رەسپۋبليكا اۋماعىنداعى تابيعي جايىلىمداردا جىلىنا ۇزدىكسىز 30 ملن. توننا ازىقتىق بىرلىك كولەمىندە مال ازىعى قورى تۇزىلەدى. دۇنيەجۇزىلىك بانك ساراپشىلارىنىڭ باعالاۋىنشا بۇل ازىقتىق قور 1 ملرد. دوللاردان استام بايلىققا پارا-پار. ەكونوميكالىق تۇرعىدان، بۇل وزىندىك باعاسى ارزان، ەكولوگيالىق تازا ءونىم ءوندىرۋدىڭ يگەرىلمەگەن رەزەرۆ كوزى.

وسى تابيعي بايلىق كوزىنىڭ يگەرىلۋى كوڭىلگە قونىمدى ما؟ بارلىعى 188 ملن. استام جايىلىمنىڭ 1/3 (61 ملن. گا) مولشەرىنەن استامىن اۋىلشارۋاشىلىق تاۋار وندىرۋشىلەرى يەلەنسە، 21 ملن. گەكتاردان استامى اۋىلدىق مەكەن اۋماعىندا ورنالاسقان جايىلىمداردى قامتيدى. قولدانىستاعى وسى 82 ملن. استام جايىلىمنىڭ جارتىسىنان كوبى (48 ملن. گا) ازعىنداۋعا ۇشىراسا،  26 ملن. گەكتارى رەسمي دەرەكتەر مالىمەتىنشە توزعان. جايىلىمنىڭ قالعان جارامدى اۋماعى 88 ملن. گا بوسالقى جەرلەر ساناتىندا.

بۇگىنگى تاڭدا، جايىلىمدىق مالشارۋاشىلىعىنىڭ جاعدايى وتكەن عاسىردىڭ 30-ىنشى جىلدارىن ەسكە تۇسىرەدى. جايىلىمدىق جەرلەردى يگەرۋ تاريحىنا ۇڭىلسەك، ۇجىمدىق شارۋاشىلىقتار قۇرىلعان سوڭ، ۇجىمشار مەن كەڭشارلاردا مالشارۋاشىلىعى سالاسىنىڭ قۇلاش جايۋى، بەكىتىلىپ بەرىلگەن جەر اۋماعى شەڭبەرىندە شەكتەلگەن ەدى. مال ازىعى قورىنىڭ وسىلاي شەكتەلۋى مال شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋىنا تەجەۋ بولدى. قازاقستاندا 1932 جىلى بار جوعى 2 ملن. عانا قوي بولدى. دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كۇيزەلىسىنە قاراماي، 1942 جىلى ۇكىمەت قاۋلىسىمەن شارۋاشىلىقتارعا مەملەكەتتىك بوسالقى جەرلەر ەسەبىنەن شالعايداعى جايىلىمدىق جەرلەردەن قوسىمشا جەر تەلىمدەرى ءبولىندى. وسى شارالار، سوعىس كەزىندەگى جانە سوعىستان كەيىنگى قالپىنا كەلتىرۋ كەزەڭىندەگى قيىنشىلىقتارعا قاراماي 1950 جىلدارى قوي باسىن 26 ميلليونعا جەتكىزۋگە ىقپال ەتتى. جايىلىمدىق رەسۋرستاردى وسىلاي بارىنشا پايدالانۋ مالشارۋاشىلىعىنىڭ دامۋىنا ۇلكەن سەرپىلىس بەردى.

بۇگىن تاڭدا دا تابيعي جايىلىمداردى ءتيىمدى پايدالانۋ وتە وزەكتى ماسەلە. ەلباسىنىڭ، رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنىڭ ۇكىمەت الدىنا قويعان ماقساتتارىنا ساي ەت ەكسپورتىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ العىشارتىنىڭ وزەگى دە تابيعي جايىلىمداردى يگەرۋ ارقىلى مال باسىن ءوسىرىپ، ەكولوگيالىق تازا ءونىم وندىرۋگە ۇمتىلۋ.

وسى ورايدا، مال بورداقىلاۋ ماسەلەسىنە دەندەمەي-اق، تابيعي جايىلىمداردى، اسىرەسە، شالعاي جايىلىمداردى تولىعىمەن يگەرۋ ەت ءونىمىنىڭ ارتۋىنا ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزەرى باستى نازاردا بولعانى ابزال. مىسالى، ەتتى باعىتتاعى ءىرى قارا سالاسى دامىعان كانادا مەملەكەتىندە، ەت ءونىمىنىڭ باسىم لەگىن، جايىلىمدا سەمىرگەن مال ەتى قۇرايدى. ارينە، ولاردىڭ مال تۇقىمى مەن جايىلىمى باسقا، دەگەنمەن وسى تاجىريبەنى ءبىز ەسكەرگەنىمىز ءجون.

كەزىندە باعدارلاما جاسالىپ، ەلگە پاش ەتكەن 60 مىڭ توننا سيىر ەتىن ەكسپورتتايمىز دەگەن جوباعا زەر سالايىق. ماقسات ەتىپ قويىلعان 60 مىڭ توننا ەت ءوندىرۋ ءۇشىن جالپى تىرىلەي سالماعى 120 مىڭ توننا بەرەتىن مال باسى كەرەك. قالىپتاسقان مال باعۋ ۇردىسىندە ەتكە وتەتىن ءار باستىڭ تىرىلەي سالماعى 400 كگ  بولسا، بارلىعى 300 مىڭ باس ءىرى قارا مال قاجەت. ەتتى ءىرى قارا سالاسىنداعى ءتاسىل بويىنشا ءبىر تابىندا 150-200 باس ەتتى سيىر بولاتىنىن ەسكەرسەك، جالپى 1500-2000 تابىن جاساقتالادى.

ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى، وسى مالدى رەسپۋبليكامىزداعى تابيعي جايىلىمداردان وندىرىلەتىن مال ازىعى قامتاماسىز ەتە الا ما؟ ەلىمىزدەگى ەتتى ءىرى قارا كەڭىنەن تاراعان وڭتۇستىك شىعىس وڭىردە، مال جايىلىمدا بولاتىن كەزەڭ ورتاشا ەسەپپەن 180 كۇن. ءار سيىردىڭ كۇنىنە جايىلىمنان 40 كگ كوك ءشوپ جەي الاتىنىن ەسكەرسەك،  جايىلىم كەزەڭىندە 7,2 توننا ءشوپ جەلىنەدى. سوندا، ءبىر تابىنعا (150 باس) قاجەتتى مال ازىعى مولشەرى 1080 توننا جايىلىم ءشوبى بولماق. وسى وڭىردەگى تابيعي جايىلىمداردىڭ ورتاشا ونىمدىلىگى گەكتارىنان 8 تسن كوك ءشوپ بولسا، ءبىر تابىندى مال ازىعىمەن تولىقتاي قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن 1600-1700 گا جايىلىم قاجەت، بۇل ەسەپتە اۋا-رايى قيىنشىلىعىنا وراي 20 % ازىقتىق ساقتاندىرۋ قورى قوسا ەسكەرىلگەن. وسىنداي ورتاشا ەسەپپەن العاندا، ورىسكە شىعاتىن 300 مىڭ باس ءىرى قارا مالىنا 3,5 ملن. عانا جايىلىم كەرەك بولادى.

قازاق مال ازىعى ءوندىرىسى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارىنىڭ كوپ جىلعى ىزدەنىستەرىنىڭ (ج.ا. جامباكين، ي.ي. اليماەۆ جانە باسقالارى) ناتيجەسىندە انىقتالعانداي، ءىرى قارا مالىن جايۋعا جارامدى «كوكتەم-جاز-كۇز» ماۋسىمدىق جايىلىمدارى رەسپۋبليكا كولەمىندە 68 ملن. گا استام اۋماقتى الىپ جاتىر. قۋاڭ جانە شولەيت ايماقتاردىڭ وزىندە سيىر مالىنا جارامدى 22,8 ملن. گا  جايىلىم ورنالاسقان.

جايىلىمداردى ءتيىمدى پايدالانۋ ءۇشىن ءىرى قارا مالىنىڭ كوپ جۇرگەندى قالامايتىنى ەسكەرىلگەنى ءجون. ءىرى قارا مالىنىڭ ءشوپتى تىلىمەن وراپ جەيتىنىن ەسكەرسەك،  ولارعا كوبىنەسە، استىقتۇقىمداستى نەمەسە ءتۇرلى شوپتەسىندى جايىلىم تۇرلەرىن قاراستىرۋ قاجەت، ياعني جايىلىمداعى ءشوپ شۇيگىنى ەسكەرىلەدى. وسى ەرەكشەلىكتەرىنە وراي، سيىر مالىنا ءۇش مەرزىمدىك (كوكتەم-جاز-كۇز)  اۋىسپالى جايىلىمداردى قاراستىرعان ءجون. الدىمەن، رەسپۋبليكامىزدىڭ كليماتتىق ەرەكشەلىگىنە وراي، جەرگىلىكتى جەرگە اۋدانداستىرىلعان ءىرى قارا مال تۇقىمىن تاڭداۋ قاراستىرىلسا، سونان سوڭ، جايىلىمداردىڭ تۇرلەرى (استىقتۇقىمداستى، ءتۇرلى شوپتەسىندى، ت.ب.) مەن ماۋسىمدىق ەرەكشەلىكتەرى  ەسكەرىلسە، قالعان ماسەلە شارۋاشىلىق جاعدايىنا قاراي تەز شەشىلەدى. ەكونوميكالىق تيىمدىلىك تۇرعىسىنان، مالدى جايىپ سەمىرتەتىن شارۋاشىلىقتاردىڭ جايىلىمدارى مالعا الىس بولماۋ كەرەك، ولارعا قاجەت سۋات پەن باسقا دا ينفراقۇرىلىمدار («مال ايدايتىن جول»، ت.ب.) تولىق قامتىلۋى كەرەك.

شالعايداعى جايىلىمداردى ءتيىمدى پايدالانۋ ماسەلەسىندەگى وزەكتى پروبلەما مالدى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ. جايلاۋعا شىعاتىن مال ءۇشىن، تەك «مال ايدايتىن جول» مەن مال تۇنەيتىن جەردە مال سۋاتى شەشىلسە بولدى.  ال، كوكتەم مەن كۇز مەرزىمىندە ماۋسىمدىق جايىلىمداردى يگەرۋ مال سۋاتىن شەشۋگە تىكەلەي تاۋەلدى. رەسپۋبليكامىزدا، جايىلىمدىق مال شارۋاشىلىعى دامىعان اۋماقتاردا جەرۇستى سۋلارىنىڭ قورلارى شەكتەۋلى، كوپ جەردە جەرۇستى اعىن سۋلارى ۋاقىتشا بولادى جانە جاڭبىرعا بايلانىستى. جالپى، رەسپۋبليكا بويىنشا جايىلىمدىق اۋماقتىڭ 20% استامى عانا جەرۇستى سۋ كوزدەرى ەسەبىنەن سۋمەن قامتىلادى.

ارينە، جەرۇستى سۋ كوزدەرى تاپشى جايىلىمداردا، جەراستى سۋلارى پايدالانىلادى. رەسپۋبليكامىز تاۋەلسىزدىك العانعا دەيىن (1991) سۋلاندىرىلاتىن 147 ملن. گا جايىلىمدىق جەردىڭ 111 ملن. گەكتارى (80%) جەراستى سۋلارىن جەر بەتىنە شىعاراتىن جاساندى قۇرىلعىلارمەن سۋلاندىرىلىپ كەلگەنى بەلگىلى. جەراستى سۋلارىن پايدالانۋ قۇدىقتاردىڭ لاستانۋى جانە جەر استىنان شىعاتىن سۋ لەگىنىڭ تاۋسىلىپ قالۋى تۇرعىسىنان ساقتىقتى تالاپ ەتەدى. سوندىقتان دا، شارۋاشىلىقتار مالعا ىڭعايلى جايىلىمدى انىقتاعان سوڭ، قۇدىقتىڭ جاعدايىن ەكجەي-تەكجەيلى تەكسەرگەن ءجون. ويتكەنى، قۇدىقتان باسقا، سۋدى سوراتىن قۇرىلعى، مال سۋ ىشەتىن ناۋالار مەن سۋات الاڭدارىنىڭ جاعدايى ەسكەرىلەدى. ءىرى قاراعا 40 ل. سۋ قاجەت ەكەنىن ەسكەرسەك، ءبىر تابىن مال ءۇشىن ءبىر تاۋلىككە كەم دەگەندە 7-8 م3 سۋ بەرەتىن قۇدىق قاجەت.

وكىندىرەتىن ءبىر ماسەلە، رەسمي مالىمەتتەر بويىنشا، جايىلىمدىق جەرلەردىڭ 14%، ياعني 26,5 ملن. گا  ازعىنداۋعا ۇشىراعان. شىندىعىندا، بۇل ويلاندىراتىن ماسەلە. توزعان جەر­لەر­دەگى توپىراق ەروزياعا بوي ۇرىپ، ونىڭ شاڭى اۋاعا كوتەرىلىپ جاتىر. بۇل – ەكولو­گيا­لىق توقىراۋ. جەردىڭ توزعانى، ءشوپتىڭ تۇياقكەستى بولعا­نى بىلاي تۇر­سىن، ول قالپىنا كەلمەيتىندەي جاعدايعا جەتۋدە. الەمدىك تاجىريبەدە وسىنداي كەلەڭسىز جاعدايلار بولعان. XIX  عاسىردىڭ اياعى مەن XX عاسىردىڭ باسىندا اقش-تا ءىرى قارا شارۋاشىلىعى شارىقتادى – سيىر ەتىنە جانە ءىرى قارا تەرىسىنە دەگەن سۇرانىس جوعارى بولدى. وسى كەزەڭدە قۋاڭ جەرلەردەگى جايىلىمداردى ەش كۇتىمسىز بارىنشا پايدالانۋ 32 ملن. گا اۋماقتاعى توپىراقتىڭ ەروزياعا ۇشىراۋىنا سەبەپ بولدى. سونىمەن، وتكەن عاسىردىڭ 30 – جىلدارى اقش كونگرەسى ارنايى زاڭ شىعاردى. تاريحتا «تەيلور زاڭى» دەگەن اتپەن تانىلعان وسى زاڭ اۋىلشارۋاشىلىق مالدارىنىڭ جايىلىمىن رەتتەۋگە باعىتتالعان. سونىمەن بىرگە، جەر پايدالانۋ باسقارماسى ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە بەرىلىپ، بۇل جايىلىمدار تەك 40 جىلدان سوڭ، قاتاڭ مەملەكەتتىك باقىلاۋ اياسىندا پايدالانىلۋعا بەرىلدى.

بىزدەگى جاعدايعا كەلسەك. توزعان جايىلىمدار، كوبىنە، اۋىلدىق مەكەندەر ماڭىندا بولعاندىقتان، اۋىلدىڭ ەكولوگيالىق كۇيزەلىسكە تۇسۋىنە سەبەپ بولىپ تۇر. وسى تۇرعىدان، ويلاستىرىلعان جانە مەملەكەتتىك قولداۋمەن قامتىلعان شالعاي جايىلىمداردى بارىنشا پايدالانۋ وسى ماسەلەنىڭ ءتۇيىنىن شەشۋگە ىقپال ەتەر ەدى. ارينە، جايىلىمداردىڭ ازعىندالۋى، جايىلىمداردى جۇيەسىز پايدالانۋدان تۋىنداپ وتىر. سوندىقتان دا، مال باسى شوعىرلانعان جايىلىمداردى قاتاڭ باقىلاۋعا الىپ، ولاردىڭ قالپىنا كەلۋىنە بارلىق جاعداي جاسالۋى كەرەك. شالعاي جايىلىمداردى يگەرۋ بارىسىندا، الدىمەن، اۋىل ماڭىنان ىعىستىرىلعان مالداردى ورنالاستىرۋ قاراستىرىلعانى ابزال. وسىنداي باستامانى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قولدانىستاعى «جەر تۋرالى» كودەكستە قاجەتتى تەتىكتەر قاراستىرىلعان.

باستى ماسەلە، ءار مالدىڭ ەرەكشەلىگىنە وراي ولاردىڭ ماۋسىمدىق جايىلىمدارىن  انىق­تاۋ كەرەك جانە ولاردى باعۋدىڭ ءتيىمدى جولدارىن ۇيىمداس­تىرۋ شارت. جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتىڭ بۇل رەتتە اتقاراتىن ءىسى كوپ. بىراق بۇگىنگى تاڭدا، جەر­گىلىكتى اكىمشىلىك تاراپىنان بۇل ماسەلەگە نازار جەتە اۋدارىلماعان. قازاقستاننىڭ ءار وڭىرىنە ءتان جايىلىم تۇرلەرى، ولاردىڭ سىيىمدىلىعى (شارتتى مال باسىنا ەسەپتەگەن) مەن ونىمدىلىگى جانە ولاردى پايدالانۋ تۋرالى عىلىمي ۇسىنىستار مەن ازىرلەمەلەر بار، جايىلىم سيپاتتاماسى قاراستىرىلعان ەلەكتروندىق كارتالار جاسالعان. سونىمەن، جايىلىمداردى پايدالانۋدىڭ بارلىق العىشارتتارى قامتىلعان، تەك ۇيىمداستىرۋ ماسەلەسى عانا ءوز شەشىمىن كۇتۋدە.

ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرۋ بويىنشا العا قويعان ماقسات – وتە دۇرىس، كوكەي­كەستى ماسەلە. مال­ باسىنىڭ كوبەيىپ، ولاردان الىناتىن ءونىمنىڭ كوبەيگەنى، ارينە، قۇپتارلىق ءجايت. دەگەنمەن، شالعايداعى جايىلىمداردى يگەرۋ وندىرىلەتىن ءونىمنىڭ وزىندىك قۇنىن ارزانداتىپ، ەكولوگيالىق تازا ءونىم الۋعا مۇمكىندىك بەرەتىنى بەلگىلى. وسى فاكتورلار جالپى تابىستىڭ مولايۋىنا سەبەپ بولسا، ءبىر ادامعا شاق­قان­داعى ەڭبەك ءونىم­دىلىگىنىڭ ارتاتىنىن دا ەسكەرگەنىمىز ءجون.

ايبىن تورەحانوۆ،

پروفەسسور

Abai.kz