قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن العان سوڭ، بارشا جاھانعا ەتنوسارالىق جانە كونفەسسيا ارالىق كەلىسىمنىڭ بىرەگەي ۇلگىسىن كورسەتتى. الەمنىڭ بىرقاتار ەلدەرىندە تۋىنداعان كونفەسسيا جانە ەتنوسارالىق قاقتىعىستار قازاقستاندىق تاجىريبەنىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن ايقىنداپ بەردى. ال، قازاقستاننىڭ باس قالاسى استانانىڭ الەمدىك ءدىن ليدەرلەرىنىڭ كەلىسسوز  الاڭى بولۋى دا وسى ءسوزىمىزدى ايعاقتاي تۇسسە كەرەك.

الەمدىك تاجىريبە دالەلدەپ وتىرعانداي، بۇگىندە جاھاندا قاقتىعىستار مەن سوعىستاردىڭ سەبەبى - ءتۇرلى دىنگە، كونفەسسيالار مەن مادەنيەتكە جاتاتىن ءتۇرلى قوعامداستىق وكىلدەرى اراسىندا ءتيىستى ءوزارا تۇسىنىستىكتىڭ بولماۋى. الايدا، دىندەر مەن رۋحاني قۇندىلىقتار وركەنيەت پەن مادەنيەتتى قالىپتاستىرعانى راس.دەمەك، بۇدان ادام ءوز وتباسىندا، قوعامدا، قورشاعان ورتادا ءومىر سۇرە وتىرىپ الاتىن قۇندىلىقتار مەن ءبىلىم تاسىمالداۋشىسى.

ءوزارا كەلىسىم مەن تۇسىنىستىكتىڭ بولماۋىنان مادەني قۇرىلىمداردى جانە زيراتتاردى ويرانداۋ، قوعامارالىق قاقتىعىستار، كاريكاتۋرالىق داۋلار، باسقا جەكە تۇلعانىڭ رۋحاني قۇندىلىقتار ءتارتىبىن قابىلداماۋ، تۇسىنبەۋ، كوشىپ كەلگەندەر مەن باسقا ءدىن وكىلدەرىنە قاتىستى ىشكى قاۋىپ سياقتى ءدىني تۇرعىداعى قاقتىعىستار تابيعاتى جاسىرىنىپ جاتىر.

سونىمەن قاتار، الەمدە تەررور مەن ءدىني ەكسترەميزم قاۋپى دە اسقىنىپ تۇر. ولار ءدىننىڭ قاسيەتتى ۇستانىمدارىن باسقاشا بۇرمالاپ،ادامدار اراسىندا داۋ مەن سەنىمسىزدىك تۋىنداتىپ، ازاماتتاردى اگرەسسيالى ويلارعا جەتەلەۋدە.

دىنارالىق جانە مادەنيەت ارالىق داۋلار مەن قاقتىعىستاردىڭ ۋشىعۋىنا وراي، سونداي-اق اتالعان ماسەلەلەر جاھاندىق سيپاتقا يە بولعانىنا بايلانىستى، الەم بۇگىنگى كۇنى وسى پروبلەما فاكتورلارىنىڭ ءمانىن بەلسەندى زەرتتەپ، ولاردى شەشۋ جولدارىن ىزدەستىرىپ كەلەدى.

بۇل تۇرعىدا قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى، ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ باستاماسى ۇلكەن قولداۋ تاۋىپ وتىر. ەلباسى قازىرگى زامان تاريحىندا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ دىنارالىق جانە وركەنيەتارالىق كەلىسسوزدى العا جىلجىتۋمەن اينالىستى. قازىر باسقا ەلدەر دە ەلباسىنىڭ وسى باستاماسىنا ءوز ۇلەستەرىن قوسقىلارى كەلەدى. قازاقستان حالىقارالىق قۇقىق سۋبەكتىلەرىنىڭ اراسىندا ءبىرىنشى بولىپ وزىنە جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەدى. سونداي-اق، ءىس جۇزىندە ءتۇرلى الەمدىك جانە ءداستۇرلى ءدىن مەن كونفەسسيالار ليدەرلەرى اراسىندا كەلىسسوزدەردى العا جىلجىتۋمەن اينالىستى.

العاش 2003 جىلى قازاقستان ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ وسى باستاماسى نەگىزىندە الەمدىك جانە ءداستۇرلى ءدىن ليدەرلەرىنىڭ العاشقى سەزىن وتكىزىپ، الەم حالىقتارى اراسىندا رۋحاني جاقىنداۋ پروتسەسىن باستادى.

اتالعان باستاماعا كەيىننەن قاسيەتتى ەدجيديا قوعامى، يسپانيا مەن تۇركيانىڭ بىرلەسكەن باستاماسى رەتىندە تۋىنداعان وركەنيەتتەر اليانسى – فورۋمى، دوحادا دىنارالىق كەلىسسوز كونفەرەنتسياسى، مادريد حالىقارالىق فورۋمى، مەككە حالىقارالىق مۇسىلماندار كونفەرەنتسياسى جانە تاعى باسقا دىنارالىق، مادەنيەتارالىق جانە وركەنيەتارالىق كەلىسسوز بەن ءوزارا تۇسىنىستىكتى قالىپتاستىرۋ مەن العا جىلجىتۋ ماقساتىن كوزدەيتىن باسقا دا فورۋمدار قوسىلدى. بەيبىتشىلىكتى كوزدەيتىن ۇيىمداردىڭ وسى قاتارىندا ەرەكشە اتاپ وتۋگە ءتيىس - استانا قالاسىندا وتەتىن الەم جانە ءداستۇرلى ءدىن ليدەرلەرىنىڭ سەزى ەرەكشە ورىن الاتىنى بەلگىلى.

ال، وسى سەزدەن قازاقستانعا قانداي پايدا بار دەگەن ساۋال تۋىندايتىنى بەلگىلى.

جالپى، ءبىزدىڭ ەل ادامزات تاريحىندا وركەنيەتتەن ەشقاشان قالىس قالىپ كورگەن ەمەس.ۇلى جىبەك جولى قازاقستاننىڭ قازىرگى اۋماعى بويىنشا وتەتىن جانە شىعىس پەن باتىس، سولتۇستىك پەن وڭتۇستىكتىڭ ءوزارا مادەني جانە رۋحاني بايۋىنىڭ ارناسى رەتىندە قىزمەت ەتتى. ا.ماكەدونسكيدىڭ ەلليلىك وركەنيەتى ءبىزدىڭ دالامىزعا جەتتى، باتىس ەۋروپالىق ساياحاتشىلار ماركو پولو، پلانو كارپيني مەن گيلوم رۋبرۋك مونعول يمپەرياسىنىڭ استاناسىنا دەيىن ءبىزدىڭ اۋماق ارقىلى ءوتتى،بۋددا وقۋلارى مەن يسلام الەمىنىڭ عىلىمي جەتىستىكتەرى قىتايعا جانە شىعىس ەۋرازيانىڭ باسقا بولىكتەرىنە ورتالىق ازيا اۋماعى ارقىلى جەتىپ جاتتى.

751 جىلى ءبىر جاعىنان ابباسيد حاليفاتى مەن تۇرگەش قاعاناتىنىڭ اراسىندا جانە تاڭ قىتايى اسكەرىنىڭ اراسىندا بولعان تالاس سوعىسى ورتالىق ازيا تاريحىنا ۇلكەن اسەر ەتتى. ءبىزدىڭ وڭىردە مادەنيەت پەن رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ كوتەرىلۋىنە ۇلكەن اسەر ەتىپ، ءبىزدىڭ وڭىردە يسلام ءدىنى باستاۋ الدى. كەلەشەكتە قازاقستان دەپ اتالاتىن اۋقىمدى اۋماقتا فاراب، يسپيدجاب (سايرام), سىعاناق، ساۋران، سارايشىق سياقتى باسقا دا قالالار تۇرعىزىلىپ، دامىپ گۇلدەندى. ءال-فارابي باستاعان عالىمدار شوعىرى الەمدىك عىلىمعا باعا جەتپەس ۇلەس قوستى.

ال، قازىرگى XXI عاسىردا الەمدىك جانە ءداستۇرلى ءدىن ليدەرلەرىنىڭ سەزى الەم مەن جەكە قازاقستانعا نە بەردى؟

بۇل حالىقارالىق شارا - دىنارالىق جانە وركەنيەتارالىق كەلىسسوزدى العا جىلجىتۋ بويىنشا العاشقى سامميتتەردىڭ ءبىرى بولدى. سەزد رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ جاھاندىق ءوزارا كىرىگۋى، ادامدار ساناسىندا ادامزاتتىڭ ءداستۇرلى دىندەرىنىڭ قاسيەتتى يدەالدارىن ناسيحاتتاۋ مەن نىعايتۋ پروتسەسىنىڭ ەلەۋلى قوزعالتقىشتارىنىڭ ءبىرى بولدى.

سەزد العاش رەت بىرنەشە عاسىرلىق ءدىني وقۋلارىنا، ناداندىق، ەكسترەميزمدىك جانە تەررور يدەولوگياسىنا شىرمالعانداردى ادامزاتتىڭ اسىل يدەيالارىمەن قاراما-قارسى قويدى. بۇل تۇرعىدا حاكىم ابايدىڭ «ادامشىلىقتىڭ الدى- ماحاببات، عادالات، سەزىم» دەگەن ءسوزىن ەسكە الۋ قاجەت.  شىنىمەن بارلىق ۋاقىتتا الەم وسى قۇندىلىققا سۇيەندى، ادامزات قوعامىندا ماحابباتقا، ادىلدىك پەن جوعارى سەزىمدەرگە وراي بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىق، ءال-اۋقات ارتۋى مەن دامۋ قالىپتاستى.

وسىعان دەيىن بولىپ وتكەن ءدىن ليدەرلەرىنىڭ سەزىندە يسلام، حريستياندىق، يۋدايزم، بۋدديزم، سينتويزم، داوسيزم جانە قالعان ءداستۇرلى ءدىن باسشىلارى مەن كورنەكى وكىلدەرى قاتىستى. ولار قوعام مەن حالىقتاردىڭ رۋحاني جاقىنداسۋى بويىنشا قىزىقتى دا مازمۇندى اڭگىمە ءوربىتىپ، بىرلەسكەن دەكلاراتسيالار قابىلداندى جانە قاراپايىم ازاماتتار، ەلدەر مەن حالىقتارعا ارنالعان رۋحاني ليدەرلەر باياندامالارى تىڭدالدى.

جيىن شەڭبەرىندە ءتۇرلى ءدىن مەن كونفەسسيالار وكىلدەرى اراسىندا بايلانىس نىعايا ءتۇستى. ءدىني قاۋىمداستىقتار اراسىندا سەنىم مەن ءوزارا قۇرمەت ارتۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى. وسىلايشا قازاقستان الەم قاۋىمداستىقتارىن مەيىرىمدى باستامالارعا يتەرمەلەدى، الەمنىڭ ءتۇرلى بۇرىشتارىندا ادامدار جۇرەگىندە قۇرمەت پەن قولداۋعا يە بولدى.

دىنارالىق كەلىسسوزدى دامىتۋعا قوسىلعان ۇلەس ءبىزدىڭ ەلدىڭ ۇلتتار قوعامداستىعىندا بەدەلىن ارتتىردى، جاھاندىق قۇرىلىمداردا قازاقستان ءوزىنىڭ مەيىرىمدى باستامالارىمەن جانە ەكونوميكاسى قارقىندى دامىعان، ءوزارا تۇسىنىستىك پەن ءوزارا قۇرمەت نەگىزىندە جۇمىلعان قوعام رەتىندە تانىلا باستادى.

«ءدىن جانە مۋلتيكۋلتۋراليزم» تاقىرىبىنىڭ نەگىزىندە دىندەر، كونفەسسيا، ءناسىل، مادەنيەت پەن گەوگرافيا وكىلدەرىنەن تۇراتىن قازىرگى زامان قوعامىنىڭ دامۋ ماسەلەلەرى تالقىلاندى.

وسى كۇندەرى سەزد جۇمىسىنا تمد مەملەكەتتەرىنەن، تاياۋ شىعىس، ازيا، افريكا، ەۋروپا ەلدەرى مەن امەريكادان الەمدىك جانە ءداستۇرلى ءدىن ليدەرلەرى مەن وكىلدەرى جوعارى باعا بەرۋدە.

مۇنداي جيىن پلانەتامىزدا ءوزارا قۇرمەت، ءوزارا تۇسىنىستىك پەن كەلىسىم قامتاماسىز ەتۋدە شىنايى ۇلەس قوسادى جانە حالىقارالىق ارەنادا ءدىني فورۋمعا دەگەن قىزىعۋشىلىق، سونداي-اق ونىڭ كۇن ءتارتىبى مەن دايىندالۋ بارىسى كەزەكتى الەم جانە ءداستۇرلى ءدىن ليدەرلەرىنىڭ سەزى ءوزىنىڭ اسا ماڭىزدىلىعىمەن ەستە قالادى.

Abai.kz