نۇرلىباي قوشامانۇلى. جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ داۋىرلىك ماڭىزى (جالعاسى)
مۇنداي جاي ورالدا دا ورىن الىپ، كازاك-ورىستاردىڭ 400 جىلدىق مەرەكەلىك شاراسىن وتكىزۋدى جاقتاۋشىلاردىڭ ءبىرى، تجمك-نىڭ بۇيرىعىنا كونگەن قالالىق كەڭەستىڭ توراعاسى ع.مولداشەۆ قىزمەتىنەن كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. ونىڭ بۇل كەتىسى تۋرالى ءبىرىنشى كىتاپتا ەگجەي-تەگجەيلى جازىلدى. (قار:«1991-قىركۇيەك، ورال وقيعاسى»، س.ن.ق.، 2001).
20 تامىز كۇنى قازاقستاننىڭ ازاماتتىق «ازات» قوزعالىسى مۇنى انتيكونستيتۋتسيالىق توڭكەرىس دەپ قابىلداپ، رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنەن، ونىڭ جوعارعى كەڭەسىنەن ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىگى مەن تەرريتوريالىق تۇتاستىعىنا ماسكەۋ تاراپىنان بولۋى مۇمكىن كەز كەلگەن اگرەسسياعا جول بەرگىزبەۋدى، قازاقستاندىق قوعامدىق-ساياسي پارتيالاردى تەك قانا قازاقستاننىڭ ءوز زاڭدارىنا سۇيەنە وتىرىپ جۇمىس جاساۋعا شاقىرىپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ ەلىمىزدە ەشقانداي توتەنشە جاعداي ەنگىزىلمەيتىندىگى تۋرالى ۇستانىمىن قولدايتىندىعىن بىلدىرگەن ءوز مالىمدەمەسىن تاراتتى. سول كۇنى، 20.08.91 كۇنى تجمك-نىڭ ىستەرىن زاڭسىز دەپ تانىپ، ونى ايىپتاعان قازاقستاندىق دەموكراتيالىق كۇشتەردىڭ جانە ءبىر بىرلەسكەن ۇندەۋى تاراتىلدى. قاشاندا كوڭىل احۋالى قالاي اۋاتىنىن كۇتۋشى بيلىك پارتيالارى كوممۋنيستەر مەن جاڭادان قۇرىلعان بيلىكتىڭ سوتسياليستىك پارتياسى تاعى دا بۇل ۇندەۋگە قوسىلماي ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ بۇعىپ قالدى.
وتانداستارعا ۇندەۋ !
مۇنداي جاي ورالدا دا ورىن الىپ، كازاك-ورىستاردىڭ 400 جىلدىق مەرەكەلىك شاراسىن وتكىزۋدى جاقتاۋشىلاردىڭ ءبىرى، تجمك-نىڭ بۇيرىعىنا كونگەن قالالىق كەڭەستىڭ توراعاسى ع.مولداشەۆ قىزمەتىنەن كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. ونىڭ بۇل كەتىسى تۋرالى ءبىرىنشى كىتاپتا ەگجەي-تەگجەيلى جازىلدى. (قار:«1991-قىركۇيەك، ورال وقيعاسى»، س.ن.ق.، 2001).
20 تامىز كۇنى قازاقستاننىڭ ازاماتتىق «ازات» قوزعالىسى مۇنى انتيكونستيتۋتسيالىق توڭكەرىس دەپ قابىلداپ، رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنەن، ونىڭ جوعارعى كەڭەسىنەن ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىگى مەن تەرريتوريالىق تۇتاستىعىنا ماسكەۋ تاراپىنان بولۋى مۇمكىن كەز كەلگەن اگرەسسياعا جول بەرگىزبەۋدى، قازاقستاندىق قوعامدىق-ساياسي پارتيالاردى تەك قانا قازاقستاننىڭ ءوز زاڭدارىنا سۇيەنە وتىرىپ جۇمىس جاساۋعا شاقىرىپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ ەلىمىزدە ەشقانداي توتەنشە جاعداي ەنگىزىلمەيتىندىگى تۋرالى ۇستانىمىن قولدايتىندىعىن بىلدىرگەن ءوز مالىمدەمەسىن تاراتتى. سول كۇنى، 20.08.91 كۇنى تجمك-نىڭ ىستەرىن زاڭسىز دەپ تانىپ، ونى ايىپتاعان قازاقستاندىق دەموكراتيالىق كۇشتەردىڭ جانە ءبىر بىرلەسكەن ۇندەۋى تاراتىلدى. قاشاندا كوڭىل احۋالى قالاي اۋاتىنىن كۇتۋشى بيلىك پارتيالارى كوممۋنيستەر مەن جاڭادان قۇرىلعان بيلىكتىڭ سوتسياليستىك پارتياسى تاعى دا بۇل ۇندەۋگە قوسىلماي ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ بۇعىپ قالدى.
وتانداستارعا ۇندەۋ !
ەلدە مەملەكەتتىك توڭكەرىس جاسالىندى. انتيكونستيتۋتسيالىق جولمەن زاڭدى سايلانعان ەل پرەزيدەنتى بيلىكتەن الاستالدى.
مۇمكىن، م.گورباچەۆ ءوزىنىڭ تاعدىرىنىڭ وسىلاي بولارىن قاراما-قايشىلىققا تولى ساياساتتاعى جۇيەسىزدىگىمەن شەشىپ تە قويعان بولار، سولاي بولعاننىڭ وزىندە، مۇنداي جولمەن ونى بيلىكتەن كەتىرۋ مەملەكەتتىك قىلمىسقا، ال، ونى ىسكە اسىرۋشىلار مەملەكەتتىك قىلمىسكەرلەرگە جاتادى.
رەسپۋبليكالاردىڭ ەگەمەندىگى اياققا تاپتالىپ، ءباسپاسوز بوستاندىعى شەكتەلىپ، ساياسي پارتيالار مەن دەموكراتيالىق قوعامدىق ۇيىمدار تاراتىلۋدا. بۇل جاي ەلىمىزدى ازامات سوعىسى جاعدايىنا اكەلدى.
تجمك-شىلار ەلدە ءتارتىپتى ورناتامىز دەگەندى ايتادى، بىراق، مۇنى وسىنداي قىلمىستى جولمەن جاساۋعا بولادى ما؟ ءبىز - مۇنى قابىلدامايمىز! سول سەبەپتى دە، ولاردىڭ قىلمىستى بۇيرىعىنا باعىنۋشى جانە بۇل باعىتتى قولداۋشى كەز-كەلگەن ءىس-ارەكەت قىلمىسكەرلەرمەن سىبايلاسقىندىق بولىپ تابىلادى.
قازاقستاندىقتار، قىلمىسكەرلەرمەن سىبايلاستىقتا بولۋدان اۋلاق بولايىق!
وسى ۇندەۋگە قول قويۋشى بىزدەر، سسسر-ءدىڭ زاڭدى بيلىگىنىڭ ساقتالۋىن جانە توڭكەرىستى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ سوتقا تارتىلۋىن تالاپ ەتەمىز.
ەگەر توتەنشە جاعدايدىڭ جاريالانۋى قازاقستان اۋماعىنا جۇرەتىن بولسا، ءبىز-انتيكونستيتۋتسيالىق جانە زاڭسىز قۇرىلعان كوميتەت رەتىندە ونىڭ شەشىمدەرىنە قارسى جەرگىلىكتى جۇمىس ورىندارىندا، تىرشىلىگىمىزدىڭ بارلىق سالاسىندا بۇقارانى ازاماتتىق مويىنۇسىنباۋشىلىق اكتسياسىن جاريالاۋعا شاقىرامىز.
ءبىز قازاقستاننىڭ بارلىق ساياسي كۇشتەرىن بۇعان دەيىنگى ءوز ارا تۇسىنبەستىكتى ۇمىتىپ، بىرلەسۋگە شاقىرامىز. لەنيندىك، ستاليندىك، برەجنەۆتىك زوبالاڭدارعا قارسىلىق كورسەتە الماعان بۇگىنگى اعا ۇرپاقتىڭ قامسىز-مۇڭسىزدىعىن جاس ۇرپاق كەشىرمەيدى. بولاشاق ۇرپاقتىڭ سىنىنا ۇشىراماس ءۇشىن دە ءبىز قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن جاساۋىمىز كەرەك!
قول قويۋشىلار:
1. قازاقستاننىڭ سوتسيال-دەموكراتيالىق پارتياسى
2. قازاقستاننىڭ «ازات» ازاماتتىق قوزعالىسى
3. «مەموريال» تاريحي-اعارتۋ جانە قۇقىق قورعاۋ قوعامى
4. «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ جانە قۇقىق قورعاۋ قوعامى
5. نەۆادا-سەمەي انتيادرولىق قوزعالىسى
6. ارال-بالقاش-ازيا قوعامدىق كوميتەتى
7. «جاسىل جەلەك» ەكولوگيالىق كوميتەتى
8. «الماتى-حەلسينكي-پاريج» قوعامدىق كوميتەتى
9. رەسپۋبليكالىق تاۋەلسىز كاسىپوداق «بىرلەسۋ»
10. «ەدينستۆو» قوزعالىسى
11. «جەلتوقسان» ۇلتتىق دەموكراتيالىق پارتياسى
12. «الاش» ۇلتتىق پارتياسى
13. قازاقستاننىڭ» ازامات» جاستار ۇيىمى
14. «پاراسات» جاستار-مادەني بىرلەستىگى
15. قازاقستاننىڭ «دەموكراتيالىق وداق» پارتياسى
16. قازاقستاننىڭ راديكالدى ۇلتشىلدار پارتياسى
17. قازاقستاننىڭ زورلىق-زومبىلىققا قارسى اسسوتسياتسياسى
18. ادام قۇقتارى جونىندەگى الماتى-حەلسينكي ۇيىمى.
الماتى قالاسى 20 تامىز 1991 جىل
ۇندەۋ روتوپرينت تاسىلىمەن كوبەيتىلىپ، قوعامدىق تاراتۋشىلار ارقىلى الماتى كوشەلەرىنە ءىلىنىپ، قوعامدىق كولىك جولاۋشىلارىنا، كوشەدەگى حالىققا قولما-قول تاراتىلدى. بەلسەندىلىگى مەن جەدەل قيمىلدارى ءۇشىن دە بىرنەشە قوعامدىق تاراتۋشىلار ەلدەگى ساياسي احۋالدى تەڭسەلتۋشىلەر رەتىندە ميليتسيا بولىمشەلەرىنە قامالىپ، ۇنپاراقتار (ليستوۆكا) تاركىلەندى. بيلىك ۇندەۋ ءماتىنىن سول جىلدارى رەسپۋبليكالىق ءباسپاسوز قۇرالدارىندا جاريالاتپادى. «ۆ ەتي جە دني نا كازاحسكوم تۆ ينفورميروۆنايە ناسەلەنيا و سوبياتياح ۆ موسكۆە بىلو وگرانيچەنو مەحانيچەسكيمي پوۆتورامي سناچالا زاياۆلەني گكچپ، ي ۋج تولكو پوسلە 20 اۆگۋستا - زاياۆلەنيامي پوبەديتەلەي دەموكراتوۆ. ۆ مەستنىح جە نوۆوستياح سووبششالوس تولكو و زاياۆلەنياح ن.نازارباەۆا ي گرۋپپى نارودنىح دەپۋتاتوۆ (نو نە وبششەستۆەننيكوۆ - نەفورمالوۆ)» - دەپ جازدى جەرگىلىكتى ءباسپاسوز. قۇجات اراعا بىرنەشە جىل سالىپ بارىپ، 1991 جىلعى 19-21 تامىز وقيعاسىنىڭ 10 جىلدىعىنا وراي «رەسپۋبليكا-2000 ءححى عاسىردا» گازەتىنىڭ №33.، 30.08.2001 جىلعى سانىندا جارىق كوردى. مىنا ءبىر دەرەك ەلەڭ ەتكىزەرلىك. كسرو-نىڭ بۇرىنعى پرەمەر ءمينيسترى ۆالەنتين پاۆلوۆ باتىستىڭ «زيۋددويچە تسايتۋنگ» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا: «وسىنىڭ ءبارى گورباچەۆتىڭ تىكەلەي قاتىسۋىمەن بولعان شارۋالار ەدى. گورباچەۆتى ءبىز دۇيسەنبى كۇنى كۇتكەن ەدىك. توتەنشە جاعداي ەنگىزۋ تۋرالى جوسپار دا بار بولاتىن. ونىڭ نەگىزگى سۇلباسى ناۋرىز-ءساۋىر ايلارىندا ماسكەۋدە جاسالعان ەدى. مەن گورباچەۆتىڭ «ويىننان» تامىزدىڭ 18-19-نا قاراعان تۇندە شىعاتىنىن ىشىمنەن سەزگەن ەدىم» - دەپ، ونىڭ ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك توڭكەرىسكە قاتىسى بولعانىن مالىمدەپ، سونداي-اق، سۇحباتىندا گورباچەۆتىڭ ەلگە توتەنشە جاعداي ەنگىزۋ تۋرالى الدىن الا جاسالعان جارلىققا قول قويۋى ءتيىس بولاتىندىعىن ايتىپتى. ولاردىڭ بۇل توڭكەرىسكە قانشالىقتى قاتىسى بولعانىن ۋاقىت ءالى-اق اشىپ بەرەدى.
بىراق، 18-20 تامىزداعى وقيعا ناتيجەسى توڭكەرىسشىلەردىڭ كۇتكەنىندەي بولمادى. حالىق الدىندا «يا دەموكراتيا، يا كىسەندەلگەن، تسەنزۋرالى رەجيمدى» تاڭداۋ ەركى تۇردى. دەموكراتيانىڭ نە ەكەنىن ءتۇسىنىپ، ءدامىن تاتىپ قالعان حالىق از كەم ويلانۋدان سوڭ توڭكەرىسشىلەرگە قارسى شىقتى. تانكتەر حالىققا قارسى وق شىعارمادى. وسىعان دەيىنگى كەڭەس رەسپۋبليكالارىنداعى دەموكراتيالىق تولقۋلاردى قان جوسا ەتىپ باسقان كەڭەس اسكەرى رەسەيدىڭ استاناسىندا بولعان دەموكراتيانى قورعاۋشىلارعا كەلگەندە ولارعا قارسى وق اتپادى. سەبەبى، ولار ورىستار ەدى. وسىدان كەيىن-اق كەڭەستىك ورتاق اسكەردىڭ قاي ۇلتتىڭ ويىنىن ويناپ كەلگەندىگى دە ايقىندالدى. وسى ءۇش كۇن ىشىندە ءبىز مۇنى ايقىن تۇسىنگەندەي بولدىق. كەڭەس ۇكىمەتىندە بولعان وسى تاريحي وقيعا كەڭەس وداعىنىڭ تۇپكىلىكتى ىدىراۋىنا جول اشتى. تجمك-دان سوڭ وداقتىق شارتتى قاراۋدىڭ مۇمكىندىگى جويىلدى.
كەيدە تاريح تا سپيرال ورالىمدارى سەكىلدى قايتالانىپ وتىرادى. ماسەلەن، 1917 جىلعى بۇلىك پەن 1991 جىلعى بۇلىكتىڭ ءوزارا ۇقساستىعى بولدى. ەكەۋى دە بۇقارادان قۇپيا دايارلاندى، ەكەۋىن دە بۇكىل ەل ەمەس، «شاعىن توپ» دايارلادى. ەكەۋىندە دە «ءبارى حالىق ءۇشىن» دەگەن ۇرانمەن ۇيىمداستىرىلدى. ەكى كەزەڭ دە بەيبىتشىلىك، اس-سۋ، ەركىندىك (1917) جانە «ەلدەگى قاتاڭ ءتارتىپ» (1991) دەگەن ۇندەۋمەن حالىقتىڭ الەۋمەتتىك كوڭىل-كۇيىنە ورايلاستىرا جۇرگىزىلدى. وسىلاي، ەكى بۇلىك تە ءبىر انانىڭ ەگىز ۇلى سەكىلدى ۇقساس شىقتى. ال، وزگەشەلىگى 1917 جىلى حالىق دەماگوگياعا سەنىپ الدانىپ قالدى. كەزىندە رەسەيدە بولعان 1917 جىلعى رەۆوليۋتسيا تۋرالى دا شەتەل اقپاراتتارى «بۇل توڭكەرىس حالىق ءۇشىن ولىممەن تەڭ جانە بۇل بولاشاقتا قايتالانباسى ءۇشىن دە ادامزاتقا ساباق بولۋى كەرەك» دەپ جازعان بولاتىن. دەگەنمەن، 1917 جىلعى رەۆوليۋتسيا رەسەيدە ءبىرىنشى رەت بولعاندىقتان، وسىنداي جاعداي قالىپتاستى. وسىنداي قاتەلىكتەرىنەن وتكەن 1991 جىلعى ماسكەۋدەگى توڭكەرىس تاريحتىڭ وسىنداي ىزگى ساباقتارىنىڭ ناتيجەسىندە بۇرىنعى قاتەلىككە بارمادى. ءبىز سول ءبىر ءبىرىنشى بۇلىكتەن قاتايىپ، ەسەيىپ شىقتىق. ءسويتىپ، حح عاسىردىڭ دەموكراتتارى «بۇل قاتەلىكتەردى قايتالاماۋ كەرەك» - دەپ جامىراي جازعان تاريحتىڭ سول ەسكەرتپەسىنەن قورىتىندى شىعاردى.
وسى ارالىقتا الماتىدا «جىبەك جولى» كوشەسىنىڭ ماڭايىندا، الداعى 12-19 تامىز كۇندەرىنىڭ بىرىندە رەسپۋبليكالار اراسىندا بولاتىن وداقتىق شارتقا قازاقستان جاعىنىڭ قول قويماۋىن، ەلىمىزدىڭ تەك قانا كونفەدەراتيۆتىك قۇرىلىم نەگىزىندە تاۋەلسىزدىك جولىن تاڭداۋىن تالاپ ەتىپ، ج.قۋانىشالين ءبىر توپ جەلتوقساندىقتارمەن بىرگە اشتىق جاريالاپ جاتقان بولاتىن. «ۆسيۋ نەدەليۋ س 11 پو 18 اۆگۋستا نا پلوششادكە پەرەد «دوموم-تريليستنيكوم» ستويالا «پوليتيچەسكايا يۋرتا»، ۆ كوتوروي ي ۆوكرۋگ نەە نەپرەرىۆنو ميتينگوۆالي: «ازاتوۆتسى» ي «جەلتوكسانوۆتسى» - پروتيۆ پودپيسانيا سويۋزنوگو دوگوۆورا ي ۆوزروجدەنيا ۋرالسكوگو كازاچەستۆا، گرۋپپا مولودىح رابوچيح مەبەلنوي فابريكي «مەرەي» - پروتيۆ پريۆاتيزاتسي رودنوگو پرەدپرياتيا، ا «الاشەۆتسى» - پروتيۆ ۆسەگو سرازۋ. ۆ يۋرتە جە يارىي ناتسيونال-پاتريوت جاسارال كۋانىشالين دەرجال گولودوۆكۋ پروتيۆ پودپيسانيا كازاحستانوم نوۆوگو سويۋزنوگو دوگوۆورا، ترەبۋيا پروۆوزگلاشەنيا پولنوي نەزاۆيسيموستي ەtc» - دەپ جازدى ا.سۆيريدوۆ ءوزىنىڭ كىتابىندا («سوۆرەمەننىي كازاحستان: 20 لەت وبششەستۆەننوي مىسلي» 2006). جاسارال تجمك-دان كەيىنگى جينالعان قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ توتەنشە سەسسياسىندا (21.08.1991ج.) دەموكراتيالىق ۇيىمدار اتىنان ءسوز سويلەپ، كونفەدەراتسيا ماسەلەسىن جانە كوتەردى. اقىرى، بۇل يدەيا قازاقستاندىق بيلىك تاراپىنان قولداۋىن تاپتى. ءسويتىپ، الاش ۇلى، «ازات» ازاماتى جاسارالدىڭ باستاماسى ەلدە قوعامدىق پىكىر تۋعىزىپ، قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنا تۇسۋىنە تۇرتكى بولعان ناقتى تاريحي قادامعا جول اشتى. بۇل نازارباەۆتىڭ ماسكەۋدە جاساعان بايانداماسىندا كورىنىس تاپتى.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
