پوەزيا ادام رۋحىنىڭ بوستاندىققا ۇمتىلۋى. ولەڭ ءوزىن ولىمگە بايلاپ، اقىنعا وي ەركىندگىن سىيلايدى. يوسيف برودسكي  و.ە.ماندەلشتام جونىندە جازعان ماقالاسىندا وسىنداي ويدى مەڭزەگەن.

بايىرعى گرەتسيا فيلوسوفتارىنىڭ ءبىرى «وزەندى ەشكىم دە ءبىر ۋاقىتتا ەكى رەت كەشە المايدى»، - دەگەن ەكەن. ي.برودسكي جوعارىداعى ويىن تۇيگەندە ونىڭ كوكىرەگىندە دە وسى ءسوز جاتقان بولار. ويتكەنى، پوەزيا بوستاندىققا ۇمتىلۋ عانا ەمەس، اقىندى سول بوستاندىققا شىعاراتىن ەسىك. تىرشىلىكتى - تۋىلۋ مەن ءولۋدىڭ اراسىندا ءبىر مەزەت اشىلاتىن ەسىكتى، ءبىر مەزەتتىك «ويانۋدى» سەزىنە الۋ - شەكتى ءومىردىڭ ءمانىن سەزىنە العاندىق. ول جانە الگى گرەتسيا فيلوسوفىنىڭ اۋزىنان شىققان وزەننىڭ شىنىندا اعىپ جاتقانىن سەزىنە العاندىق. بۇل بىلگەن ادامعا ۇلكەن تىعىرىق. ونى سەزىنگەن ادام قالايدا الگى ەكى رەت كەشۋگە بولمايتىن وزەندى كەشۋگە تالپىنارى حاق. اقىندار انە سويتەدى، نەمەسە پوەزيا - اقىننىڭ الگى وزەندى ءبىر مەزگىلدە ەكى رەت كەشۋى.

پوەزيا ادام رۋحىنىڭ بوستاندىققا ۇمتىلۋى. ولەڭ ءوزىن ولىمگە بايلاپ، اقىنعا وي ەركىندگىن سىيلايدى. يوسيف برودسكي  و.ە.ماندەلشتام جونىندە جازعان ماقالاسىندا وسىنداي ويدى مەڭزەگەن.

بايىرعى گرەتسيا فيلوسوفتارىنىڭ ءبىرى «وزەندى ەشكىم دە ءبىر ۋاقىتتا ەكى رەت كەشە المايدى»، - دەگەن ەكەن. ي.برودسكي جوعارىداعى ويىن تۇيگەندە ونىڭ كوكىرەگىندە دە وسى ءسوز جاتقان بولار. ويتكەنى، پوەزيا بوستاندىققا ۇمتىلۋ عانا ەمەس، اقىندى سول بوستاندىققا شىعاراتىن ەسىك. تىرشىلىكتى - تۋىلۋ مەن ءولۋدىڭ اراسىندا ءبىر مەزەت اشىلاتىن ەسىكتى، ءبىر مەزەتتىك «ويانۋدى» سەزىنە الۋ - شەكتى ءومىردىڭ ءمانىن سەزىنە العاندىق. ول جانە الگى گرەتسيا فيلوسوفىنىڭ اۋزىنان شىققان وزەننىڭ شىنىندا اعىپ جاتقانىن سەزىنە العاندىق. بۇل بىلگەن ادامعا ۇلكەن تىعىرىق. ونى سەزىنگەن ادام قالايدا الگى ەكى رەت كەشۋگە بولمايتىن وزەندى كەشۋگە تالپىنارى حاق. اقىندار انە سويتەدى، نەمەسە پوەزيا - اقىننىڭ الگى وزەندى ءبىر مەزگىلدە ەكى رەت كەشۋى.

ح.ل.بورحەس «المانىڭ ءدامى المانىڭ وزىندە ەمەس، ونى ادامنىڭ اۋزىندا دەۋگە دە بولمايدى. قايتا المانىڭ ءدامى الما مەن وعان تيگەن ەرىننىڭ ەكەۋنىڭ اراسىنداعى بايلانىستا بولادى»، - دەيدى. ول پوەزيانى دا وسىمەن تۇسىندىرگەن. ولەڭدى تۇسىنە الۋ دا المانىڭ ءدامىن العانمەن بىردەي. قاعاز بەتىندەگى ءۇنسىز جاتقان ءسوزدى ءتىرىلتىپ، ولاردىڭ قاناتىن قاقتىرۋ قالايدا وقىرماننىڭ بويىنان كەرەمەت ءبىر كۇشتىڭ پايدا بولۋىن كۇتەدى. بۇل كۇش اقىننىڭ الگى وزەندى كەشكەن ساتتەگى جان ارپالىسىنىڭ كۋاسى - ولەڭنىڭ بويىندا عانا جاسىرىنىپ جاتپايدى، ول ولەڭگە جاقىنداي العان وقىرماننىڭ ءار بىرىنەن ولەڭنىڭ بويىنداعى وسى قاسيەتكە ۇقساس قاسيەتتىڭ وزىندە دە بولۋىن، نەمەسە اقىنعا ۇقساس تۋىلۋ مەن ءولۋدىڭ اراسىنداعى قامشىنىڭ سابىنداي عانا قىسقا شاقتىڭ ءمانىن جەتە سەزىنىپ، الگى «ويانۋدى» اقىنعا ۇقساس ءوزى دە باستان كەشىرۋىن، ەكى رەت كەشۋگە بولمايتىن «وزەندى» كەشۋگە تالپىنعان جان ارپالىسىنىڭ بولۋىن قاجەت ەتەدى.

ولەڭ مەن وقىرماننىڭ وسىنداي سىرلى قاتىناسىنىڭ اراسىندا قاشان دا كومەسكىدە اقىن تۇرادى. سوندىقتان دا مەن وقىرمان رەتىندەگى اقىنداردىڭ تەبىرەنىسىن سىنشىدان گورى ءتىپتى دە تىكە، انىق ورتاعا تۇسكەن، پوەزياعا شەكسىز جاقىنداۋ نەمەسە وقىرماننىڭ پوەزياعا، وزىنە بارىنشا تەرەڭ بويلاۋى دەپ تۇسىنەمىن. بۇل بارىس وقىرماننىڭ زەيىن-زەردەسىن عانا سىنامايدى، وقىرمان رەتىندەگى اقىننىڭ اقىندىق تۇلعالانۋىنا دا سىن.

ولجاس سۇلەيمەنوۆ كەزىندە ماحامبەت وتەمىسۇلى تۋرالى ەكى ولەڭ جازعان. ۇقساماعان كەزدە جازعان وسى ولەڭدەردە اقىننىڭ ماحامبەت تۋرالى ويى دا، سەزىنۋى دە ۇقسامايدى. ولەڭنىڭ الدىڭعىسى «نۇرلى تۇندەر» كىتابىنا كىرگەن دە، سوڭعىسى «مەشىن جىلى» كىتابىنا كىرىپتى. ورىس تىلىندە جازىلعان وسى ولەڭدەردى اقىن قادىر مىرزا - ءالي قازاق تىلىنە اۋدارعان.

 

ءبىرىنشى ولەڭ:

ءبىسسىمىللا!

جورىقتاردا وتكەن كۇندى ولشەمەن،

جۇرەك تولى اشۋ -ىزا،

مول شەمەن.

ات ۇستىندە تۋعان ەردى،

دۇنيە - اي،

كىرىپتار عىپ ايداپ ءوتتى - اۋ كوشەمەن!

 

قوش تۇلپارىم، بولعان تالاي اق كوبىك!

جاتىرمىن مەن كور -زىندانعا شاق كونىپ،

شاۋىپ - شاۋىپ بۇرالقى يتكە تاستايدى - اۋ،

قايران باستى

جۇرگەن كەشە باق قونىپ!

 

ءوتتى -كەتتى جاۋعا سالعان سۇرەڭىم،

الماس قىلىش سياقتى ەدى -اۋ ءتۇر-ءوڭىم.

توت - وكىنىش كەمىرەدى

كومەيگە

شابىنادى وق جىلانداي جۇرەگىم!

 

ءتىفا!  ءتىفا!

قايدا بارساڭ -ءبىر ءولىم!

ءجۇنىن جۇلعان قىرعىي-مەنىڭ جۇرەگىم.

ۇمىتىلا ما اسىل دۇعام،

ارمانىم!

ۇمىتىلا ما قاندى مايدان،

جىر -ەلىم!

 

و،  ارۋاق!

ءىشىمدى كەك تىرنالار.

ءجۇزىمدى ەرتەڭ قۇبىلاعا تۋرالار.

ءومىر بولسا باياعىشا

قۇم كەزىپ،

بارا جاتىر ارۋانالار،

بۋرالار.

 

ايران اشىپ توگىلەدى

سابادان.

تالاسادى وڭشەڭ توبەت قاباعان . . .

مەن زىنداندا،

ال تولىق اي اسپاندا،-

كۇلشە نانداي،

قول سوزامىن مەن وعان!

سوڭعى ولەڭ:

نەتكەن جومارت،

نەتكەن باتىر،

ەر ەدى!

ەر ەلىمە مەندەي سارباز كەرەگى.

زارلى اۋەنگە جەرىك بولسام،

مەن ءۇشىن

ونىڭ ءوزىن قۋانا ايتىپ بەرەدى.

 

ولار بىرگە تۇڭىلەدى،

تۇڭىلسەم.

ولار بىرگە بۇگىلەدى

بۇگىلسەم.

تەڭىز بىتكەن كەۋىپ قالعان ءتارىزدى،

قايران جايىق،

قايرانىڭا ۇڭىلسەم.

 

موينىمدا ەلدىڭ جانى، مالى،

استىعى ...

كورگەن ەمەن ەشۋاقىتتا باستىعىپ.

ەلدىڭ مۇڭىن،

ەلدىڭ جوعىن جوقتاعام،

كومەيىمە قويسا دا حان تاس تىعىپ.

 

«كەشىرە ءبىل اعايىندى سۋىسقان،

ەل باقىتتى - سەن جىميساڭ،

تۋىسقان!»

دەعەندە عوي،

تۇرا تۇرعان بولار ەم

تىزگىنىمدى شىعارماي -اق ۋىستان.

 

«جايىق باردا ورتايمايدى،

كولگە سەن.

اقىن باردا قارتايمايدى،

ەلگە سەن.

سەن ءتىرى دە - ءبىز دە ءتىرى» دەگەندى

ايتپادى ولار،

ايتقاندا ولار،

ولمەس ەم!

العاشقى ولەڭ ءوزىنىڭ تاساسىندا تۇرعان اقىندى وقىرمانىنا، وندا دا ورىس وقىرمانىنا بىردەن جات ءارى شىت جاڭا تۇلعا رەتىندە كورسەتكەن. ويتكەنى ورىس اقىندارىندا كەزدەسپەيتىن سارىن ولەڭنىڭ العاشقى جولىنان- اق ورتاعا بىردەن سەكىرىپ شىققان. اناۋ «ءبىسسىمىللا» دەگەن سوزبەن باستالعان ولەڭ سوڭىن قۇمدا جورتقان بۋرالارمەن، سابا تولى ايرانمەن جالعاسىن تابادى. بۇلار ورىس اقىندارىنىڭ ولەڭدەرىندە كەم كەزدەسەتىن ءومىر قيىقتارى. بۇلار تەك و.سۇلەيمەنوۆ سياقتى ورىس تىلىندە جازاتىن وزگە ۇلت اقىندارىندا عانا بولاتىن قاسيەت. دەگەنمەن، اقىن ءبارىبىر ورىس مادەنيەتىنەن سۋسىنداعانىن، ورىس تىلىندە جازاتىنىن ولەڭدە جاسىرا الماعان. جوعارىدا كەزدەسكەن بەلگىلەردەن تىس ولەڭنىڭ ءون بويىنان ەرلىكتى، جىردى سۇيەتىن، جىلقى قۇمار ورىس حالقىنىڭ دا تابيعاتىنا جاقىن بەينەلەر مەن مۇندالايدى. جۇرت جيىلعان كوشە، زىندان وسىنىڭ ءبارى -ءبارى ورىستارعا وتە تانىس بەينە. ەگەر، جوعارىدا كوزىمىزگە بىردەن وتتاي باسىلاتىن بەلگىلەر (بىزگە تانىس، بىزگە قاراعاندا وزگە ۇلتتارعا جاتتاۋ سەزىلەتىن) بولماعاندا و.سۇلەيمەنوۆتىڭ بۇل ولەڭىنەن پۋشكيندى، ماندەلشتامدى، پاستەرناكتى وقىعانداي بولار ەدىك نەمەسە دەكابريستەردى، پۋگاچەۆ كوتەرىلىسىن جازعان ورىس اقىندارىنىڭ ءبىرىن ەلەستەتەر ەدىك. بۇل ولەڭدى ورىس وقىرماندارى وسى ءۇشىن دە وزدەرىنە جات كورمەي-اق قابىلدايتىنى انىق. مۇنداي ەكى جاقتىلى سيپات و.سۇلەيمەنوۆتىڭ  تابيعاتىنا دا ۇيلەسەدى. سوندىقتان دا و.سۇلەيمەنوۆ ورىستار ءۇشىن ءارى تانىس، ءارى جات تۇلعا. اقىن وسى قاسيەتىن ءبىر تۇلعالاندىرۋعا تىرىسقان سياقتى. الايدا ورىس ءتىلدى قازاق اقىنى رەتىندە و.سۇلەيمەنوۆ وسى ەكى ولەڭدە ءوزىنىڭ بولشەكتەنگەن اقىندىق تۇلعاسىن انىق كورسەتكەن نەمەسە بۇل اقىننىڭ «ازيا» دا كوتەرگەن تاقىرىبى «يگور جاساعى تۋرالى جىردى» ورىس پەن كوشپەندىلەردىڭ اراسىنان شىققان ححII عاسىردىڭ ەكى ءتىلدى (بۇگىنگى و.سۇلەيمەنوۆكە جاقىنداۋ) اقىنى جازعان دەگەن ويمەن ساباقتاسادى. الايدا، بۇنى و.سۇلەيمەنوۆتىڭ اقىن رەتىندەگى تولىق تۇلعاسى دەپ قاراۋعا كەلمەيدى. ولەڭدە مەنمۇندالاپ شىققان جوعارىداعىداي ەكى جاقتىلى، بولشەكتەنگەن قاسيەتى بار و.سۇلەيمەنوۆكە ءبىر ۇلتتىڭ ۇرانىنا اينالعان قاھارمان ماحامبەتتەي اقيىق اقىننىڭ وبرازى وڭاي ولجا بولماعان. ماحامبەتتى جىرلاۋ ەرلىگى مەن ەلدىگىن جىرلاعان، رۋحى ءور، ەرلىك جىرىن اۋىزدان-اۋىزعا جالعاپ ۇرپاعىنا مۇرا ەتىپ قالدىرىپ كەلگەن حالىقتىڭ رۋحىن جىرلاۋ ەكەنىن، نەمەسە ءوز ءتىلى ورىسشا شىقسا دا «شۋمەر» دەگەنگە ءتىلى ورالا كەتەتىن اقىننىڭ ءوز بويىنداعى، ءوزى دە اڭعارا بەرمەيتىن قانىنا سىڭگەن قاسيەتتى  جىرلاۋ ەكەنىن كەشىرەك بولسا دا ءبارىبىر و.سۇلەيمەنوۆ بىلگەن (وسى ارالىقتا و.سۇلەيمەنوۆ «ماحامبەتكە» دەگەن تاقىرىپپەن تاعى ءبىر ولەڭ جازعان. وندا اقىن ماحامبەتكە دەگەن ويىن ەش بۇركەۋسىز اقتارعان). و.سۇلەيمەنوۆتىڭ ماحامبەتتى جازعان سوڭعى ولەڭىن وسىنداي كۇردەلى تولقىۋ، كۇڭىرەنۋ، وزىندە قالىپتاسقان شەڭبەردى بۇزۋ، باسى قوسىلمايتىن تاقىرىپتى زورلاپ قوسۋدان جالتارۋ، ءوزىن-ءوزى ازات ەتىپ، اقىن رەتىندە ءوزىن-ءوزى تاني ءبىلۋ، ەڭ ماڭىزدىسى ماحامبەتتەي اقيىق اقىندى تەرەڭ تۇسىنە الۋدان بارىپ تۋعان.

سوڭعى ولەڭنىڭ بويىنداعى قاسيەت ادام رەتىندە، وندا دا اقىن رەتىندە و.سۇلەيمەنوۆتىڭ تولىق تۇلعاسىن ايقىن كورسەتە العان. اقىن تۋعان حالقىن شەكسىز سۇيەدى. ونىڭ ىستىعىنا كۇيىپ، سۋىعىنا توڭۋعا بار. ونىڭ ەلدىگىن دە، ەرلىگىن دە، ءتىپتى، ەزدىگىن دە بىلەدى. سولايدا اقىن رەتىندە ول بولشەكتەنبەيدى. ويتكەنى، ناعىز اقىن ادىلەت پەن شىندىق، جاۋىزدىق الدىندا بولشەكتەنىپ كورگەن ەمەس. ول جازىپ وتىرعان ماحامبەتتە ءبولىنىپ-جارىلمايتىن بولاتتاي كەسەك تۇلعا بولعان. «ەلىنىڭ جانىن، مالىن» قورعاي ءجۇرىپ ولەرىن، ءتىپتى، حالقىنان بىردە-ءبىر اراشاشى شىقپاي قور بولارىن بىلسە دە ماحامبەت ءبارىبىر بولىنبەيتىن ءبىر تۇلعا كۇيىندە قالا بەرمەك.

 

«جايىق باردا ورتايمايدى،

كولگە سەن.

اقىن باردا قارتايمايدى،

ەلگە سەن.

سەن تىرىدە - ءبىز دە

ءتىرى» دەگەندى

ايتپادى ولار،

ايتقاندا ولار،

ولمەس ەم!

 

ولەڭنىڭ سوڭىن و.سۇلەيمەنوۆ وسىلاي اقىرلاستىرعان. ول ماحامبەتتىڭ مونولوگىن ولەرىندە اۋزىنان بەرىپ، ءوزىن دە ماحامبەتپەن ايىرىلمايتىن ءبىر تۇلعاعا اينالدىرىپ جىبەرگەن. تۇسىنگەن جانعا اقىننىڭ جەتپەك ماقساتى دا سول ەمەس پە؟

جوعارىداعى ەكى ولەڭنەن و.سۇلەيمەنوۆتىڭ ءبىر-بىرىنە ۇقساي بەرمەيتىن ەكى كەلبەتى تانىلادى. ورىس مادەنيەتىنەن سۋسىنداپ، ورىس تىلىندە جازعان،  ءوزى ايتقانداي «دوستوەۆسكيدى، پۋشكيندى، ماياكوۆسكيدى وقىپ وسكەن» اقىننىڭ شىن كەلبەتى دە ۇقساماعان وسى ەكى ءتۇرلى بەينەسىنىڭ اراسىندا دەپ قاراۋ اقىلعا قونادى. ونىڭ بويىندا اقىن وقىپ وسكەن، مايەگى قالعان مادەنيەتتىڭ قاسيەتى مەن قانىنداعى تۋعان توپىراقتىڭ، ءوز ۇلتىنىڭ قاسيەتى وسىلاي تاي-قۇلىنداي تەبىسىپ بىرگە وسكەن، بىرگە جەتىلگەن. ۇقساماعان بۇل ىزدەردىڭ سورابىن - بويىنا جيناپ قوردالاعان و.سۇلەيمەنوۆتىڭ «ءداستۇرى» دەۋگە بولادى. بۇل بەلگىلى جاقتان «داستۇرگە مۇراگەر بولا المايسىڭ، وعان تەك ارماي - تالماي ەڭبەك ەتسەڭ عانا قول جەتكىزە الاسىڭ» دەگەن اتالى ءسوزدى راستاپ تۇر. ۇقساماعان وركەنيەتتىك نەگىزى بار، ۇقساماعان مادەنيەتتىڭ ىقپالىن قابىلداعان اقىن رەتىندە و.سۇلەيمەنوۆ وسى زامانىمىزدىڭ كوپ نەگىزدى مادەنيەتىنىڭ وكىلى بولا الادى. ونىڭ ءتىپتى انا تىلىنەن باسقا تىلدە جازاتىندىعى دا سونى دالەلدەپ تۇرعانداي. الايدا، كوپ نەگىزدى وركەنيەت پەن مادەنيەتتەر توعىسقان بۇگىنگى دۇنيەدە ءوز مادەنيەتىن، جۇيەدەن ءوز انا ءتىلىن ساقتاي وتىرىپ كوپ نەگىزدەنۋ ادامزات تاريحى بۇگىنگى دامۋ ساتىسىنداعى بەت كەلگەن ەرەكشە ءبىر قۇبىلىس. بۇگىن ءبىز انە سونىڭ تاسقىنىندامىز.

و.سۇلەيمەنوۆتىڭ زامانداسى، قازاقتىڭ تاعى ءبىر تارلان اقىنى ومارعازى ايتانۇلى دا ۇقساماعان مادەنيەت پەن ونەر بۇلاعىنان ءنار العان تالانت يەسى.و. ايتانۇلى دا و.سۇلەيمەنوۆكە ۇقساس XX عاسىردىڭ 50 جىلدارىنان باستاپ ورىس -كەڭەس مادەنيەتىنەن، وندا دا ورىس ادەبيەتىنەن، ايتالىق دوستوەۆسكي، پۋشكين، ماياكوۆسكي سياقتى اقىنداردى وقىپ جەتىلگەن. 50 جىلداردىڭ سوڭىندا جازعان ولەڭدەرىندە و. ايتانۇلى ورىس اقىندارىنىڭ، وندا دا ورىستىڭ وسى زامان اقىنى ماياكوۆسكيدىڭ «شاشپا ولەڭ» نەمەسە «تونيكالىق ولەڭ» ۇلگىسىن جەتىك مەڭگەرە بىلگەنىن كورسەتكەن. كەيىن «قۇسجولى» جيناعىنا كىرگەن سونداعى ولەڭدەرىنەن ءبىز اقىننىڭ سول تۇستاعى جالىندى جاڭالىعىن انىق كورەمىز.

قىتاي قازاق ادەبيەتىندە «ومارعازى پوەزياسى» دەپ اتالىپ، سىنشىلار قاشاندا كولەڭكەسىنەن ماياكوۆسكيدى كورەتىن وسى ولەڭدەر بەينە و.سۇلەيمەنوۆتىڭ بويىنداعى قاسيەتكە ۇقساس، وڭاي -وسپاق سىڭىرۋگە بولمايتىن كۇردەلى قايشىلىقتىڭ بىرلىگىن ساقتاعان. بۇل ولەڭدەر فورمالىق جاقتان ابايدان باستالعان قازاق ولەڭىنىڭ ۇلگىسىنە ۇقساماي قالعانىمەن عانا ەمەس، جازعان تاقىرىپتىڭ ۇقساماستىعى، سول تاريحي داۋىردەگى ۇلتتىڭ تىنىس-تىرشىلىگىمەن، تاعدىرىمەن بىتە قايناسپاعاندىعىمەن دە ەرەكشەلەنگەن. ساياسيدىڭ ادەبيەتكە ءسىڭىپ كىرۋى و.ايتانۇلىنىڭ پوەزياسىندا ءداۋىر رۋحىن كورسەتكەندەي كورىنگەنىمەن، ۇلتتىق رۋحتان ايىرىپ قويعان.

 

قىزىل اتپەن كەلەمىن،

قامشى باستىم،

تاۋ سامالىمەن جەلپىنىپ،

قۇز - قيالاردان تۋ الىپ وتەمىن.

دۇركىرە، اتىمنىڭ جالى!

كۇن كۇركىرەپ، جاڭبىر سىركىرەيدى،

ازيا تاۋلارى،

مەن سەنىڭ مۇز جوتالارىڭدى دىرىلدەتەمىن.

«قىزىل اتپەن كەلەمىن» (1959 ج.)

الدىدا جاڭا بەكەت

جاڭا ساراي،

سىرىڭكە قورابىنداي،

قويعان جيىپ.

ارقىراپ كەلەدى اۋىر دوڭگەلەكتەر،

قوس بولات - قوس رەلىس بەلى ءيىپ.

 

سونداعى شال باسىنان وتكەن قيال،

مىنە وسى

بۇگىن قايتا ءبىر ورالىپ.

وتىردى شىلبىرىنان ۇستاپ اتىن،

قاسىندا كەمپىرىنىڭ ءسال ويلانىپ:

-ە، سولاي

ءوتتى، كەتتى،

بۇل ءبىر كۇندەر

قۇرىلعان سول كۇندەردىڭ ەسەسىنە.

ىشكەندەي بولدى اقساقال

باقىتتى ءومىر

شارابىن ءبىر تولتىرىپ كەسەسىنە.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

«تاۋ اراسىنداعى پويىز داۋسى» (1963 ج.)

50, 60 جىلداردا ساياسيدىڭ ىقپالىندا كەتسە دە و.ايتانۇلى 80 جىلداردا ناعىز ادەبيەتكە قايتىپ ورالدى. 80 جىلداردا جازىلعان «تىرنالار» ولەڭىن بىلاي باستايدى اقىن:

 

كادىمگى جوڭعاريا،

قۇبىنىڭ ءبىر شەتىندە

تانىس بىزگە،

كاريا ءجۇز جاستاعى

ءجۇز بىرگە اينالعاندا

وسى كۇزدە،

تۇرا الماي توسەگىنەن

قۋ سۇيەك، قارداي تازا، پاك تانىمەن:

كوز الماي شاڭىراقتان جاتقان ەدى،

قوشتاسىپ اتقان تاڭمەن،

باتقان كۇنمەن.

 

وڭاشا دەم السىن دەپ،

وتىرعان شال - كەمپىرلەر قورالانىپ،

تاراسىپ كەتكەن ەدى،

ءبىر ارەدىك، قالعاندا شال وڭالىپ.

كورىنگەن شاڭىراقتان كىشكەنە اسپان-

اسپانى كۇزگى كۇننىڭ

شايداي اشىق.

كەي -كەيدە اكەتۋشى ەد

ءجۇز جىلعى ەسكى ەلەسكە

الا قاشىپ.

.  .  .  .  .  .

«تىرنالاردان» باستاپ 90 جىلداردىڭ باسىنا دەيىنگى ۋاقىت و.ايتانۇلىنىڭ پوەزيادا ءوزىن ىزدەگەن، ۇقساماعان مادەنيەتتەردەن قورىتىپ العان، ءوز باسىنا عانا ءتان، «ءوزىنىڭ ءداستۇرىن» تۇلعالاۋعا ۇمتىلعان ۋاقىتى. «تىرنالاردان» ماياكوۆسكيشە «تونيكا» مەن ۇلتتىق بوياۋ شەبەر قيىسىپ، سايكەسىن تابا تۇسسە دە، بۇل ولەڭدەر بۇرىنعىداي ساياساتتىڭ قانجىعاسىندا كەتپەگەنىمەن، مازمۇنىننان گورى فورمانىڭ باسىم بولۋ ەرەكشەلىگىن باياعىسىنداي ساقتاعان. ولەڭنىڭ فورماسى بايانداۋدان ارى اسا الماي، تەك سوعان عانا قىزمەت ەتىپ، جالاڭاشتانىپ قالعانى بىردەن كوزگە تۇسەدى.

و.ايتانۇلىنىڭ ماياكوۆسكيشە «تونيكانى» لاقتىرىپ تاستاپ نەمەسە ونى ءسىڭىرىپ، وزىنىكىنە اينالدىرىپ، ناعىز اقىندىق بيىگىنە شىققان شاعى ءومىرىنىڭ سوڭىنداعى قىسقا ولەڭدەر جازعان كەزى (ايتادىق 1993 جىلى جازعان ولەڭدەرى) اياقتاستىرا الماعان «قورقىتتى» جازعان شاعىنا تۋرا كەلەدى.

اقىن وسى كەزىندە عانا ءبولىنىپ-جارىلماعان ناعىز اقىندىق تالانىتىن، اقىل-ويىن، وزىندە بار پوەزيانىڭ جاۋھارىن ولەڭگە اينالدىرا الاتىن دارەجەگە جەتىپتى.

ەگەر پوەزيانى رۋح پەن تاننەن جارالعان تۇلعا دەسەك، ونىڭ جانى ىرعاقتا. ىرعاق قانا پوەزيانىڭ وزىنە عانا ءتان ۇيقاسى مەن فورماسىن تۋعىزادى. پوەزيا دەگەن كورىنبەيتىن رۋحتىڭ تولقىعان ساتتە جىلت ەتكەن ساۋلەدەي ەلەسىنىڭ ىرعاق پەن ۇيقاستا بەلەڭ بەرۋى. سوندىقتان دا بولار پوەزيا ءۇشىن ىرعاق پەن ۇيقاس كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاۋعا كەلمەيتىن جۇمساق نارسە. ونىڭ بار ەكەنىن ءتىپتى اقىننىڭ ءوزى دە تەك جان-تانىمەن بەرىلگەندە عانا اڭعارادى. ونى اقىننىڭ بويىنداعى وزىنە عانا ءتان بوياۋ مەن جەكە باسىنىڭ زەردەسى عانا جاراتادى. و.ايتانۇلى پوەزيادا ءزار شاعىنا جەتكەندە وسى ءتۇيىندى انىق اڭعارتقان. اقىننىڭ 90 جىلداردا جازعان ءبىر قاتار قىسقا ولەڭدەرىندە «قانشالىق از بولسا، سونشادىق كوپ دۇنيەنى قامتيدى» دەگەن ەستەتيكالىق ولشەم نەگىز ەتىلگگەن. بۇل ولەڭدەردە اقىن بولمىس جونىندەگى قالىپقا تۇسكەن، تۇراقتانعان كوزقاراس ايتۋدان گورى، بولمىسقا ءۇڭىلۋ، بولمىستىڭ ءبىر بولەگىنە اينالۋعا بەيىم تۇرادى. سوندىقتان دا وقىرمان بۇل ولەڭدەردى وقىعان ساتتە ونى سالعان جەردەن ءتۇسىنىپ كەتە المايدى. قايتا، ارادا كولەڭكە، پەردە تۇرعانداي سەزىمدە قالادى. دەگەنمەن وقىرماننىڭ بۇلاي توقىراۋى ولەڭ تەحنيكاسىنان تۋىپ وتىرعان جوق. قايتا اقىننىڭ تىرشىلىك، ءومىر، بولمىس، ءولىم تۋراسىندا جاستىق شاقتان قارتتىققا قاراي باسقان ءار ءبىر قادامىندا، ءوز بولمىسىنىڭ ءار ءبىر پاراعىنان كەزدەستىرگەن تۇسىنىكتەر مەن بولجامدارىنان قورىتىلىپ ورتاعا تۇسكەن. اقىن تىرشىلىكتىڭ ءمانىن قانشالىق تەرەڭ سەزىنگەن سايىن ءوزىنىڭ شىن بەينەسىنە سونشالىق جاقىندايدى، ءوز رۋحاني دۇنيەسىن سونشالىق تەرەڭ قازبالايدى، سونشالىق تەبىرەنەدى. بۇنداي تەبىرەنىس قاشان دا كۇردەلى رۋحاني قوزعالىستى تۇلعالايتىن كۇردەلى ونەر ۇلگىسىنىڭ - فورمانىڭ بولۋىن قاجەتسىنەدى. مۇنداي تەبىرەنىس، استە جاتتاندى ۇيقاس پەن قالىپتاسقان ىرعاقتىڭ شەڭبەرىنە سىيا بەرمەيدى. قايتا ول ءوزىنىڭ ريتمىنە ساي تىڭ ىرعاق پەن ۇيقاستىڭ بولۋىن قاجەت ەتەدى. تولقىن اتقان تەبىرەنىس پەن سول تەبىرەنىسكە ساي تۋعان ونەر ۇلگىسى قاشاندا بار مەن جوقتىڭ اراسىندا مالتىعىپ، اقىننىڭ رۋحىن سەرپىلتىپ اكەتەدى، نەمەسە اقىن قيالدا بولسا دا الگى «ءبىر ۋاقىتتا ەكى رەت كەشۋگە بولمايتىن وزەندى» كەشەدى. «ارىلۋ» مىنە وسىنداي ولەڭدەردىڭ ءبىرى.

 

جۇتىپ كەتەدى قارا ورمان،

جاقىن بارما

ەسىڭ دۇرىس بولسا، ەگەر سەنىڭ-

وراپ الادى

جاسىل تورى

جارىق پەن كولەڭكەنىڭ.

 

توقتاتپايدى اققان سۋ،

كەتەدى ول تاعى بىرگە اعىزىپ-

سەنى وزىمەن.

قارايسىڭ سوندا ەكى جاعاعا

ادامنىڭ ەمەس

الباستىنىڭ كوزىمەن.

 

ويدان توقتاپ

تاس بولاسىڭ بەتتەگى.

ولەڭگە دە، انگە دە ۇقساس

ينەلىك پەن ارانىڭ

ۇشىپ وتكەنى.

 

فيلوسوفيا ياكىي ءبىر ءدىن،

قوعامدىق ويلار جوق مۇندا.

كومىپ جاتقان سياقتى

تابيعات ادامدى

وراۋىش ەتىپ

جاسىل شالعىن مەن كوك قياقتى.

سەرگيسىڭ

قۇتىلاسىڭ ءوزىڭدى

ادامدىقتان تىڭايتىپ.

وتىراسىڭ سونان سوڭ

باياعى سول ءوز تەگىڭە قايتىپ.

و.ايتانۇلىنىڭ ەرتەدە جازعان «قىزىل اتپەن كەلەمىن» ولەڭىنىڭ تاساسىندا اقىن ەمەس، قوعام نەمەسە سوعان ۇقساس قانداي ءبىر توپ، بەلگىلى ءبىر قوعامدىق كۇش تۇرادى. سەن ولەڭنەن سونىڭ وي-قيالىن، ماقساتىن، كوزقاراسىن ەستيسىڭ، بىلەسىڭ. ودان جەكە و.ايتانۇلىن كورە المايسىڭ. اۆتور رەتىندە قابىل الساڭ دا ول ءبارى ءبىر سول كوپتىڭ وكىلى. ولەڭدە ونىڭ جەكە تۇلعا، جان يەسى پەندە رەتىندە ءومىر سۇرۋىنە، جەكە ادام رەتىندە ويلانۋىنا ورىن جوق. ولەڭدى جازىپ وتىرعان اقىن دا ولاي ءومىر سۇرگىسى جوق. بىرەن-ساران ولەڭدەرىندە بولماسا وسى تۇستا جازىلعان ولەڭدەرىندە و. ايتانۇلى ءوز تۇرعىسىندا، ولەڭدى دە وسىلاي دەپ تۇسىنگەن. 80 جىلداردان كەيىن جازعان ولەڭدەرىندە اقىن ادام رەتىندە، اقىن رەتىندە ءوزىن تىڭنان ساراپقا سالعان، تۇرعىسىندا جاڭادان قاراستىرعان. بۇل داۋىردە و.ايتانۇلى تونيكانىڭ اتىنا ءمىنىپ، رومانتيكانىڭ ەكپىنىمەن ۇشىپ جۇرگەندەي ەلەس بەرەدى. الايدا، «تىرنالاردان» باستاپ اقىن ازيا تاۋلارىن ارالاپ، شىعىس ديالەكتيكاسىن ساراپقا سالىپ، قۇسجولىنا بارىپ كەلگەندەي كورىنسە دە، اقىرى اينالىپ ءوزى سياقتى ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان ادامدى، ونىڭ جەر باسىپ جۇرگەندە باسىنان كەشكەن قايعىسى مەن قاسىرەتىن، تاعدىرىن جازۋعا باعىتتالعان. دەگەنمەن، بۇل كەزدە دە و. ايتانۇلىنىڭ ولەڭى اقىندىقتى، ولەڭدى جەر باسىپ جۇرگەن ادامنىڭ بولمىسىنان گورى، جەكە ادامنان جوعارى تۇراتىن، ادامدار ورتاق تابىناتىن، سول ادامدارعا وكىلدىك تە ەتەتىن، ادامداردى باس شۇلعىتاتىن سىرتقى كۇش دەگەن تۇسىنىكتەن تولىق ارىلماعان. ونىڭ بويىنداعى رومانتيكانىڭ اۋەنى انە سونىڭ سارىنى.

و.ايتانۇلىنىڭ بارلىق جاساندىلىق بىتكەندى سىپىرىپ تاستاپ، قۇلان تازا ءوزىن، ادامدى، ونىڭ تراگەدياسىن جازعان شاعى (ومارعازى جاساعان ءداۋىر تەك تراگەديا عانا جاسالعان ءداۋىر بولدى) 90 جىلدارداعى جاسامپازدىعى بولدى. ول وسى كەزدە عانا ەندى قايتىپ ايبىندى قولدىڭ تۋ ۇستاۋشىسى دا، قۇس جولىنا سامعاعان كەرەمەت كۇشتىڭ يەسى دە ەمەس، تەك ادام، ادام بولعاندا الدامشى ءومىردىڭ قىرىق قۇبىلعان مازاعىندا ىستىق پەن سۋىققا بىردەي تۇسكەن، تۋىلۋ مەن ءولۋدىڭ اراسىندا قامشى سابىنداي عانا ساپار شەككەن ۋاقىتتىڭ ۋىسىنداعى ادام بولدى.

 

«جۇپ-جۇمساق بۇيرا شاشتاردى

بۇزعان كىم؟

التىن سىرعا استىنداعى

اق ديداردى سىزعان كىم؟»

ەندى ول ادامنىڭ وسى تىنىس-تىرشىلگىن جازدى. «ارىلۋ» و.ايتانۇلىنىڭ قازاق پوەزياسىنىڭ التىن قورىنا قوسقان تاماشا ولەڭدەرىنىڭ ءبىرى. اقىن بۇل ولەڭدە ءولىم تۋرالى ايتقان. تىرشىلىك ءۇشىن اياقتالۋ، بەت كەلمەي قويمايتىن بولمىس رەتىندە، ۇرەي مەن تورىعۋ، قاسىرەتكە بالاما رەتىندە ورتاعا شىعاتىن ءولىمدى اقىن قاراپايىم، تابيعي ەتىپ شەشۋگە تىرىسقان. قاسىرەتتەن گورى سۇلۋلىققا جاقىنداتۋدا تاعى دا سول رومانتيكانىڭ سارىنى بار دەسەكتە، ولەڭ ەستەتيكادا تابىسقا جەتكەن. ولەڭنىڭ ءون بويىنان ءولىمنىڭ ءوزى ەمەس ەلەسى مەنمۇندالايدى. اقىن ءولىمنىڭ قاسىرەتىن عانا ايتىپ قويماعان، وعان قوسىپ ءولىمنىڭ ءسىرا نە ەكەنىن دە اڭعارتقان. الايدا اقىن ونى تراگەديا دەپ تۇسىندىرمەيدى. «قارا ورماندا» جۇتىپ كەتەتىن قاسيەت بولسا دا، ول دا تابيعاتتىڭ تىرشىلىكپەن ەنشىلەسكەن، تىرشىلىككە سىيلاعان سىيى. بەينە ساپارعا كەتكەن ادامنىڭ قايتىپ ورالعانىنداي، تابيعاتتىڭ قايتىپ ورالعان تۇلەگىنە قۇشاعىن اشۋى. مۇنداي قايتىپ ورالۋدان مەن «قوعامدىق ويلار» ىزدەمەيمىن، ونى «تابيعاتتىڭ شىعىنى» دەپ قانا تۇسىنەمىن دەيدى اقىن. اقىننىڭ ويىنشا ادامدى ءولىمنىڭ وزىنەن ەمەس، ونىڭ ۇرەيلى كولەڭكەسىنەن شىعارۋدىڭ، ازات ەتۋدىڭ، قاسىرەتتەن «ارىلتۋدىڭ» تەتىگى دە مىنە وسىندا (اقىن ءوزىن دە وسىلاي ازات ەتكەن). وسىلاي قابىل العاندا عانا «سەرگيسىڭ»، «قۇتىلاسىڭ» دەيدى اقىن. اقىن تىرشىلىكتىڭ اياقتالۋى رەتىندەگى ءولىمدى، تراگەديانى وسىلاي قابىل الىپ، وسىلاي تۇسىندىرگەن. بۇل استە كوزقاراستى ولەڭگە زورلاپ تىقپالاۋ ەمەس. قايتا، بۇل از جازىلسادا سازدى جازىلعان ولەڭنىڭ بويىنداعى ەستەتيكانى قابىلداعاندىق. ولەڭنىڭ تاساسىندا مەن مۇندالاپ جاتقان سەزىم مەن وي ءاربىر ءسوز-سويلەمگە سىڭگەن وسى ەستەتيكانىڭ قاناتىمەن قاناتىن قاعىپ، تاسادان شىعادى. ەگەر ونى تۇسىنە، سەزىنە الماساڭ، وندا ولەڭ ساعان ءوزىنىڭ تىزگىن-شىلبرىن استە ۇستاتپايدى. قاعاز بەتىندە ءۇنسىز جاتقان سوزدەردەن وي مەن مازمۇننىڭ بۇلاي « بەلەڭ بەرۋى» وسى مەزگىلدەگى و.ايتانۇلى پوەزيااسىنداعى ءبىر ۇلكەن ەرەكشەلىك. ول تەرەڭ سەزىنۋ مەن دەن قويا اڭعارۋدى قاجەت ەتەدى. ونىڭ ءىزىن «ازدان كوپ ماعىنا شىعارۋ» نەمەسە ءدال ءوزىن ايتپاي، اڭعارتۋ مەن جەتەلەۋ ارقىلى ىزگە سالاتىن ونەر ەستەتيكاسىنان تابۋعا بولادى. مۇنداي مەڭزەۋ و.ايتانۇلىنىڭ ەندى ءبىر ولەڭى «جورۋدا» ءتىپتى ايشىقتى بەرىلگەن. ومارعازىنىڭ جاسامپازدىعىندا ماحابات، ايەل جانە ايەل ءتانىنىڭ الاتىن ورىنى ەرەكشە. سوڭعى ولەڭدە اقىن تاۋ تابيعاتىنان قالامنىڭ ۇشىمەن ايەل ءتانىن سىزىپ شىققان.

 

تىر جالاڭاش تاۋ،

ءبىر قابات لىپاسى

اق تۇمان - بۋ.

ۇزىن-ۇزىن قىراتتار

بوربايلارىڭدى جۋ.

 

سۇلۋدىڭ اپپاق قابىعى

ءبىر ءبىلىنىپ، ءبىر ءوشىپ

تۇرۋشى ەدى عوي سولاي -

جۇپ-جۇمساق بۇلت كوشىپ.

 

تەسىپ شىعادى سوندا

بوز جامىلشىنى

كوكپەڭبەك مۇز زاڭعاردىڭ ۇشى.

كولكىلدەيدى تومەندە اق تۇمان،

كورە المايسىڭ بىراق

قۇپيا جاتادى

ەڭ تەرەڭىندە ماحابباتتىڭ كۇشى.

بۇل ولەڭدەر انا ءتىلىمىزدىڭ جەمىسى رەتىندە قازاق پوەزياسىنىڭ ەستەتيكاسىندا اشىلعان جاڭا ءبىر بەت ەكەنىن ۋاقىتتىڭ ءوزى كورسەتەدى.

پوەزيا ادام رۋحىنىڭ بوستاندىققا ۇمتىلۋى بولادى ەكەن، وندا ول قالىپتاسقان شەڭبەردە قالا المايدى. پوەزياعا كەلگەن ءار ءبىر جاڭالىق ەسكىنىڭ قالپىن بۇزىپ، ءوز كەڭستىگىن وزىمەن بىرگە اكەلەدى.

«اباي-اقپارات»