بۇل جولى ابايدىڭ «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەپ باستالاتىن ولەڭىنە (كولەمى – 14 شۋماق) تۇسىنىك بەرمەكپىز. 1902 جىلى جازىلعان بۇل شىعارما ءتۇپسىز تەرەڭ، جۇرەك كوزىنەن توگىلگەن فەنومەن! ولەڭدە يماندىلىق دەڭگەيلەرى تالدانىپ، ايگىلى يمانيگۇل ءىلىمى نەگىزدەلگەن. تۋرا ايتساق، ولەڭ وزەگى – اللا تاعالا تۋرالى تانىم (ماعريفاتۋللا). ەندى مىناعان قاراڭىز: كوروناۆيرۋس تورتكۇل دۇنيەنى جايپاپ ءوتتى. جەر بەتى الىپ اباقتى ەسەپتى. كۇللى الەم تۇرشىكتى. تاپ وسى مەزەتتە ايگىلى ولەڭگە تاعى ءبىر ءۇڭىلىپ، ونىڭ ءمان-ماعىناسىن جاڭاشا بايىپتاۋ سۇرانىپ تۇرعان شارۋا سياقتاندى. 

انىق باسقانعا، ولەڭدى قاتەسىز تۇسىنگەنگە نە جەتسىن. ول ءۇشىن ولەڭدى «تاسديق» (قازىرگىشە 38-ءسوز) تراكتاتىنان اجىراتپاي تالداعان ۇتىمدى ءتاسىل. ويتكەنى، قۇدايتانۋ (تەولوگيا) – ولارعا ورتاق ارنا.  اباي ىزدەنىستەرىنىڭ عىلىمي ساپالى ناتيجەسى – كۆينتەسسەنتسياسى بولعاندىقتان قوس تۋىندىنى قاتار ەكشەپ، ەكەۋىنىڭ تىعىز بايلانىسىن نازاردا ۇستاماقپىز. 

دانا ابايعا ءتان ماشىق ء–وز باسىنان نەنى وتكەرسە، سەنىمى نەگە كامىل بولسا، سونى عانا ايتقان. ماسەلەن: «اللا تاعالانىڭ پەندەسىن ماحاببات ءۋا مارحاماتپەن جاراتقانىن ءبىلىپ، ماحابباتىنا ماحابباتپەنەن عانا ەلجىرەمەكتى – قۇدايعا عاشىق بولدى دەيمىز»، – دەي كەلە، اۋليە حاكىمدەر حاقىندا: «ءبىر عانا حاقتى تاپپاق، ءاربىر نارسەنىڭ سەبەبىن تاپپاقپەنەن لاززاتتانباق» دەپ تۇيەدى. بۇل جالپىعا عانا ەمەس، وزىنە دە قاتىستى سيپات! ياعني اباي قۇدايعا عاشىق ادام، ءبىز ءسوز ەتپەك قوس شىعارماسى قۇدايى شابىت (يلحام) ارقىلى كەلگەن. بۇعان قارسى ەشكىم قارۋلاسپاسا كەرەك.  

ءسويتىپ، ابايدىڭ كوزدەگەنى – اللانى تانىتۋ، ولەڭدى دىنگە قاتىستى دەۋ كەمشىلىك بولماق. وعان كىرىسپە رەتىندە ايتىلعان:

اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس،

راس ءسوز ەشۋاقىتتا جالعان بولماس.

كوپ كىتاپ كەلدى اللادان، ونىڭ ءتورتى،

اللانى تانىتۋعا ءسوز ايىرماس، –   

دەگەن العاشقى شۋماقتان-اق كوزىمىز جەتەدى. قاراڭىز: «راس» ءسوزى ءۇش مارتە قايتالانعان. كەشەگى كۇنى ءبىرىنشى جولعا ات ءۇستى قاراپ، وتە شىعار ما ەدىك، قازىرگى كۇنى ونى اسىقپاي قاراستىرعان ابزال. 

«اللانىڭ ءوزى دە راس». وعان دالەل – تابيعاتتىڭ ءوزى، اينالاداعى تىرشىلىك يەلەرىنىڭ سانسىز تۇرلەرى. «تاففاككارۋ فيعلا يللاھي» (قۇداي ءىسىن پىكىرلەۋ، تابيعات كورىنىستەرى ارقىلى قۇداي بارىنا كوز جەتكىزۋ) دەيتىن يسلام قاعيداسى بويىنشا «قۇداي تاعالا ەشبىر نارسەنى سەبەپسىز جاراتپاعان». قۇدايعا عاشىقتىق ونىڭ ءىسىن «بىلمەككە قۇمارلىقتان شىعادى» دەپ ۇيرەتەدى اباي. 

ءسويتىپ، ون سەگىز مىڭ عالامدى جاراتۋشى ءبىر اللا. حازىرەتى شاكارىم: «جان دە، مەيلى، ءبىر ءمان دە، سول قۋاتپەن بول تانىس!» دەگەن. سول باستاپقى قۋات بولمىسى جاعىنان ماتەريا ەمەس. بۇل عىلىمدا، دالىرەك ايتساق، كۆانتتىق فيزيكادا قولعا ۇستاتقانداي دالەلدەنگەن فاكتى!  

بىراق اللاتانۋدىڭ قارسى قارۋلاسقان، اتا جاۋى ءتىرى. ول – «قۇداي جوق» دەگەندى ۇستاناتىن اتەيستىك كوزقاراس. تىرشىلىك كوزى – ماتەريا جانە بارشاسى وزدىگىنەن تۇرلەنۋدە دەيدى ول. ءتىپتى جاڭاعى كۆانتتىق فيزيكا اشقان كەرەمەت جاڭالىق تا سىرت قالدى. كەز كەلگەن قۇبىلىس – قۇداي ءىسى، قالاۋى، حيكمەتى. سەبەپتەردىڭ سەبەبى دە –  قۇداي. بىراق تاكاپپار ادامزات قۇدايدى ۇمىتتى. اتەيست عالىمدار مەن ساياساتكەر قۋلار اتى جامان ۆيرۋستىڭ شىعۋ سەبەبىن ىزدەپ الەك قازىر. جارايدى، تاپتى دەيىك. ۆيرۋسقا الدەبىر عالىم نەمەسە تابيعات مۋتانتى كىنالى دەيىك. نە ءبىتتى؟ قۇداي تاعى سىرت قالماق پا؟ ءوستىپ، ادامزات ساباق الا الماي، سۋىق اقىلدان سورلاپ-اق كەلەدى. پاندەميا ىندەتى – اللا ەسكەرتۋى، قاھارى! «قۇدايسىز قۋراي دا سىنبايدى». اقيقاتتى كورمەي، بوسقا سەندەلۋ، باسقا سەبەپ ىزدەۋ، بۇرا تارتۋ – زور قاۋىپ! دارۆينيزم تەورياسى كۇن ساۋلەسىن جاپقان قالىڭ بۇلت ەسەپتى. ونى كۇللى ءبىلىم وردالارى اسپەتتەپ، وقىتىپ جاتسا، اۋ، جۇرتشىلىق، كىسىلىك نەگە ادام جۇرەگىنەن الشاقتاپ بارادى، الەمدى اقشا بيلەپ، قاتىگەزدىك جايلاعانى قالاي دەپ نەسىنە تاڭ قالامىز؟!  ادامزاتتى تىعىرىققا تىرەگەن دە – وسى اتەيستىك سانا!  

ءسويتىپ، قۇداي راس دەپ اۋىزبەن ايتۋ از، سەنىم كامىل بولسىن. سوندا عانا جالعان قۇندىلىقتار جويىلماق، ايتپەسە جوق. «اللانىڭ ءوزى دە راس» دەگەن  اباي تانىمىنان الار باستى عيبرات تا وسى دەگەن ويدامىن.  

«اللانىڭ ءسوزى دە راس». ەندى وسى ماسەلەگە كەلەيىك. اللادان تۇسكەن كيەلى ءماتىن، كىتاپ كوپ. اباي تەك مۇسا پايعامبارعا – «ءتاۋرات» (بيبليا), ءداۋىت پايعامبارعا – «زابۋر» (پسالما), يسا پايعامبارعا – «ءىنجىل» (ەۆانگەليا), مۇحاممەد پايعامبارعا – «قۇران» كىتابىن بولەك اتاپ، وسى ءتورتى – «اللانى تانىتۋعا ءسوز ايىرماس» دەيدى. اللانى تانىتۋ  – بارشا الەمدىك دىندەر ميسسياسى. «قۇداي بار، جان ماڭگى، قيامەت شىن» قاعيداسى ورتاق. الالىقتى ەمەس، وسى ورتاقتىقتى كورۋ ماڭىزدى. ادامزاتقا ەڭ كەرەگى – يمان، ول بارشا تاربيەنىڭ اناسى. يمانسىز ەلدەن ۇيات قاشپاق. قۇدايمەن بايلانىس تا ۇزىلمەك.

ەكىنشى شۋماق نە تۋرالى؟ ونى تۇسىنۋگە الدىمەن يماندى بولۋدىڭ دەڭگەيلەرىن سارالاعان ءجون سياقتى. «تاسديق» تراكتاتىندا اباي ادامداردى جارىم ادام، ادام جانە تولىق ادام دەپ ۇشكە جىكتەگەن. وسىدان يماندى ساقتاۋدىڭ ءۇش دەڭگەيى بارى انىقتالماق. ونىڭ جوعارعىسى – اللانىڭ بارىنا جۇرەكپەن يلانۋ، ورتاڭعىسى – حاقتىڭ بارىنا اقىل، ءبىلىم كۇشىمەن كوز جەتكىزۋ، تومەنگىسى – قازاق بولساڭ، مۇسىلمانسىڭ، ورىس بولساڭ، حريستيانسىڭ دەگەندەي، ءدىندى تۋمىسىنا  سايكەس ۇستانۋ. تۇسىنىكتەمەلەيىك.

ابايدا «جارىم ادام» كىم؟ ول – ناداندىق (جاھيلدىك) باسقان، ءوزىمشىل، قياناتشىل، بوس سوزبەن، «قايۋانشا ءجۇرىپ كۇنەلتەتىن» ادام. قارا باسقان بۇل پاقىرعا قۇداي ساۋلەسى تۇسپەك ەمەس، سوندىقتان وعان تۇزەلۋگە دە جول جابىق. ءتورتىنشى شۋماقتا اباي: «ادام ءناپسى، ءوزىمشىل مىنەزبەنەن، بوس سوزبەنەن قاستاسپاي، ءتۇزۋ كەلمەس» دەپ وسى جارىم ادامدىق حالدەن ساقتاندىرعان. 

كەلەسى «ادام» اتىنىڭ يەسى كىم؟ ونىڭ جاۋابى اباي ايتقان: «قاشان ءبىر بالا عىلىم-ءبىلىمدى ماحابباتپەنەن كوكسەرلىك بولسا، سوندا عانا ونىڭ اتى ادام بولادى»، – دەگەن پايىمدا. ون سەگىز مىڭ عالامدى اللا تاعالا عىلىم قۇدىرەتىمەن جاراتقان. سەن دە ۇمتىل، ۇقساپ باق! عىلىم-ءبىلىمنىڭ الدى – قۇداي تاعالانى تانىماق، ونان سوڭ ءوزىن تانىماق، ونان سوڭ دۇنيەنى تانىماق. 

ادام اتىنا لايىق بولۋعا باستى شارت – اللانى اقىلمەنەن، بىلىممەنەن تانۋ. بىراق «اياتتى اقىلعا سالما!» دەسەدى ءدىنشىل قاۋىم. وندا اللا تاعالانىڭ: «مەنى تانىعان اقىلمەنەن تانىر» دەگەنى قايدا قالماق؟ اباي دا اقىلعا سالعان ادامدار كوپ بولۋىن قالايدى. قۇدايعا ءىلىمسىز، كوپكە ەرىپ سەنبە دەيدى. راسىندا دا، قوعام ءىلىم ارقىلى سەنگەندەرگە ءزارۋ (يسلامدا ەرىپ سەنۋ – تاقليدي يمان، ىلىممەن سەنۋ – تاحقيقي يمان دەلىنەدى). «ادام» دارەجەسىن تۇسىنۋگە وسى ايتىلعاندار جەتكىلىكتى سياقتى.

ءجا، اباي «تولىق ادام» دەپ كىمدى ايتقان؟ تولىق ادامدىقتىڭ بەلگىسى – قۇدايعا عاشىق بولۋ. بۇل تاڭداۋلىلاردىڭ، ازشىلىقتىڭ جولى. سول سەبەپتەن ولاردى اباي: «...پايعامبارلار، ونان سوڭ – اۋليەلەر، ونان سوڭ – حاكىمدەر، ەڭ اقىرى – كامىل مۇسىلماندار»، – دەپ اتاپ ايتقان. ءتورت توپتىڭ دا اللانى تانۋ ءتاسىلى – عاشىقتىق. بۇل جەردە «عاشىق» ءسوزى – تانىپ-بىلۋدەن بيىگىرەك، جاراتۋشى حيكمەتىن سەزۋ، ادام مەن اللا بايلانىسىن ءبىلۋ دەگەن ماندە. 

ءسويتىپ، اباي جارىم ادام، ادام جانە تولىق ادام ۇعىمدارى ارقىلى يماندى بولۋدىڭ ءۇش دەڭگەيىن انىقتاپ بەرگەنىنە كوز جەتكىزەمىز. 

ءبىر ءسات وسى ءۇش دەڭگەي تۇعىرىنان بۇگىنگى زامانعا كوز سالعاندا، جارىم ادامدىق سانا كۇللى جۇمىر جەردى جايلاپ العانى الاقانعا سالعانداي كورىنبەك. تويىمسىز، اشكوز تۇتىنۋشىلىق شەكتەن شىقتى. تابيعات ازىپ-توزدى. قۇندىلىقتار اۋىستى: ماحاببات پەن مەيىرىم ورنىن اقشا مەن پايدا باستى. وسىنىڭ ءبارىنىڭ سەبەبى – ادامزات قۇدايدان اجىراپ قالدى. العاش ءحىح عاسىردا عىلىمي پروگرەسپەن بىرگە قۇلاعى قىلتيعان اتەيزم دەرتى، بۇگىنگى كوروناۆيرۋس قۇساپ اۋاداي جايىلدى.  

ەكىنشى شۋماققا ورالايىق. ونى اباي بىلاي دەپ باستايدى:

امانتۋ وقىماعان كىسى بار ما؟

ۋاكيتابيھي دەگەنمەن ءىسى بار ما؟ 

مۇسىلمان جاماعاتى اۋىزبەن اللاعا سەندىم («امانتۋ بيللاھي») جانە كىتابىنا ء(ۋا كيتابۋھي) ناندىم دەسەدى، بىراق ونىمەن ءىسى بار ما؟ ارينە، جوق. 

قاي ەلدە، قاي قوعامدا دەمەڭىز، يمانى بارلار ازشىلىق، «ءسوزدى ۇقپاس» رۋحاني ناداندار كوپشىلىك. سانانى ساۋىقتىرۋشى انتيۆيرۋس – تەك اللانى جۇرەكپەن سەزۋ، ەڭ بولماعاندا، اقىل، بىلىممەن تانۋ. 

رۋحانيات بىلگىرى اۋليە اباي ادامزاتتى تىعىرىقتان قايتسەم شىعارام دەپ شارق ۇرعان شىعارمانىڭ ءار جولى، ءار شۋماعى استارلى. تۇگەندەسەك، ءسوز ۇزارماق. وقىرمان شىدامى تاۋسىلماس ءۇشىن «اللا وزگەرمەس» دەگەن قاعيدا دىتتەلگەن ەكى شۋماقتان اسىپ، بىردەن بەسىنشى شۋماققا وتەيىك. تەرەڭ سىر دا، حاقيقات تا سوندا. اباي جۇرەكتەگى يماندى ۇقتىرعان – ايگىلى ءتورت جول مىناۋ:

ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى،

سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى.

ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي «باۋىرىم» دەپ،

جانە «حاق جولى وسى دەپ ادىلەتتى». 

كەرەمەت! شىن يمان، اسىل يمان دەيمىز، ول نە؟ وعان جاۋاپ – ءۇش ءسۇيۋ (يماني گۇل) ەكەن. ناعىز نوۋ-حاۋ دە، مەيلى، الەمدىك جاڭالىق دە.  ءوزى اشقان جاڭالىقتىڭ ءرولىن، قۇندىلىعىن جاقسى بىلگەن حاكىم بابامىز كەلەسى شۋماقتى بىلايشا كەستەلەيدى: 

وسى ءۇش ءسۇيۋ بولادى يماني گۇل،

يماننىڭ اسىلى ءۇش دەپ سەن تاحقيق ءبىل.

ويلان-داعى، ۇشەۋىن تاراتىپ باق،

باستى بايلا جولىنا، مالىڭ تۇگىل. 

كوردىڭىز بە، ءۇش ءسۇيۋ تۋرالى «ويلان» دەگەن. ول ول ما، «باستى بايلا جولىنا، مالىڭ تۇگىل» دەپ شەگەلەي تۇسكەن. وسىمەن، «ءۇش ءسۇيۋ» اسا ماڭىزدى ءىلىم ەكەنىن اڭداتقان.

بۇل ءتورت جولدىڭ ءاربىرىن جەكە قاراستىرايىق. اۋەلگىسى – «ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى». عالامدىق، ءتىپتى عارىشتىق مانگە يە وسى ولەڭ جولىن نازارعا الدىق پا؟ جوق، قاعابەرىستە قالدى. ويتكەنى، «قۇداي جوق» دەيتىن سوۆەتتىك ويلاۋ شابلونى ونى «ءبىرىنشى ءسۇيۋ» دەپ تانىپ-بىلۋگە مۇرسات بەرمەدى. 

ادامنىڭ عىلىمى اللا عىلىمىنىڭ زارەدەي بولشەگى. سول سياقتى اللانىڭ ماحابباتى بولماسا، وزگە ماحاببات قايدان كەلمەك؟ ماحاببات – اللانىڭ قۇدىرەتى، قۋاتى، رۋحى. ونسىز دۇنيە – قاڭىراپ، بوس قالماق. بۇل ماسەلەنىڭ ءبىر جاعى. ەكىنشى جاعىنان، اللانىڭ ماحابباتىن تانىپ-بىلمەي تۇرىپ، وعان قايتىپ عاشىق بولماقسىڭ، قالايشا جاننان ءتاتتى سۇيمەكسىڭ؟ 

دەمەك، شۋماقتىڭ ءبىرىنشى جولى – ءبىرىنشى ءسۇيۋ. ءجا، مۇنى قابىلداۋدىڭ نەسى قيىن؟ سوڭعى امانات ولەڭىن جازىپ وتىرعان اباي دا وسىلاي ويلاعان، تەگى. ويتكەنى، «تاسديق» تراكتاتى، قالا بەردى، «سوكرات حاكىمنىڭ ءسوزى» دەگەن قارا ءسوزى اللانىڭ ادامدى ماحابباتپەن جاراتقانى جايلى دايەك پەن مىسالعا تولى. سوپىلىق (تاساۋف) ءىلىمى وزەگى: «ادام قۇدايدىڭ قۇدىرەتىن تانىپ، ونى ءسۇيۋ ارقىلى ونىڭ ماحابباتىن بىلەدى. سۇيىسپەنشىلىكتىڭ دە، ءار نارسەنىڭ سەبەبى دە – قۇداي» دەگەن قاعيدا بولسا، ابايدىڭ ۇستانىمى دا وسى.  

ەكىنشى جول – ەكىنشى ءسۇيۋ. «سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى». ءسۇيۋ شارتى – تانىپ-ءبىلۋ. دەمەك، «اللانى جاننان ءتاتتى ءسۇي» دەپ اباي تانىمعا، عىلىم-بىلىمگە شاقىرعان. وعان دالەل – تاعى «تاسديق» تراكتاتى. اللانىڭ  عالامدى ادام اقىلى جەتپەيتىن شەبەرلىكپەن جاراتقانىن ءھام ونى ماحاببات ارقىلى ءمىنسىز باسقارماعىن ءبىل. جاراتىلىس ءتىلىن ۇيرەن، ونىمەن كەلىسىم، ۇيلەسىمدە بول. وسى ارناداعى وي-تانىمدارىن اباي: «كىم وزىڭە ماحاببات قىلسا، سەن دە وعان ماحاببات قىلماعىڭ قارىز ەمەس پە؟ ...كىم سەنى سۇيسە، ونى سۇيمەكتىك قارىز ەمەس پە؟» دەپ قورىتادى. 

تابيعاتتىڭ ەگەسى – قۇداي، ال ادامزات سول تابيعاتتىڭ ءبىر بولشەگى عانا. بىراق قۇداي تىرشىلىك يەلەرى ىشىندە ادامدى ەڭ كەمەل جاراتقان. مۇسىلمان عۇلامالارى ادام – جەر بەتىنىڭ ءامىرشىسى (حاليفى) دەيدى.  

ەندى ءۇشىنشى، ءتورتىنشى جولعا اۋىسايىق. ولار بولەك ەمەس. ەكەۋى قوسىلىپ ءۇشىنشى ءسۇيۋدى بىلدىرەدى: «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي» دەگەن. قالايشا؟ ماسەلە سوندا، اباي سوڭعى ءسۇيۋدى ءبىر ەمەس، ەكى مىقتى ۋاجبەن بەكەمدەگەن. بىرىنشىدەن، ادام بالاسىنا ادام بالاسىنىڭ ءبارى – دوس، باۋىر. ەكىنشىدەن،  كوپتى ءسۇيۋ، ونىڭ قامىن ويلاۋ – ادىلەتتى حاق جولى. وسىلايشا مەيىرىمدىلىككە ۇندەگەن ەكى ءۋاج ءبىرىن ءبىرى تولىقتىرىپ، بايىتقان. وعان قوسا، «ادامزاتتىڭ ءبارىن نە ءۇشىن ءسۇيۋ كەرەك؟» دەگەن ءدۇدامال سۇراقتى دا سەيىلتەدى.

وسى ايتىلعانداردى تۇيىندەر بولساق، ابايدا ءبىرىنشى ءسۇيۋ – اللانىڭ ماحابباتى، ەكىنشى ءسۇيۋ – ادامنىڭ اللانى ءسۇيۋى، ءۇشىنشى ءسۇيۋ – ادامنىڭ ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇيۋى.  

ءوزىڭىز دە ويلاڭىز، ەگەر اباي «ادىلەتتى ءسۇي» دەسە، وندا سوڭعى جولدا: «جانە ءسۇي حاق جولى دەپ ادىلەتتى» دەپ تۋراسىن ايتار ەدى. نەگىزى، ارلى، مەيىرىمدى، ىزگىلىكتى يا بولماسا اق جۇرەكتى بولۋدان ادىلەتتى بولۋدىڭ قاي جەرى ارتىق، نەسى ەرەك؟ بۇل سۇراققا جاۋاپ جوق. بىلە بىلسەك، ادام اتاۋلىنى «ءبىر باۋىر كورۋ» ءھام پايداسى كوپكە تيەتىن قاراكەت قىلۋ – كيەلى كىتاپتاردان ايان  قۇدايدىڭ ءامىرى. اباي دا «حاق جولى ادىلەتتى» دەپ وسى ماعىنادا ايتقان. 

كورىپ وتىرسىزدار، «ءۇش ءسۇيۋ» ءىلىمىن وسى زامان تالابىنا ساي جاڭاشا كوزقاراسپەن ەكشەپ، تالداپ باقتىق. تەرەڭىرەك قاۋزاپ، تەكسەرۋ كەلەشەكتىڭ ءىسى.

 جەتىنشى شۋماقتا ويشىل ءۇش ءسۇيۋدى بۇزاتىن ءۇش ءىس بار: «پايدا، ماقتان، اۋەسقوي – ونان شوشى» دەيدى. بۇل جەردە «اۋەسقوي» ءسوزى جىلتىراققا جۇگىرۋ،   نە بولسا سوعان ەلىكتەۋ، جەڭىل-جەلپىگە قۇمارتۋ، ناپسىگە ەرۋ، جەلىگۋ دەگەن ماندە. قازىرگى سپورت يا ونەردەگى «اۋەسقوي» تەرمينىنە ەش قاتىسى جوق.

كەلەسى جيىنى بەس شۋماقتا اباي ءدىن يسلام تانىمى مەن تاجىريبەسىنە سۇيەنە وتىرىپ، ءۇش ءسۇيۋ ءىلىمى ماڭىزىن تياناقتاي تۇسەدى. ماسەلەن، سەگىزىنشى شۋماقتا:

رۋزا، ناماز، زەكەت، حاج – تالاسسىز ءىس،

جاقسى بولساڭ، جاقسى تۇت ءبارىن تەگىس.

باستاپقى ءۇشىن بەكىتپەي، سوڭعى ءتورتتى،

قىلعانمەنەن تاتىمدى بەرمەس جەمىس، – دەيدى. ۇقتىراتىنى – اۋەلى ءۇش ءسۇيۋدى جۇرەكتە بەكىت. ءدىننىڭ جانى – وسى ارادا.  پارىزدىڭ اتالعان ءتورتى – تەك تاعات، ياعني يماننىڭ كۇزەتشىسى. رەتىن بىلمەسەڭ، جەمىس كۇتپە! ءارى قاراي اباي: «باس جوعارى جارالعان، مويىن تومەن، ءىستىڭ باسى – رەتىن تانىماقتىق»، – دەيدى. جوعارعى – جۇرەك تازالىعى، تومەنگى – تانمەن قىلاتىن تاعات-عيبادات. مىنەكي، اللانىڭ ءمۇمين قۇلى بولساڭ، وسى رەتتىلىكتى ۇستانىپ باق.

ونىنشى شۋماقتا اباي:

يماننىڭ تازالىعىن جاقسى ۇقتىرماي،

سىرتىن قانشا جۋسا دا، ءىشى وڭباعان، – دەيدى. «يماننىڭ تازالىعى» – جاراتقان يەنىڭ حيكمەتىن سەزۋ، ونىڭ زاڭى، ءىسىن اقىل، ءبىلىم ارقىلى ساناعا ءسىڭىرۋ. سول ءۇشىن ءدىندى  عىلىمنان، سەنىمدى تانىمنان وقشاۋلاما! ءۇش ءسۇيۋ ىلىمىمەن – يماندى ساقتا، بەكەمدە. ول قۇراننىڭ ءتاۋليى (انىق ماعىناسى) ءارى اللاعا ۇقساپ باعۋدىڭ ۇلگى-ونەگەسى. بىراق ءىلىمدى ۇعىپ، قابىلداۋ قيىن. نەگە؟ كەلەسى شۋماقتا اباي: «ءتاۋليىن بىلەرلىك عىلىمىڭ شاق» دەپ رۋحاني بىلىمسىزدىككە سىلتەيدى. ءدىن يسلام تاجىريبەسىنە سۇيەنىپ:

اللانىڭ، پايعامباردىڭ جولىندامىز،

ىنتامىزدى بۇزباستىق يمانىمىز. 

پايدا، ماقتان، اۋەسقوي – شايتان ءىسى،

كانى ءبىزدىڭ ءناپسىنى تىيعانىمىز؟ – دەيدى. دەسە دەگەندەي، بارلىق دىندەرگە ءتان كەمشىلىك – قۇدايدى تانۋ ادامزات كوشىنىڭ باسىنان سوڭىنا ىعىستى. يماندىلىق الەم بويىنشا تومەن قاراي قۇلدىرادى. «پايدا، ماقتان، اۋەسقوي (ناپسىگە ەرۋ) – شايتان ءىسى». كۇندە كوزىمىز كورەدى، مىنە، وسى ۇشەۋى دە نوقتاسىز كەتتى. 

سوڭعى ەكى شۋماقتا اباي دانالىق وي-تانىمدارىن قورىتادى.

ءمۇمين بولساڭ، اۋەلى يماندى بول،

پەندەگە يمان ءوزى اشادى جول.

شىن يلان دا، تازا ويلا ءبىر يماندى،

مۇنافيق ناماز قىلماپ پا، ماعلۇم عوي ول.

«پەندەگە يمان ءوزى اشادى جول». شۋماقتى ۇعۋدىڭ كىلتى – وسى تانىمدا. تازا ءمۇمين (مۇسىلمان) دەگەن كىم؟ ول – ءار ءىسىن اللانىڭ اتىمەن باستايتىن، باقىت جولىن قۇدايدى تانىپ، وعان ماحاببات قىلۋدان تاپقان جىلى جۇرەكتى ادام. وعان جۇعىستى مىنەز، قاسيەت – ارلىلىق، كەشىرىمدىلىك، ۋادەگە بەرىكتىك، ءبىر سوزدىلىك. كەمەڭگەر وعان وتىرىككە جۇيرىك، ەكىجۇزدى مۇنافيقتى قارسى قويادى. مۇنافيق دەگەن كىم؟  ول – پايدا، ماقتان ءۇشىن ار-ۇياتىن ساۋداعا سالۋعا دايار جارىم ادام، نە بولماسا سوقىر سەنىم يەسى. سوقىر سەنىم مەن راديكاليزم اراسى ءبىر-اق قادام. اباي «مۇنافيق» تەرمينى ارقىلى جاستاردى «سىرتى – مۇسىلمان، ءىشى – كاپىر» بولۋدان ساقتاندىرىپ وتىر. 

وسى «اللانىڭ ءوزى دە راس...» ولەڭىنە بەرگەن تۇسىنىگىن عۇلاما مۇحتار اۋەزوۆ بىلاي دەپ تۇيەدى: «اباي ولەڭدە ...مۇسىلمانشىلىقتىڭ «اللاسىنان» باستاپ، ادامشىلىقتىڭ ۇلكەن ماعىناداعى ادامدىعىمەن توقتايدى. ءوز وقۋشىسىنىڭ ءبارى دە «مۇسىلمانبىز» دەپ، بەلگىلى ءدىندى تۇتىنعاندىقتان اباي سولاردىڭ ءدىن نەگىزىنە سۇيەنە وتىرىپ سويلەگەن ءتارىزدى. ...ال ءوزىنىڭ شىنايى ۇلكەن مۇددەسى يسلام ءدىنىنىڭ شەڭبەرىنەن الدەقايدا ارى اسىپ ءتۇسىپ، كەڭ جاتادى. ول ادامگەرشىلىكتى، مورالدىق فيلوسوفيانى بارلىق جايدان جوعارى قويادى» (اباي قۇنانبايۇلى. – الماتى، 1995. –173-بەت). 

الىپ-قوسارى جوق ادىلەتتى پىكىر. سوڭعى شۋماقتى كەلتىرەيىك:

 اللا ءىشىڭدى ايتقىزباي بىلەدى، ويلا،

پەندەسىنە قاستىقپەن كىنا قويما.

راسپەنەن تالاسپا ءمۇمين بولساڭ،

ويلا، ايتتىم: «ادامدىق اتىن جويما!».

كوردىڭىز بە، ادامزاتتىڭ ابايى ولەڭدى «ادامدىق اتىن جويما!» دەگەن ۇندەۋمەن قورىتىندىلاعان. پەندەسىنە قاستىقپەن كىنا قويما، ورىنسىز جازعىرما! اللا ءبارىن ايتقىزباي بىلەدى. مىسالعا بۇگىنگى «توقتا، ەسىڭدى جي!» دەگەن تۇسىنىك تە، جەر-انا ءبىر اۋىق دەم الۋىنا بەرىلگەن مۇمكىندىك تە قۇداي ءىسى، وعان كۇمان-كۇدىك بولماۋى كەرەك.

اباي «تاسديق» تراكتاتىن: «قۇداي تاعالا جولىنا... ءجۇرۋدى وزىنە شارت قىلىپ كىم قادام باستى، ول – تازا مۇسىلمان، تولىق ادام دەلىنەدى. دۇنيەدە تۇپكى ماقساتىڭ ءوز پايداڭ بولسا – ول جول قۇدايدىڭ جولى ەمەس. ...وزگە جولدا نە ءۇمىت بار؟!» دەپ قورىتادى. «ادام اتاۋلىنى ءبىر باۋىرداي قىلىپ، ەكى ءومىردى دە جاقسىلىقپەن ءومىر سۇرگىزەتىن جالعىز جول» (شاكارىم) تۋرالى اباي وسيەتى وسى. ايگىلى ەپوپەياعا «اباي جولى» دەپ ات قويىپ، مۇحاڭ دا وسىعان مەڭزەگەن بولاتىن. مىنا ولەڭ سوڭىن دا وسىلاي ۇققانىمىز ءجون.            

قورىتىندى. تابيعاتتى اياۋسىز توناۋ، تەك پايدا ويلاۋ، تەك تۇتىنۋ – جارعا تىرەدى اقىرى. الەمدىك پاندەميا شەڭگەلى بوساتقان سوڭ عىلىم-ءبىلىم، ەكونوميكا، مادەنيەت، ساياسات، جالپى جاھاندىق وركەنيەت دامۋى جاڭا باعىت الۋعا ءتيىستى. سول سونى جولدا اباي ەڭبەكتەرى، اسىرەسە، «تولىق ادام»، «ءۇش ءسۇيۋ» ىلىمدەرى زور سۇرانىسقا يە بولارى كۇدىكسىز اقيقات. مەيىرىمدى جاراتۋشى يەمىز حالقىمىز سول جارقىن زامانعا جەتۋىن ءناسىپ ەتسىن! بارشامىز دا امان-ساۋلىقتا بولايىق، اعايىن، باۋىرلار!

اسان وماروۆ

Abai.kz