابەن ءىلياسوۆيچ الدەبىر قۇجاتقا سۇيكەكتەتە قول قويدى دا، وسىنىم دۇرىس بولدى ما دەگەندەي كۇماندى جۇزبەن قايتا شولىپ شىعىپ، سودان كەيىن قاعازدى كومەكشىسىنە ۇسىندى.
- كۇتىپ وتىرعاندار بار ما؟ - دەدى ەسىكتى كوزىمەن كورسەتىپ.
- بار. - مۇنتازداي كيىنگەن سۇلۋشا جاس جىگىت باستىعىنىڭ ءار قيمىلىن قالت جىبەرمەي باعىپ تۇر.
ابەن كومەكشىسىنەن باسقا ەشكىم بايقامايتىن ءبىر قيمىلمەن باسىن بولماشى يزەگەندەي بولدى. كوپ ۇزاماي كابينەتكە قىرىقتار شاماسىنداعى قارا تورى، تولىقشا كىسى كىردى.
- كەشىرىڭىز،- دەپ ول الدەنەگە ابدىراپ، ەسىك الدىندا تۇرىپ قالدى دا، قۇلاپ كەتەتىندەي قالتاقتاپ كەلىپ، ءمينيستردىڭ قولىن الدى.
- وتىرىڭىز،- دەدى ابەن جۇمساق ۇنمەن.
- كەشىرىڭىز.- كەلگەن ادام شەگىنىپ، الىستاۋ وتىردى. ەكىنشى رەت وتىنگەن كەزدە ءمينيستردىڭ قارسى بەتىندەگى ورىندىققا كەلىپ جايعاستى. بىراق وسى جەر مەن وتىراتىن ورىن با دەپ قىسىلعانداي، قالتاسىنان ورامالىن الىپ، تەرشىگەن ماڭدايىن سۇرتە بەرەدى.
- شارۋاڭىزدى ايتىڭىز،- دەدى ابەن ءتۇسىن جىلىتا سويلەپ.
- مەن ءبىر وزدەرىڭىزگە قاراستى اششىسايداعى كومبيناتتا ىستەۋشى ەدىم. سىزگە كىرۋگە جازىلعانىما بىرنەشە اي بولدى. ايتەۋىر بۇگىن ءبىر، سالەم دە ساتىمەن دەگەندەي...
ابەن "ىقىلاسپەن تىڭداپ وتىرمىن، ايتا بەرىڭىز" دەگەندى بىلدىرە باسىن يزەدى.
ودان ءارى كەلگەن كىسىنىڭ ءسوزى تۇسىنىكسىزدەۋ بولىپ كەتتى. ءوزىنىڭ قاي جاقتان ەكەنىن، جەتىم وسكەنىن، ادال ەڭبەگىمەن كۇن كورىپ كەلە جاتقانىن، تاعى سول سياقتى وزىنە قاجەت بولعانمەن، ابەنگە قاجەتى جوق ءبىر اڭگىمەگە ءتۇسىپ كەتتى. اقىرى ءوزىنىڭ كومبيناتتا ون جىلدان استام ىستەيتىنىن، بىراق سوعان قاراماستان، كومبينات ديرەكتورىنىڭ وزىنە كۇن كورسەتپەي، قۋعىنداپ جۇرگەنىن ايتا باستاعان كەزدە ابەن الدەبىر ءجىپتىڭ ۇشتىعىنا قولى جەتكەندەي بولىپ، اڭگىمەنىڭ نە تۋرالى ەكەنىن جوبالاپ، ەندى سونىڭ شىندىعىن بىلگىسى كەلگەندەي، الدىندا وتىرعان ادامنىڭ تۇرىنە بارلاي قارادى.
جۇقالاۋ شاشىن ءبىر جاعىنا مۇقيات تاراعان، بۇعاعى مەن ەكى شىقشىتى بۇلتيىپ تۇرعاننان توبە جاعى شوشاقتاۋ كورىنەدى. شولاق مۇرىن، قوي كوز - كوشەدە ەڭ كوپ كەزدەسەتىن، سوسىن دا ەستە قالمايتىن ەلەۋسىز بەت ءپىشىن. ادامعا تۋرا قارامايدى، جاسقانشاق، بىراق كوزگە ىلىنە بەرمەيتىن الدەبىر قيمىل-قوزعالىسىنان، ءسوز ساپتاسىنان مينيستردەن باسقا ادامعا، اسىرەسە، قاراماعىندا ىستەيتىندەرگە ءبىر كورسەتىپ قالاتىن مىنەزىنىڭ دە جوق ەمەس ەكەنى بايقالىپ تۇر.
- قانشا ءولىپ-ءتىرىلىپ ىستەسەڭ دە، ءبىر وسىرمەيدى، - دەدى ول ايتار ارىزىنىڭ توبىقتاي تۇيىنىنە جاقىنداي ءتۇسىپ. - ءوسۋ ءۇشىن پارا بەرۋ كەرەك. جاعىمپازدانۋ كەرەك. نە تۋىسى بولۋىڭ كەرەك. ايتپەسە، كورەتىن كۇنىڭ وسى...
- پارا الاتىنىن دالەلدەي الاسىز با؟ - دەدى ابەن مانادان بەرگى جۇمساق ءۇنىن ءسال-ءپال قاتايتىپ.
- نە دالەلدەيتىنى بار، جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى.
- "جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى" - دالەل ەمەس.
- ەندى قايتىپ دالەلدەۋگە بولادى؟ ونىڭ پارانى ماعان كورسەتىپ المايتىنى بەلگىلى.
- پارا الۋ - قىلمىس. قىلمىستىنى سوتتاۋ كەرەك. ال جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى دەگەن ايىپپەن ادام سوتتاۋ زاڭعا تۋرا كەلمەيدى،- دەدى ابەن تالاي ايتىپ جۇرگەن ءسوزىن قايتالاعانداي سەلقوس ۇنمەن. ۇيتكەنى مۇنداي ارىزبەن كەلەتىندەر كوپ بولاتىن.
كەلگەن ادام تاعى دا ورامالىن الىپ، بەتىن ءسۇرتتى.
- مەن ەندى، شىنىمدى ايتسام،- دەدى جالىنىشتى ۇنمەن،- ونىڭ پارا العان، الماعانىن دالەلدەيىن دەپ كەلگەنىم جوق. سوتتاتۋ دا ويىمدا جوق. جۇرت بىلەتىن شىندىق بولعان سوڭ، ەل باسقارىپ وتىرعان وزىڭىزگە ايتىپ جاتقانىم عوي. ال مەنىڭ ارىزىم - تەك سول كىسىنىڭ قۋدالاۋىنان قورعاساڭىز ەكەن... ءاپ-ادەمى تسەحتىڭ باستىعى بولىپ ىستەپ جۇرگەنمىن. مەنىڭ ورىنىمدى ءوزىنىڭ ءبىر كوڭىلى جاقىن ادامىنا اپەردى دە، مەنى ماستەر قىلىپ اۋىستىردى...
- جالاقىدان قانشا ۇتىلدىڭىز؟
- ۇتىلعام جوق،- دەدى ول "ماسەلە وندا ەمەس" دەگەندەي ماڭدايىن تىجىرايتا، باسىن شايقاپ،- قايتا قازىر بۇرىنعىدان كوبىرەك تابامىن. ماسەلە مورالدىق جاعىندا بولىپ تۇر. تۇك جازىعىم جوق. بار تاپقانى: "جۇمىسىڭدا كەمشىلىك بار" دەيدى. ونداي كەمشىلىك كىمدە جوق؟ وزىندە دە بار.
"تۇسىنىكتى،- دەدى ىشىنەن ابەن،- كىشكەنتاي دا بولسا، باستىق بولعىم كەلەدى دەيسىز عوي... ايتسە دە، ورىنباسارىما تاپسىرايىن، وبال بوپ ءجۇرۋى دە عاجاپ ەمەس". ابەن سونى ويلاپ، قولىنا قالامىن الىپ، اشۋلى جاتقان بلوكنوتىن الدىنا جاقىنداتتى.
- فاميلياڭىز؟
- قويباعاروۆ... قويباعاروۆ امان قويباعاروۆيچ.
- جاقسى، جازىپ الدىم.
ابەن قويباعاروۆتى تاعى دا ءوزى جايلى ۇزىن-سونار اڭگىمەگە ءتۇسىپ بارا جاتقان جەرىنەن توقتاتتى دا، "امان" دەگەن اتتىڭ قازاقى سىپايىلىققا سالعاندا قالاي اتالاتىنىن جوپپەلدەمەدە ەسىنە تۇسىرە الماي، ويلانىپ بارىپ:
- ابەكە، - دەدى داۋسىن كوتەرە،- مەن جازىپ الدىم. شارۋاڭىزدى تاپسىرامىن. تەك ۋاقىت جاعى تىعىز. باسقا دا ادامدار كۇتىپ وتىر.
قويباعاروۆ ءبىر ءسات ءۇنسىز قالدى دا، كەلگەن شارۋاسىنىڭ ءىس بولىپ شىعاتىنىنا سەنبەي قالعانداي، ۇنجىرعاسى ءتۇسىڭكىرەپ، مىڭگىرلەي قوشتاسىپ، كابينەتتەن كوڭىلسىزدەۋ شىقتى.
لىپ ەتىپ كومەكشىسى كىردى.
- ورتالىق كوميتەتتەن تەلەفون سوقتى. ءسىزدى وتىر ما دەپ سۇرادى،- دەدى ەسىك الدىندا تۇرىپ.
- كىم؟
- حاتشىنىڭ كومەكشىسى.
- ماعان نەگە تەلەفون سوقپايدى؟ - دەدى ابەن "الدە وسىدان بولىپ تۇر ما" دەگەندەي قىزىل تەلەفونعا تاڭىرقاي قاراپ.
- بىلمەيمىن، - دەدى كومەكشى، - وسىمەن ەكىنشى رەت تەلەفون سوعىپ وتىر. كەتەتىن بولسا، بىزگە ايت دەپ ماعان تاپسىرما بەرىپ قويدى.
ابەن ساعاتىنا قارادى. جەتى جارىم. بۇگىن قىسقا كۇن - جۇما ەكەنى ەسىنە ءتۇستى. بىراق جۇمىسقا بەرىلگەن ادامعا ۇيدەن كەڭسە جاقىن. ۇيگە بارسا، تەلەۆيزوردان باسقا ەرمەك جوق، ەكى قولىن قايدا سىيدىرارىن بىلمەي، سەندەلىپ جۇرەتىن كەزدەرى بولادى. ال كەڭسەدە ءوزىن سۋدا جۇزگەن بالىقتاي سەزىنەدى.
ابەن الدە دە بىرەر ساعات وتىرا تۇرماق ويمەن:
- كىرسىن، - دەدى تاعى دا ەسىكتى كوزىمەن كورسەتىپ...
ساعات سەگىزدە "كرەملەۆكا" شىر ەتە قالدى. ەكىنشى رەت شىرىلداعاندا ابەن ترۋبكانى كوتەردى.
- اللو.
- ابەن ءىلياسوۆيچ؟
- تىڭداپ تۇرمىن، - دەدى ابەن حاتشىنى داۋسىنان تانىپ.
- ماعان كەلىپ كەتىڭىزشى.
- جارايدى.
حاتشى باسقا ءسوز ايتپاي ترۋبكانى قويا سالدى.
ابەن كنوپكانى باسىپ، كومەكشىسىن شاقىردى دا:
- ماشينا تۇر ما؟ - دەدى الدىنداعى قاعازداردى جيناپ جاتىپ.
- تۇر.
ابەن قابىلداۋ بولمەسىنە كىرگەندە حاتشىنىڭ كومەكشىسى بۇعان الدەبىر قۇپيا تۇرمەن:
- وتىرا تۇرىڭىز، - دەدى كرەسلونى كورسەتىپ. - قازىر شاقىرادى.
ابەن حاتشىنىڭ مۇنىسىنا رەنجىپ قالدى. "تاپ قازىر ەشكىم جوق قوي ىشىندە. ەسىگىنىڭ الدىندا ەكى مينۋت بولسا دا كىدىرتىپ قويعاننان ءلاززات الا ما ەكەن؟"
بىراق بۇل ويى قاتە بولدى - ىشتەن ەكىنشى حاتشىنىڭ كومەكشىسى شىقتى دا، مۇنى كورىپ، كەرەمەت قۋانعان ادامداي:
- و، ابەن ءىلياسوۆيچ، ءحالىڭىز قالاي؟ - دەپ قولىن قايتا-قايتا قىسىپ، ءماز بولعان ءتۇر كورسەتتى.
"اكتەر".
- كىرىڭىز.
ابەن قابىرعالارى ويۋلى اعاشپەن قاپتالعان، زالعا ۇقساس ۇلكەن كابينەتكە كىردى. تۇعجيىپ بىردەڭە جازىپ وتىرعان حاتشى بۇل كىرگەن سوڭ دا جۇمىسىن جالعاستىرا بەردى. الدەن سوڭ قالامىن جاۋىپ، كرەسلوسىنا شالقايا وتىردى دا:
- جاعداي قالاي؟ - دەدى ويى باسقا جاقتا وتىرعان ادامنىڭ تۇرىمەن بۇعان ايدالاعا قاراعانداي قاراپ.
- جاعداي ءبىر اۋىز سوزگە سىيماي تۇر-اۋ، - دەدى ابەن كۇلىپ.
حاتشى سوزدەن توسىلىپ قالعانداي ءبىر ءسات ۇندەمەي قالدى.
- دەنساۋلىق قالاي؟ - دەدى "قاراپ وتىرعانشا اڭگىمە بولسىن" دەگەندەي ءبىر ۇنمەن.
- جاقسى، - دەدى ابەن وعان تاڭىرقاي قاراپ.
- بيىل دەمالىسقا شىعىپ پا ەدىڭىز؟
- جوق.
- م-م... ەندەشە بىلاي بولسىن، - دەدى حاتشى ستولعا ەڭكەيە ءتۇسىپ. سونى ايتىپ تاعى دا ۇندەمەي وتىردى دا: - مينيستر بولىپ ىستەگەنىڭىزگە نەشە جىل؟ - دەدى.
- التى جىل.
- م-م... التى جىل - ءبىراز ۋاقىت. كوپ ەڭبەك ەتتىڭىز. ونى ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. ءيا. بىراق... ءوزىڭىز بىلەسىز، ءومىر ءبىر ورىندا تۇرمايدى. ۋاقىت، زامان وزگەرۋدە. كەشەگى ءىس، كەشەگى اقىل بۇگىنگە جاراماي جاتىر...
الدىندا تۇككە تۇسىنبەي وتىرعان ابەننىڭ جۇرەگى كەنەت سۋ ەتە قالعانداي بولدى.
- انەۋگۇنى وزىڭىزگە دە كورسەتتىم،- دەدى حاتشى ءسوزىن جالعاپ، - ۇستىڭىزدەن ارىز كوپ... سىزگە بۇدان بۇرىن دا ەسكەرتۋ جاساعانبىز. ودان ناتيجە بولمادى. بالكىم شارشاعان دا بولارسىز. ادام تەمىر ەمەس قوي. ەشكىمنىڭ ماڭدايىنا جازىلىپ قويعان قىزمەت جوق. ەرتەڭ ءبارىمىز دە كەتەمىز كەزەگىمىز كەلگەندە. سوندىقتان سىزگە اۋىر دا بولسا، ايتۋعا تۋرا كەلەدى... - حاتشى "كەلەسى ايتاتىن سوزىمە جۇيكەسى شىدار ما ەكەن" دەگەندەي ابەننىڭ جۇزىنە بارلاي قارادى.- سىزگە بۇل جۇمىستان قۇتىلۋ كەرەك... الدا دا عۇمىر بار. كەيىنىرەك ءبىر قىزمەت تاۋىپ بەرەرمىز.
اياق استىنان بۇلاي بولار دەپ ويلاماعان ابەن سىلەيىپ وتىردى دا قالدى. بىردەڭە دەگىسى كەلىپ ەدى، تاماعى قۇرعاپ، دىبىسى شىقپادى.
- ءوزىڭىز بىلەسىز، جۇمىستان ايانعان كۇنىم جوق، - دەدى الدەن سوڭ. - كەمشىلىك بولسا، بار شىعار. بىراق ول كىمدە جوق. - ابەن ءوزىنىڭ ماناعى الدىنا كەلگەن ادامنىڭ ءسوزىن قايتالاپ وتىرعانىن سەزىپ، تاڭ قالدى. - سونشالىقتى اقساپ جاتقان ەشتەڭە جوق سەكىلدى. ونى ءوزىڭىز دە بىلەسىز. - داۋسىنىڭ جالىنىشتى شىعىپ، جانىن قورلاپ جاتقانىن، ايتىپ جاتقان سوزىنە حاتشى تۇگىلى ءوزىنىڭ دە سەنبەي وتىرعانىن بايقادى. بىراق بۇل ءسوزىنىڭ جالعاندىعىنان ەمەس، قۇتى قاشقاننان ەدى. - باسقا جۇمىس دەيسىز... قالايشا ەندى اياق استىنان... ەگەر سەنىم بىلدىرسەڭىزدەر، ءالى دە ىستەي بەرەر ەم... - ابەن كىلت توقتادى. ۇيتكەنى ءوزىنىڭ مۇلدە
ابدىراپ، سوزىنەن بەرەكە قاشقانىن انىق سەزدى.
حاتشى:
- تاجىريبەلى ادامسىز، جاعدايدى ءتۇسىنۋىڭىز كەرەك، - دەپ ەدى، ابەن جەڭىلگەنىن بىلمەيتىن اقىلسىز بالاداي جاعدايدى تۇسىنگىسى كەلمەدى.
- نە جازىعىم بار، ايتىڭىزشى؟ - دەدى داۋسى شاڭكىلدەپ. - كىمنىڭ جولىنا بوگەت بولدىم؟ كىمگە كەرەك بولىپ قالدى مەنىڭ ورىنىم؟
حاتشىنىڭ جۇرەگى قىلپ ەتە قالدى، ۇيتكەنى ابەننىڭ سوڭعى ءسوزى الدىن وراپ كەتكەندەي بولدى.
وتكەن جولى ءبىر ۇلكەن مەكەمەنىڭ باستىعى "مەنى تۇسىرمەك بولىپ، ماتەريال دايىنداپ، سوڭىما ءتۇسىپ ءجۇر" دەپ تۋرا بيۋرونىڭ ۇستىندە ەكىنشى حاتشىعا باس سالعان. ەكىنشى حاتشى امالسىز: "ونداي ماتەريال دايىندالعان ەمەس", - دەپ جاۋاپ بەرۋگە ءماجبۇر بولدى. ال شىن مانىندە دايىندالىپ جاتقانى راس ەدى. ونى اناعان جالپى بولىمدە ىستەيتىن ءبىر جىگىت جەتكىزىپتى. بيۋرودا رەسمي تۇردە جاۋاپ بەرىلگەننەن كەيىن، ءىس قوزعالماي، مەكەمەنىڭ باستىعى ورىنىندا قالدى. ونىڭ ورىنىنا جالپى بولىمدەگى جىگىت جۇمىستان شىقتى.
سونى ويلاعان حاتشى مىناۋ ءىستى ءبۇلدىرىپ الار ما ەكەم دەپ شوشىپ قالدى. ء"بىراز ارباسۋعا تۋرا كەلدى-اۋ" دەدى ىشىنەن مينيستردىڭ وڭايلىقپەن جان بەرمەيتىنىن بايقاپ. ەندى ول ءلام-ميم دەمەي، ءۇن-ءتۇنسىز ابەننىڭ ايتارىن ايتىپ، ارىنى باسىلۋىن كۇتتى.
ءوزىنىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگىن، ادالدىعىن، ادىلدىگىن ايتىپ ءبىراز شارشاعان ابەن:
- ءسىز شەشىم قابىلداماي تۇرا تۇرىڭىز، - دەدى ساباسىنا تۇسكەندەي بولىپ.- مەن بىرىنشىگە ءوزىم كىرىپ شىعايىن.
حاتشى ءالى ءۇنسىز. الدىندا تۇرعان تەتىگى كوپ اپپاراتتى شۇقىلاپ، ءبىرىنشىنىڭ قابىلداۋ بولمەسىمەن سويلەستى. ءبىرىنشىنىڭ قالادا جوق ەكەنىن، مىنا ماسەلەنى ءدال وسى كەزدە شەشىپ قويۋ وزىنە تاپسىرىلعانىن ايدان انىق ءبىلىپ تۇرسا دا:
- ۇلكەن كىسى بار ما؟ - دەدى اكتەرشە رول ويناۋعا ءماجبۇر بولىپ.- ءا-ءا، سولاي ما؟ قاشان؟ الگىندە مە؟ - تاعى دا ءبىراز ءۇنسىز وتىرعاننان كەيىن: - كەتىپ قاپتى عوي، - دەدى ابەنگە قاراپ. - سارسەنبىسىز كەلمەيدى دەپ وتىر.
ابەن جان-جاعىنان قورشاعان اڭشىلاردىڭ قاتارى وزىنە تاقاپ، عۇمىر شەڭبەرى تارىلا تۇسكەن اڭنىڭ بەيداۋا كۇيىندەي ساسقالاقتاي باستادى.
حاتشى جۇيكە تايتالاسى ءوزىنىڭ پايداسىنا شەشىلىپ جاتقانىن سەزىپ:
- ابەن،- دەدى بەيبىت ۇنمەن، - ءوزىڭىز بىلەسىز، ءسىز دە، ءبىز دە مينا ىزدەگەن ساپەرلار سەكىلدىمىز. ءار قاتەلىگىمىز ەڭ سوڭعى قاتەلىك بولۋعا ءتيىستى. ال، شىنى كەرەك، سىزدە ءبىر ەمەس، بىرنەشە قاتەلىك بولدى... وتكەن جىلعى جۇمىسشىلاردىڭ ەرەۋىلى. ونى جاريا قىلماي، باسىپ تاستادىق. بىراق ءبىز ونى بىلەمىز عوي. اششىساي كومبيناتىنداعى ءورت. اسىلىپ ولگەن بۋحگالتەر. اعىلىپ جاتقان انونيمكالار. وسىلاردىڭ قاي-قايسىسى قۋراعان قاۋ سەكىلدى تامىزىق تيسە-اق، ورتكە اينالۋى وپ-وڭاي نارسەلەر. ەگەر بۇل وسىلاي سوزىلا بەرسە، ماسەلە ەرتەڭ مۇلدە باسقاشا قويىلۋى مۇمكىن. قازىر ەڭ قولايلى كەز. سوندىقتان بالالىق جاساماڭىز. - حاتشىنىڭ ءۇنى بۇرىنعىدان دا جۇمساق شىقتى. - ءبىز سەنى مۇلدە جۇگەن-قۇرىقسىز بوساتىپ جىبەرگەلى وتىرعان جوقپىز عوي. ءسال شىداساڭ، بىردەڭە تاۋىپ بەرەمىز...
حاتشى وسى سوزبەن بۇكىل اڭگىمەنى بىتىرمەسە دە، ماسەلە نەگىزىنەن شەشىلەر دەپ ويلاعان ەدى. بىراق ابەن الگى ەكى ورتادا تىنىعىپ العان ادامداي، ىشقىنىپ قايتا كوتەرىلدى.
- جو-وق، توقتاي تۇرىڭىز، - دەدى الدىندا وتىرعان ادامنىڭ حاتشى ەكەنىن ۇمىتىپ كەتكەندەي ورشەلەنە. - جۇمىسشىلار ەرەۋىلى، بىرىنشىدەن، قىلمىستىلاردىڭ ۇيىمداستىرعان شارۋاسى. ەكىنشىدەن، ەرەۋىلدىڭ قويىپ وتىرعان ماسەلەسى مەن شەشەتىن نارسە ەمەس، مىنا وزدەرىڭىز شەشەتىن ماسەلە. سونوۋ اششىسايداعى ورتكە مەنى كىنالى قىلماقسىز، مەنىڭ ورنىمدا بولساڭىز، ءسىز نە ىستەر ەدىڭىز؟ تۇك تە ىستەي المايسىز. ال بۋحگالتەر، كەشىرەرسىز، ءوزىنىڭ سەميا جاعدايىمەن الگىندەي بولدى... ەندى سوعان دا كۇيدىرەسىزدەر مە؟ - ابەن ءوزىن قولدايتىن ادام ىزدەگەندەي الاقتاپ جان-جاعىنا قارادى. - ال ەندى، انونيمكا دەگەنگە قالايشا ءمان بەرەتىندەرىڭىزگە ءتىپتى دە تۇسىنبەيمىن. ەگەر ول ادام شىن مانىندە ءادىل بولسا، اتى-ءجونىن نەگە جاسىرادى؟
- قالاي دەسەڭىز دە، انونيمكالاردىڭ 75 پروتسەنتى شىندىق بولىپ شىعىپ وتىر. ال، ەكىنشىدەن، ءسىزدىڭ ۋچاستوكتە بولىپ جاتقان قىلمىستى وقيعالارعا سىزدەن باسقا ەشكىم دە جاۋاپ بەرە المايدى.
- جاقسى، جاۋاپ بەرمەي-اق قويسىن. ءوزىم-اق بەرەيىن. بىراق نەگە ماسەلەنى مىندەتتى تۇردە وسىلاي قويۋ كەرەك؟ جالپى جوسپار ورىندالدى ما، ورىندالدى. ال الگى ايتىلعان نارسەلەر باسقا مينيسترلىكتەردە جوق پا؟ ايتىپ بەرەيىن... - دەپ ساۋساعىن بۇگە بەرگەن ابەندى حاتشى توقتاتتى.
- جارايدى، جارايدى، ونىڭ كەرەگى جوق. قازىرگى اڭگىمە ءسىز تۋرالى.
- اپىر-اۋ، نەگە تەك قانا مەن تۋرالى؟ اشىق ايتىڭىزشى ماعان، كىم ءۇشىن مەنى كۇيدىرگەلى وتىرسىزدار؟ جوق مەن مۇنى بۇلاي قالدىرا المايمىن. ارىز دا جازبايمىن!
- جازاسىز، - دەدى حاتشى تۇڭعىش رەت داۋسىن قاتايتىپ.
- جازبايمىن! - دەدى قىزىنىپ العان ابەن رايىنان قايتپاي. - شىعارساڭىز، شىعارىڭىز. بىراق مەن ەرتەڭ ءبىرىنشىنىڭ وزىنە بارامىن.
- بارعاندا نە بىتىرەسىز؟
- ول جاعىن وزىمە قالدىرىڭىز. سىزدەن دە باسقا ماسەلە شەشەتىن ادامدار بار.
- سلۋشاي، - دەدى حاتشى بوتەن ءبىر داۋىسپەن ورىسشا سويلەپ.- تى نە رەبەنوك، ي نە پەرۆىي گود رابوتاەش مينيستروم. پورا پونيات، چتو دوستوينستۆو نۋجنو نە تولكو دليا پوبەدى، نو ي دليا پوراجەنيا. نادو ۋمەت پرويگرىۆات، ا نە ۋسترايۆات دۋراتسكۋيۋ ستسەنۋ.
حاتشىنىڭ ورىسشا ءسوزى شىندىقتىڭ بەتىن ءبىرجولا اشقان، تۋرا اڭگىمە بولدى: مانادان بەرگى ايتىلعان سوزگە قاراعاندا الدەقايدا اسەرلى شىعىپ، ۇرىستىڭ ەڭ سوڭىنا ساقتالعان قۇپيا قارۋداي ابەننىڭ ەسىن بىردەن جيعىزدى.
- ىمعا تۇسىنبەگەن دىمعا تۇسىنبەيدى دەپ... - حاتشى كەششە ادامعا كەيىگەندەي باسىن شايقادى.
- ۇلكەن كىسىنىڭ تاپسىرماسى ما؟ - دەدى ابەن الدە تاڭىرقاعانداي، الدە ۇرەيلەنگەندەي ءبىر ۇنمەن.
حاتشى ابەنگە ءۇنسىز تەسىلە قارادى. ءىستىڭ مانىنە ابەن سوندا ءتۇسىندى; كۇش-قۋاتىنان ايرىلىپ، قۇر سۇلدەرى قالعانداي، بۇكشيىپ، باسىن كوتەرمەگەن كۇيى حاتشىعا قولىن سوزدى. حاتشى، كۇنى بۇرىن دايىنداپ وتىرعانداي، ءبىر پاراق اق قاعاز بەن قالامدى قولىنا ۇستاتا سالدى. ابەن ەسەڭگىرەگەن كۇيدە ايباق-سايباق جازۋمەن ءوز ەركىمەن جۇمىستان بوساتۋدى ءوتىنىپ، ارىز جازدى. سوسىن ءالى ۇيقىدان ويانباعان ادامداي ءۇن-ءتۇنسىز ورنىنان تۇرىپ، حاتشىمەن قوشتاسپاستان، كابينەتتەن شىعىپ، الدەنە دەپ ءۇن قاتقان كومەكشىنىڭ دە سوزىنە تۇسىنبەستەن، تەڭسەلە باسىپ سىرتقا شىقتى.
سودان كەيىن-اق بۇكىل وي-سەزىمى وزگەرىپ سالا بەردى. الگىندە عانا مىناۋ عيماراتقا مينيستر بولىپ كىرگەن ادام ەندى مينيستر بولماي دالاعا شىقتى. ءبىر ءوزى عانا ەمەس، بۇكىل ءومىر وزگەرىپ كەتكەندەي. قاراپايىم ادام كۇيىندە قالاي قاراي جۇرەرىن بىلمەي داعدارىپ تۇرعان سەكىلدى. زامانداستارىنىڭ اۋزىنان الدەبىر مينيستر ورنىنان ءتۇسىپ، تۇڭعىش رەت ۇيىنە ماشيناسىز قايتۋعا تۋرا كەلگەندە قاي ترانسپورتتىڭ قايدا باراتىنىن بىلمەي، "اپىر-اۋ ەندى ۇيگە قالاي جەتتىك؟" - دەپ كۇيزەلىپتى دەگەندى ەستىپ ەدى. ازىرگە استىندا ماشينا بولعانىمەن، ەرتەڭ ءوزىنىڭ دە باسىندا وسى جاعداي بولاتىنى انىق. "شىنىندا دا، ءبىزدىڭ ۇيگە قانداي اۆتوبۋس بارار ەكەن" دەگەندەي جول جيەگىندە قالىپ بارا جاتقان ايالداماعا تۇڭعىش رەت ۇڭىلە قارادى.
ابەن ءتىپتى ءوزىنىڭ ماشيناعا قالاي وتىرعانىن سەزگەن جوق. شوپىرى:
- ابەن ءىلياسوۆيچ، ءبىر جەرىڭىز اۋىرىپ كەلە مە؟ - دەگەندە "سەن قايدان شىقتىڭ" دەگەندەي وعان اجىرايىپ، تاڭىرقاي قارادى.
ابەن ءبىر جەرى اۋىرعان ادامداي قينالا ىڭىرسىعانىن ءوزى دە ەستىدى. شوپىرىنىڭ سۇراعىنا نە دەپ جاۋاپ بەرەرىن بىلمەي، ويلانىپ وتىرعاندا تاعى دا قينالا ىڭىرسىدى. سوندا بارىپ ءومىرى اۋىرماعان ءتىسىنىڭ سىزداپ اۋىرعانىن سەزدى. نەگە ىڭىرسىعانىنا ەندى ءتۇسىندى.
كەنەت ەسىنە الدەنە تۇسكەندەي:
- توقتاشى، - دەدى شوپىرىنا ايدالادا اداسىپ جۇرگەن ادامنىڭ كوڭىلىندە الدەبىر ءۇمىت وتى جارق ەتە قالعانداي ءبىر ۇنمەن.
"ماسكەۋگە نەگە تەلەفون سوقپايمىن؟ ورتالىق مينيسترلىك قويا تۇرىڭدار دەسە، بۇل جاقتاعىلار نە ىستەيدى؟!" بىراق ول ويى ۇزاققا بارمادى. ماشينانى توقتاتىپ، وزىنە سۇراۋلى جۇزبەن قاراعان شوپىرىنا بىردەڭە ايتقىسى كەلىپ تۇردى دا، كەنەت كوزى ماشينانىڭ ساعاتىنا ءتۇستى. تۇنگى ون! ەشكىمگە تەلەفون سوعۋ مۇمكىن ەمەس. سول كەزدە بارىپ ابەن ءوز ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن اپتانىڭ سوڭعى كۇنى - جۇمانى ولاردىڭ بەكەر تاڭداپ الماعانىن، وسىنىڭ ءبارى اڭگىمەدەن كەيىن ەشقايدا تەلەفون سوعىلماۋى ءۇشىن، سىرتتان وزدەرىنە دە تەلەفون سوقتىرماۋ ءۇشىن ادەيى ىستەلگەنىن جانە مۇنىڭ ءبارى بۇرىننان جاسالىپ كەلە جاتقان ۇلكەن ءتاسىلدىڭ ءبىرى ەكەنىن ەندى ءتۇسىندى.
ءتىسى تاعى سىزدادى.
- كەتتىك، - دەدى شوپىرىنا اقىرىن عانا.
ءمينيستردىڭ داۋسى بۇرىنعى قوجايىندىق ەركىندىگىن جوعالتىپ، بەيتانىس جولاۋشىنىڭ وتىنگەنىندەي جۇمساق شىققانىن شوپىر دا بايقادى.
ۇيگە كەلگەن سوڭ ايەىلىنە نە دەرىن بىلمەدى. استاڭ-كەستەڭ بولعان جان-دۇنيەسى ەندى ءۇي ىشىنە اۋىساتىنىن، ونىڭ دا وسىلاي استاڭ-كەستەڭ بولاتىنىن، بۇرىنعى ۇعىم، بۇرىنعى كوڭىل-كۇي، بۇرىنعى مىنەز-قۇلىقتىڭ مۇلدە باسقاشا بولىپ وزگەرەتىنىن سەزگەن كەزدە الدە بىردەڭە ءۇزىلىپ كەتكەندەي ىشكى سارايى سولق ەتتى. ول ءتىپتى جايشىلىقتا "ەرتەڭ مينيسترلىكتەن تۇسكەندە" دەپ جولداستارىنىڭ الدىندا ەمىن-ەركىن قالجىڭداپ جۇرسە دە، شىنتۋايتقا كەلگەندە ءدال مىنانداي بار ءۇمىتىن ءۇزدىرىپ، بار جارىقتى سوندىرەتىنىن سەزگەن جوق ەدى. جانە وسى ءبىر ۇرەيلى سەزىم بىرتە-بىرتە باسىلۋدىڭ ورنىنا بارعان سايىن، ءوزىنىڭ قانداي جاعدايعا تاپ بولعانىن تۇسىنگەن سايىن جان-دۇنيەسىن تالقانداپ، كەسەپات داۋىلداي ۇدەي ءتۇستى.
ءوزىنىڭ ارىز جازىپ، حاتشىعا تاستاپ كەتكەنىن ايەلىنە ايتپاق بولىپ ەكى-ءۇش رەت وقتالسا دا، جۇرەگى داۋالامادى. ۇيتكەنى ودان كەيىن قايتادان باسىنان باستالاتىن كۇيزەلىس وزىنە تىم اۋىر تيەتىن كورىندى. باياعىدا ازعانتاي ۋاقىت مينيستردىڭ ورىنباسارلىعىنان ءتۇسىپ قالعاندا ايەلى تۇنىمەن بوتاداي بوزداپ، ورىننان ءتۇسىپ قالۋدىڭ قانداي قاسىرەت ەكەنىن ءوزى سوندا بارىپ تۇسىنگەندەي بولعان.
"سوندىقتان شىداي تۇرايىن، - دەپ ويلادى ول. - تىم بولماسا، وزىمە ءوزىم كەلىپ الايىن..." بىراق وزىنە ءوزى كەلۋ وڭاي ما ەكەن؟ ۋايىم جايلاعان ءوز ىشىنە ءوزى ءبىر كىرىپ العاننان كەيىن، ىنگە قامالعان جاندىكتەي قايتىپ سىرتقا شىعا الماي قالدى. ەگەر شىقسا، انا ايەلىمەن، بالالارىمەن دۇرىستاپ ادامشا سويلەسسە، مىنا ءبىر جارىلعان وتتەي وزەگىن قىجىلداتقان اششى ۋايىمنان ءبىر ساتكە بولسا دا بوسانار ما ەدى...
ايەلى اس ۇيدەن شىعار ەمەس. ورتا ۇيدە قىزى مەن بالدىزى تەلەۆيزور كورىپ وتىر. وڭكەي ءبىر قىرعىن، اپات جايىنداعى فيلمدەر. بالەنباي قابات ءۇيدى ءورت شالىپ، ادامدار وتقا كۇيىپ، بالكوننان قۇلاپ ءولىپ جاتىر.
ابەن جان دۇنيەسىندەگى جاعدايدى وسىنداي ءبىر الاساپىران اپاتقا ۇقساتتى. كينوداعى ءورت سوندىرۋشىلەر سەكىلدى بۇل دا ءوز ىشىندەگى ءورتتى سوندىرمەك بولىپ تىرىسىپ ەدى، وعان شاماسى جەتپەدى. ۇمىتۋعا، ويلاماۋعا بولمايتىن بىردەڭە. وسىدان كەيىن ابدەن شاراسى تاۋسىلىپ، جانىپ جاتقان ۇيىنە ءۇن-ءتۇنسىز قاراپ وتىرعان ءۇي يەسىندەي قارسىلاسۋدى دوعارىپ، وي-سەزىمىن كۇيزەلىستىڭ قولىنا ءبىرجولا ۇستاتىپ قويا بەردى.
ءتىسى سىزدادى. ەندى بايقادى، تەك ءتىسى ەمەس، بۇكىل جاق سۇيەگى، ءتىپتى مويىن ومىرتقاسىنا دەيىن سىزداپ اۋىراتىن سەكىلدى.
ءبىر عاجابى، ءتان ازابى جان ازابىن ازداپ جەڭىلدەتكەندەي بولدى. بىراۋىق الگى وقيعانى ۇمىتىپ، جاق سۇيەگى مەن ءتىسىنىڭ سىزداعانىن قايتسەم قويدىرام دەگەن ويمەن ءوزىن ءوزى اۋتوترەنينگ تاسىلىمەن ەمدەي باستادى. "اۋىرعان جەرىم باسىلدى، اۋىرعانى باسىلدى، باسىلدى" دەپ ىشتەي تىنىمسىز قايتالاي بەردى. الدەن سوڭ، شىن باسىلدى ما، الدە وزىنە اشەيىن سولاي بولىپ كورىندى مە، ايتەۋىر، سىزداعان جەرى ءسال سايابىرلاعانداي بولىپ، بىراق ونىڭ ەسەسىنە ءوز باسىنداعى جاعداي ەسىنە قايتادان ءتۇستى. جازىقسىز ءزابىر كورگەن ادامنىڭ سەزىمىندەي ءبىر اسەرمەن بولعان ءىستىڭ سەبەبىن، تۇپكى تامىرىن ىزدەدى.
ابەن تۋمىسىندا جالعىز جىگىت بولاتىن. قول ۇشىن بەرەتىن ىقپالدى اعايىنى دا بولعان جوق. ءوزىنىڭ پىسىقتىعىنىڭ ارقاسىندا اعانى دا، دوستى دا كەيىن تاپتى. ىسكەر دە بەينەتقور ەدى. اتقا ەرتە مىنۋىنە سەبەپكەر بولعان دا وسى قاسيەتى. ەڭ العاش كومبيناتقا كەلگەندە ديرەكتوردىڭ كوزىنە ءتۇستى. ديرەكتور باياعى 40-جىلدارداعى وت پەن سۋعا تۇسپەسە وتىرا المايتىن، تەسىك وكپە ەسكى كادرلاردىڭ ءبىرى بولاتىن. كۇن-ءتۇن دەمەي، ۇيىنە دە، قارا باسىنا دا قاراماي، قىزمەتتە جۇرەدى. العاشقى ءومىر مەكتەبى سودان باستالىپ، ابەن دە ولگەن-تىرىلگەنىنە قاراماي جۇمىس ىستەۋدى ۇيرەندى. سونىڭ ارقاسىندا جاقسى اتقا ىلىگىپ، بۇعان جوعارعى جاق كوڭىل اۋدارا باستادى. قولداۋشىلار، جاناشىرلار تابىلدى. جيىرما جەتى جاسىندا كومبيناتقا ديرەكتور، ودان ءمينيستردىڭ ورىنباسارى، اقىرى مينيستر بولىپ تاعايىندالدى. ەندى مىنە التى جىل دەگەندە ورنىنان ءتۇسىپ، ەلسىز قۋ مەديەن دالادا قاڭعىپ قالعانداي بولىپ وتىرعان وتىرىسى مىناۋ.
" قالايشا تۇك قىزىق قالمادى بۇل ومىردە، بار شىعار ءالى دە؟" - دەگەندەي ءوزىنىڭ كوڭىل تۇپكىرىنەن بىردەڭە ىزدەگەندەي بولادى. ەشتەڭە تابا المايدى. بالكىم، مۇنىڭ ءبارى العاشقى ءاۋپىرىم سەزىم بولار، ارتىنان باسىلار، جالعىز مەن ەمەس شىعارمىن قىزمەتتەن تۇسكەن دەپ ءوزىن ءوزى جۇباتقىسى كەلەدى، بىراق وسىنىڭ ءبارى دالاعا ايتىلىپ جاتقان سوزدەي، وزىنە تۇك قاتىسى جوقتاي، بويىنا دارىمايدى.
ابەن سىرت كوزگە شىن باقىتتى ادام بولىپ كورىنۋگە ءتيىستى. سۇيگەن جارى كورىكتى. (ابەننىڭ ءوزى دە كەلبەتتى، اجارلى جىگىت). وزىنەن اينىمايتىن ۇلى، ايەلىنەن اينىمايتىن قىزى بار. العاش وتاۋ كوتەرگەننەن باستاپ قاتتى مۇقتاجدىق كورگەن ەمەس. بايلىقتىڭ قىزىعىن كورىپ ءجۇر دەۋ دە قيىن. ويتكەنى توقشىلىققا ءاۋ باستان ۇيرەنگەن. سول سەبەپتى ادامدى دۇنيەقوڭىز قىلاتىن ارتىق اشقاراقتىق، قيعاش پەيىل بۇلاردا بولا قويمادى.
الايدا، "تۇياعى ءبۇتىن تۇلپار، قاناتى ءبۇتىن سۇڭقار جوق" دەپ قازاق ايتقانداي، ىشتەن ۇڭىلگەن ادامعا بۇل ءۇيدىڭ دە وزىنە جەتەر قايعىسى بارشىلىق. قايعىنىڭ باسى - جالعىز ۇل. ول تۋعاندا قۋانىشىندا شەك بولعان جوق. وتباسىنىڭ بازارى بولدى. جۇمىستان شارشاپ كەلگەندە سونى ايمالاپ، جانى جاي تاباتىن. كومانديروۆكادا جۇرگەندە كىشكەنتاي شۇلىعىن قالتاسىنا سالىپ، يىسكەپ جۇرەتىن. ءسابيىنىڭ جۇپار ءيسى تىنىسىن اشىپ، جۇرەگىن ساعىنىش تولى ءبىر سەزىمدەرگە بولەۋشى ەدى. الپەشتەگەن، ءۇمىت ارتقان سول ۇلى وسە كەلە سابىنداي بۇزىلدى. مەكتەپتە ساباعىنان اقسادى. جۇرە-بارا تۇزەلەر دەپ، ونى كوپ ۋايىم قىلماعان. كوشە بالالارىنا قوسىلىپ كەتىپ، ودان ارەڭ ايىرىپ الدى. ينستيتۋتقا ءتۇسىرىپ ەدى، ونى وقي المادى. ىشىمدىككە ءۇيىر بولدى. توبەلەسكە ارالاسىپ، بىرەۋگە پىشاق سالىپ، ءىسى سوتقا ءتۇستى. ايتەۋىر بار بەدەلىن سالىپ، ودان دا الىپ شىقتى. قاي ۇلت ەكەنى بەلگىسىز ءبىر جەزوكشەگە ۇيلەنەم دەپ، ەڭ ۇلكەن قايعى سول بولدى. اقىرى ايتقانعا كونبەي، ۇيلەنىپ تىندى. قازىر بولەك تۇرادى. وسىنداي قاسىرەتى بار وتباسىن كىم ايتار باقىتتى دەپ.
ابەن ۇلىنىڭ تاعدىرىن كوپ ويلاعان. ۇلدە مەن بۇلدەگە بولەدى. نە ىشەم، نە جەيمىن دەگەن جوق. راس، كۇندەلىكتى تاربيەسىنە ارالاسا المادى. مەكتەبىنە بارىپ كورگەن ەمەس. قۋ قىزمەت بوساتتى ما. تاڭەرتەڭگى ساعات سەگىزدە كەتكەننەن ۇيىنە تۇنگى ون-ون بىردە ءبىر-اق كەلەدى. بۇل كەلگەندە دە، كەتكەندە دە بالاسى ۇيىقتاپ جاتادى. "پاپام كومانديروۆكادا ما؟" - دەپ سۇرايتىن كورىنەدى شەشەسىنەن.
ابەن وسى تۇستا الدەبىر شىندىقتى مويىنداۋعا تۋرا كەلگەندەي، باسىن شايقاپ، اۋىر كۇرسىندى. اپىر-اي، ءوز بالامدى تاربيەلەۋگە ۋاقىتىم بولماسا، ونىمەن كۇندەلىكتى ءومىردىڭ اۋىر-جەڭىلىن بولىسپەسەم، قۋانىش-قايعىسىنا ورتاق بولماسام، سىرلاسپاسام، مۇڭداسپاسام، بالام شىن مانىندە ءتىرى جەتىم بولىپ وسكەنى عوي. تاربيەنى كوشەدەن العان بالا كوشەنىڭ بالاسى بولماعاندا، كىم بولادى؟
ءبىر ويدى ءبىر وي ءتۇرتىپ، ابەننىڭ كوڭىلى ودان بەتەر قۇلازىدى. ءوز ومىرىنە ۇڭىلگەن سايىن، بۇرىنعى كورگەن قىزىق، سۇرگەن داۋرەن مۇلدە باسقاشا ەلەستەيدى. ءبارى دە ءمانى جوق، ءنارى جوق بىردەڭەلەر سەكىلدى. " سوندا سەن وسى تىرلىگىڭنەن نە تاپتىڭ؟" - دەيدى ءوز ىشىندە باياعىدا ۇيىقتاپ قالعان بىرەۋ جاڭا ويانىپ، باسىن كوتەرگەندەي. بۇل وعان مىڭگىرلەپ، دۇرىس جاۋاپ بەرە المايدى. جار قىزىعى... ءيا، جار قىزىعى بار ەكەن-اۋ. بىراق ايەلىمەن اراداعى بايلانىستىڭ ۇلى مەن ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستان ۇزاپ كەتكەنى شامالى. ۇنەمى سىرتتا جۇرگەندىكتەن، سىرتتىڭ قىزىعى جۇرەگىن كوبىرەك جاۋلاپ، ۇيدەگى قىزىق مويىنداعى ءبىر مىندەت سەكىلدى كورىنەتىن. وت باسىنىڭ بار ىرىسى وتاعاسىنىڭ لاۋازىمى ارقاسىندا كەلىپ جاتقاندىقتان، بارلىق تىلەك، ماقسات سول لاۋازىمعا تىكەلەي باعىنىشتى ەدى. بىردەڭە بولسا، "پاپاڭنىڭ قىزمەتىنە زيان بولادى", "پاپاڭنىڭ جۇمىسىنا كەدەرگى بولادى" دەگەن سوزدەر بۇل ۇيدە قۇراننىڭ شاريعاتىنداي ەستىلەتىن. تىرشىلىكتىڭ بار جاعدايىن جاساعان، ابىروي، بەدەلگە جەتكىزگەن الگى لاۋازىمدى ايەلى كەيدە مۇنىڭ وزىنەن دە ارتىعىراق كورەتىن سەكىلدى...
ءتىسىنىڭ سىزداعانى باسىلار ەمەس. كەشكى تاماق باتپاعان سوڭ، توسەگىنە كەلىپ قيسايدى. ءوزى سويلەمەسە، مۇنىڭ تىنىشتىعىن بۇزۋعا ءۇي ىشىندە ەشكىمنىڭ ءداتى بارمايتىن. قىزمەت بابىندا بىردەڭە بولعان شىعار. سونى ويلاپ وتىرعان بولار... ايەلى كەلەسى سارسەنبىدە وزىنە ماشينا كەرەك ەكەنىن ايتتى. ابەن ىشتەي مىرس ەتتى: "بەيشارا، كەلەسى سارسەنبىدە ماشينا تۇگىلى باسىڭمەن قايعى بولىپ وتىرارسىڭ، اماندىق بولسا". ءبىر عاجابى، ءۇي ىشىندەگى ادامدارمەن ارەگىدىك تىلگە كەلسە دە، ولاردىڭ بويلارىنان تىرشىلىك بەلگىسىن - دەم الىسىن، جۇرەك جىلۋىن سەزىپ وتىرعان جوق. ولار وق وتپەيتىن شىنى قابىرعانىڭ ار جاعىندا، باسقا ءبىر الەمدە تەك ءتۇرى عانا كورىنىپ جۇرگەندەي. جاقىندايىن دەسە، جاقىنداي المايدى. عايىپتان پايدا بولعان بەيمالىم جالعىزدىق قاسىنان ءۇيرىلىپ شىقپاي ءجۇر.
ويلاپ وتىرسا، شىن سەنىسىپ، سىرلاساتىن دوسى دا جوق ەكەن. باياعى دوستاردىڭ ورنىنا قىزمەتتەس دوستار كەلدى. ولار تاپ ءبىر اۋىسىپ تۇراتىن كيىم سەكىلدى. ەسكى دوستارمەن ارالاسىپ تۇرۋعا ۋاقىت جوق. ەكىنشىدەن، ولاردىڭ كوبى بۇدان تەك دامەتكەننەن باسقا ەشتەڭە بىلمەيدى. كومەك، قىزمەت سۇرايدى، بالەنشەگە ايت، تۇگەنشەگە ايت، بىتپەيتىن ءبىر ءوتىنىش. تۋىس كەلەدى - ول دا بىردەڭە سۇرايدى. قول ۇشىن بەرمەسە، كولەڭكەسىنە يت جاتپايتىن قايىرسىز دەيدى. ولار كوپ، بۇل جالعىز - قايسىسىنا جەتەدى؟ ايتقانىڭدى ەكى ەتپەيتىن، اقىرىپ قالساڭ، جانى شىعىپ كەتكەلى تۇرعان باعىنىشتى، جالىنىشتى جاندار بار. ولاردى دوس دەي المايسىڭ. اندا-ساندا ءبىر كەلەتىن، ات قۇيرىعىن ءبىرجولا ۇزبەگەن ءبىر دوسى بار ەدى، ونىڭ ءوزى سىرتىنان: "مينيستر بولام دەپ جاقىن-جۋىقتىڭ بارىنەن ايىرىلدى، بايعۇستىڭ مەنەن باسقا ەشكىمى جوق", - دەيتىن كورىنەدى.
ەشبىر قيسىنعا، ەشبىر زاڭعا سىيمايتىن بۇل ءومىردىڭ سىرىنا كىمنىڭ كوزى جەتكەن؟ كەيبىرەۋلەر ادام ءوز تاعدىرىنا ءوزى قوجا دەپ داۋرىعادى. كۇندەلىكتى جوسپارمەن جاسالىپ جاتقان ءىس-ارەكەتىڭ تاعدىر ەمەس. تاعدىر - سەنىڭ قۋ تىرلىگىڭ مەن سىرتقى جاعدايدىڭ شايقاسىنان تۋعان بۇيرىقتى نەسىبەڭ. سەنىڭ ىرقىڭا باعىنباعاننان كەيىن دە ول تاعدىر بولىپ ەسەپتەلەدى. بۇل دا ويلايتىن: ء"ومىر تابالدىرىعىنان اتتاعاننان كەيىن، الدان سان تارام جول شىعادى، ءار جولدىڭ قايدا باراتىنى بەلگىلى، قالاعان جولىڭا ءتۇس تە، جۇرە بەر" دەپ. سۇيتسە، ولاي ەمەس ەكەن. ءومىر دەگەن نۋ جىنىس ورمان سەكىلدى. سول ورماننىڭ اراسىنان ساعان قانداي سۇرلەۋ بۇيىرادى - ول ءوزىڭنىڭ باق-تالايىڭ. ابەن ءدال وسى جولدى تاڭداپ السام دەپ ويلاعان ەمەس. ماڭدايىنا بۇيىردى. راس، وڭاي جول بولعان جوق. تۇڭعىش مويىنىنا بۇعالىق تۇسكەن اساۋداي تالاي بۇلقىنعان. تالاي بالالىق ارمان، قيالدارىنىڭ كۇلى كوككە ۇشقان. قىسقاسى، قوعام يلەپ-يلەپ، بۇدان وزىنە كەرەك ادام جاساپ الدى. ابەن ۇندەمەۋدى ۇيرەندى، وتىرىك قۇپتاۋدى، ىشتەگى ءسوزىن جاسىرىپ، باسقانىڭ ءسوزىن ايتۋدى ۇيرەندى. جۇرت مۇنىڭ مىنەزىن ورنىقتى، سابىرلى دەپ ويلايتىن، شىن مانىندە، ارتىق سويلەپ قويۋدان قورىققان باسساۋعادان باسقا تۇك تە ەمەس ەدى. بىراق بۇل ءبىر عانا ادامنىڭ ەمەس، بۇكىل قوعامنىڭ باسىنداعى ءجايت ەمەس پە؟ وزگە ەمەس، ءوز بيلىگىڭ وزىڭە جەتپەيتىن زاماندا كىم نە تىندىرعانداي؟ بيلىك دەيدى-اۋ، كىمدە بار ول بيلىك؟ مينيستر تۇگىلى الگى حاتشىڭدا دا جوق. ماناعى قالت-قۇلت ەتىپ الدىنا كەلگەن قويباعاروۆتان ونىڭ ارتىق جەرى قايسى؟ قايتا حاتشىعا قاراعاندا قويباعاروۆتىڭ ۇيقىسى دا، جۇيكەسى دە تىنىشىراق شىعار. ءتىپتى سول بيلىك ءبىرىنشىڭنىڭ وزىندە بار ما ەكەن؟ بىرەۋگە كۇجىرەيىپ، بىرەۋگە كىشىرەيگەن زاماندا بيلىك تۋى تىگىلگەن جەر ءبىزدىڭ كوزىمىز جەتەتىن جەردە ەمەس. ارىدە، تىم ارىدە. وسىنى بىلسەك، كىنالاسۋدىڭ ورنىنا ءبىر-ءبىرىمىزدى ايايىق...
الدەقالاي جۇرەگى قىجىلدادى. اسقازانى بولار. ستۋدەنتتىك كەزدەن قالعان گاستريتى بار. "دەگەنمەن دارىگەر شاقىرتسا قايتەر ەدى" دەگەن وي كەلدى باسىنا. "اپىر-اۋ، دارىگەر بار ەكەن عوي، ونى قالاي ۇمىتىپ كەتكەنمىن" دەپ ىشتەي ءتىپتى قۋانعانداي بولدى. بىراق دارىگەردى ەسكە الۋى مۇڭ ەكەن، ءتىسى دە، اسقازانى دا بىرتە-بىرتە باسىلا باستاعانداي بولدى. جالپى ۇيدە وتىرعاندا ءبىر جەرى اۋىرسا، دارىگەردىڭ الدىنا بارعاندا جازىلىپ كەتەتىن ادەتى بار-دى. دارىگەر ءار جەر-ءبىر جەرىن سيپالاپ، "قالاي، اۋىرىپ تۇر ما" دەگەندە، "جوق" دەپ امالسىز مويىنداۋعا تۋرا كەلەتىن.
بويى ءسال-ءپال تىنىستاپ ەدى، كەزەك مەنىكى دەگەندەي، ۋايىم قايتا ورالدى. ۋايىمنىڭ باسى - "ەندى نە ىستەۋىم كەرەك" دەگەن جاۋابى جوق سۇراق ەدى. نە شارۋا كۇيتتەپ، نە كورگەن-بىلگەنىن كىتاپ قىلىپ جازىپ، ەل قاتارىنا قوسىلاتىن ءبىر دە ءبىر قاسيەتى جوق ەكەن. ءتىپتى مينيستر بولعاننان باسقا ەشتەڭە قولىنان كەلمەيتىن سەكىلدى. "ەندى قايتتىم؟" - دەدى ول تورىعىپ. مۇڭ شاعاتىن ەشكىم جوق. ءبارى دە ادىرە قالدى. الدەقانداي بىردەڭە ساناسىندا كولبەڭدەپ، "مۇڭداساتىن، سىرلاساتىن مەن بار" دەپ، ءوزىنىڭ بار ەكەنىن سەزدىرگەندەي بولادى. الگى "باردىڭ" نە ەكەنىن تۇستەپ ايىرا الماي تۇردى دا، اقىرى تانىدى. ونىسى - ءوزىن ءومىر بويى قۇل قىلعان، ارىنا دا، جانىنا دا كىسەن سالعان، باۋىردان، دوستان ايىرعان، ەلدەن ايىرعان تاقسىر قىزمەت ەكەن. ەندى ول دا جوق. مىناۋ تۇرعان ونىڭ كولەڭكەسى عانا...
ىشكى الەمىندە داۋىل قايتا باستالدى. ۇيلەردى قيراتىپ، تەڭىزدەردى ارناسىنان شىعارىپ، بوگەتتەردى بۇزاتىن، ەلدى مەكەندى توپان سۋعا قارىق قىلاتىن دۇلەي داۋىل. ول ءوز ىشىنەن وسىنداي ءبىر اپاتتى سەزدى. قايتۋى جوق، داۋاسىز اپات.
الدەبىر وكىنىش سەكىلدى جەتىم سەزىم كوڭىل تۇپكىرىندە اداسىپ جۇرگەن سەكىلدى. "اتتەگەن-اي! - دەدى ىڭىرسىپ. ونى جانى قينالىپ ايتتى ما، ءتانى قينالىپ ايتتى ما - ءوزى دە ايىرا المادى. تەگى ەكى اۋرۋ قوسىلىپ كەتكەنگە ۇقسايدى.
اسقازانىنىڭ قىشقىلى كوبەيدى-اۋ - قىجىل كۇشەيىپ كەتتى. سىركە سۋىن ىشكەندەي قولقاسىنا دەيىن اشىتىپ، تەسىپ بارادى. بۇل ءبىر توقتامايتىن، باسىلمايتىن ۇشى-قيىرى جوق كۇيزەلىس بولدى.
ابەن ءوزىنىڭ تۇسەتىن جەرىنەن ءوتىپ كەتكەن پويىزداعى جولاۋشىنىڭ سەزىمىندەي ءبىر كۇيدە: "قاپ، مانادان بەرى دارىگەر شاقىرتۋعا بولاتىن ەدى-اۋ!" - دەپ ويلادى. ەندى قازىر جىلانعا اربالعان باقاداي اۋرۋدىڭ ىقپالىنان شىعا الماي جاتىر. قوزعالعىسى كەلەدى - قوزعالا المايدى، سويلەگىسى كەلەدى - ءۇنى شىقپايدى. ابەننىڭ جان تەرى شىقتى. بەيمالىم دەرت اعاش كەسكەن اراداي ءتوزىمىن جۇقارتىپ، ءبىرجولا تاۋىسۋعا جاقىنداپ قالعان سەكىلدى.
ايەلى، بالا-شاعاسى وزىنەن ءبولىنىپ، قول جەتپەيتىن، داۋىس جەتپەيتىن جەرگە الىستاپ بارادى. "اتتەگەن-اي!" - دەمەك بولدى، تاعى دا ءۇنى شىقپادى. "وكىنىشتى..."
كەنەت الدەكىم وزەگىن ىستىق تەمىرمەن كۇيدىرىپ وتكەندەي بولدى دا، ابەن ەسىنەن تاندى. تەك وسى ازاپتىڭ نەمەن بىتسە دە، تەزىرەك بىتكەنىن تىلەپ ۇلگىردى.
* * *
ابەننىڭ ينفاركتان قايتىس بولعانىن حاتشى سەنبى كۇنى تاڭەرتەڭ جۇمىستا وتىرىپ ەستىدى. كەشە كەشكىلىك ءوز الدىنان ساپ-ساۋ كەتكەن ادامنىڭ قالاي ءولىپ قالعانىنا تۇسىنبەي:
- قالايشا، قالايشا؟ - دەي بەردى ابىرجىپ.
- ءتۇن ورتاسىندا ۇيىقتاپ جاتقان كەزدە بولعان سەكىلدى. سەمياسى دا بۇگىن تاڭەرتەڭ ءبىر-اق ءبىلىپتى، - دەدى ۇيىمداستىرۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى مەملەكەتتىك قۇپيانى ايتقانداي سىبىرلاي سويلەپ.- ماعان اۋرۋحانادان وسى الگىندە تەلەفون سوقتى. ەكىنشىگە حابارلادىم. قازىر ءوزى دە شاقىرىپ قالار.
حاتشى تىم-تىرىس، ۇزاق وتىردى. قالتاسىنان ءدارى الىپ ءىشتى. حاتشىنىڭ دەنساۋلىعىن وزىنەن كەم بىلمەيتىن كومەكشىسى دارىگەر شاقىرتتى. دارىگەر وسىلاي بولارىن ءبىلىپ، كوريدوردا كۇتىپ تۇرعانداي، لەزدە كەلدى. قان قىسىمىن ولشەپ، جۇرەگىن تىڭداپ بولعاننان كەيىن، اۋرۋحاناعا جاتقىزباق بولدى. حاتشى كەلىسپەدى.
ءمينيستردىڭ ولىمىنە بايلانىستى قۇرىلعان كوميسسيانى ءوزى باسقاردى. جەر الۋ، وركەسترگە زاكاز بەرۋ، جانازا اسىنا قاراجات ءبولۋ، مەكەمەلەردەن ۆەنوك اكەلدىرۋ، تۋعان جەرىندەگى مەكتەپكە، قالاداعى ءبىر كوشەگە مارقۇمنىڭ اتىن بەرۋدى ارنايى قاۋلىعا كىرگىزۋ تاعى باسقا شارۋالاردىڭ ءبارىن مۇقيات قاداعالادى.
حاتشىنىڭ جالعىز باۋىرىن جونەلتىپ جاتقانداي مىناۋ ىسكە ايانباي كىرىسكەنىن جۇرت ۇلكەن ادامگەرشىلىكتىڭ بەلگىسى دەپ تانىدى.
كەلەسى كۇنى ءوزىنىڭ كومەكشىسىن ەرتىپ، حاتشى كوڭىل ايتۋعا ابەننىڭ ۇيىنە كەلدى. مارقۇمنىڭ وتباسى قازانىڭ قۇدىرەتىن مويىنداپ، ونىڭ ورنىن ولىككە جۇمساعان قىزمەتتەرىمەن تولتىرعىسى كەلگەندەي، كىرىپ-شىققان كىسىلەردى كۇتىپ، تىنىم تاپپاي جۇگىرىپ ءجۇر.
مارقۇمنىڭ قارا جامىلعان ايەلى كوزىنە جاس العانى بولماسا، داۋىس قىلىپ جىلاعان جوق. ابەننىڭ قازاسىن ەستىپ، حاتشى اۋىرىپ قالىپتى دەگەندى ەستىگەن بولاتىن.
كوڭىل ايتۋ راسىمىنەن كەيىن، مارقۇمدى جونەلتۋ شارالارى توڭىرەگىندە بىرەر ءسوز بولدى. قارالى ايەل حاتشىعا راقمەتىن ايتۋدى ۇمىتقان جاق. بۇكىل زيالى قاۋىم، قالىڭ ەل قابىرعالارى قايىسىپ، قايعىعا ورتاق بولىپ جاتىر ەكەن. اسىرەسە، ۇلكەن كىسىنىڭ حاباردى ەستىسىمەن، كومانديروۆكاسىن تاستاپ، ادەيى كەلگەنىن، تاڭەرتەڭ ۇيگە كىرىپ شىققانىن ايتقاندا وسىنى وزىنە زور بەدەل، ماقتانىش تۇتاتىنىن جاسىرا المادى.
- ءدام-تۇز تاۋسىلىپ تۇرسا، وعان كىم اراشا بولا الادى؟- دەدى ايەل تاعدىردىڭ بۇيرىعىنا كەلىسكەن ءبىر ۇنمەن. - كەشەدەن بەرى بۇعان دا ۇيرەندىك. شۇكىرلىك ەتتىك. ايتەۋىر مىنانداي قىزمەتتە ءجۇرىپ كەتكەنىنىڭ ءوزى جۇبانىش سەكىلدى. ايتپەسە، وسىنشا ۇلكەن قۇرمەت بولار ما ەدى... - ايەل تاعى دا كوزىنە جاس الدى.
قابىرعادا قارا لەنتامەن كومكەرگەن ابەننىڭ سۋرەتى تۇر. ءسال جىميىپ ءتۇسىپتى. كەشەدەن بەرگى وقيعانىڭ وسىلاي بولىپ اياقتالعانىنا ءوزى ريزا بولىپ تۇرعان سەكىلدى.
حاتشى سۋرەتكە ۇزاق قارادى. ونىڭ وزiمەن ەڭ تاعدىرلاس، وزiنە ەڭ جاقىن ادام ەكەنiن قالاي بايقاماعانىنا iشتەي قايران قالدى. سول ساتتە كەلەسi ءولiم كەزەگi وزiنiكi ەكەنiن سەزگەندەي، جۇرەگi بولار-بولماس شىم ەتتi.
