جاڭا جاعدايداعى قازاقستان: ءىس-قيمىل كەزەڭى

قۇرمەتتى وتانداستار!

قۇرمەتتى پارلامەنت پالاتالارىنىڭ توراعالارى، دەپۋتاتتار، ۇكىمەت مۇشەلەرى!

پارلامەنتتىڭ كەزەكتى سەسسياسىنىڭ جۇمىسى كۇردەلى كەزەڭدە باستالىپ وتىر.

ەلىمىزدە جەر-جاھانعا زور قاۋىپ توندىرگەن پاندەمياعا قارسى كۇرەس ءالى دە جالعاسۋدا. ءبىز ازاماتتاردىڭ ءومىرىن جانە دەنساۋلىعىن قورعاۋ ءۇشىن بار كۇش-جىگەرىمىزدى بىرىكتىردىك. وسىنداي سىن ساعاتتا ىنتىماعى جاراسقان حالقىمىز جۇدىرىقتاي جۇمىلدى.

ىندەتپەن كۇرەس دانا حالقىمىزعا ءتان اسىل قاسيەتتەردىڭ ارقاسىندا جۇزەگە استى. وزگەگە قول ۇشىن سوزىپ، تىلەۋلەس بولۋ، توسىننان كەلگەن كەسەلگە قارسى تۇرۋ ماڭىزدى ەكەنى انىق بايقالدى.

دارىگەرلەرگە، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنە، اسكەري قىزمەتشىلەرگە، ەرىكتىلەرگە، كاسىپكەرلەرگە جانە وسىنداي شاقتا بەي-جاي قالماعان بارشا ازاماتتارعا شىن جۇرەكتەن العىس ايتامىن. سىزدەر ايرىقشا تاباندىلىقتىڭ جانە زور جاۋاپكەرشىلىكتىڭ جارقىن ۇلگىسىن كورسەتتىڭىزدەر.

بۇل وتانعا دەگەن شىنايى سۇيىسپەنشىلىكتىڭ كورىنىسى دەپ سانايمىن.

قازىرگى كۇردەلى جاعدايدا الدىمىزدا تۇرعان باستى مىندەت – الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تۇراقتىلىقتى، جۇمىس ورىندارىن جانە حالىقتىڭ تابىسىن ساقتاپ قالۋ.

داعدارىسقا قارسى جەدەل شارالاردىڭ ەكى توپتاماسى قابىلداندى. ۋاقىتشا تابىسسىز قالعان 4,5 ميلليوننان استام ازاماتىمىز 42 500 تەڭگە مولشەرىندە كومەك الدى. بۇعان 450 ميلليارد تەڭگەدەن استام قاراجات جۇمسالدى. وسىنداي جاردەم كورشىلەس ەلدەردە، ءتىپتى، باسقا ءىرى مەملەكەتتەردە بەرىلگەن جوق.

ميلليوننان استام ادامعا ازىق-تۇلىك جانە تۇرمىستىق زاتتار قورجىنى بەرىلدى. ەلباسى – «Nur Otan» پارتياسى توراعاسىنىڭ باستاماسىمەن 550 مىڭنان اسا وتباسى «بىرگەمىز» قورىنىڭ قولداۋىمەن ءبىر جولعى قارجىلاي كومەككە يە بولدى.

پاندەميا بارلىق مەملەكەتتەر ءۇشىن سىناق كەزەڭىنە اينالدى. ولار ىندەتپەن كۇرەس جولىندا كوپ قيىندىقتى باستان وتكەرۋدە. ءبىر جەردە احۋال تۇراقتانسا، ەكىنشىسىندە ۆيرۋستىڭ جاڭا وشاقتارى پايدا بولۋدا.

ۇكىمەت جىبەرىلگەن قاتەلىكتەردەن ساباق الىپ، جۇمىستى جەدەل جولعا قويا ءبىلدى. ەڭ باستىسى – ءبىز ازاماتتاردان ەشنارسەنى جاسىرماي، ىندەتتەن قايتىس بولعاندار تۋرالى اقپاراتتىڭ بارلىعىن اشىق جاريالادىق. قانشالىقتى اششى بولسا دا، شىندىقتى ايتىپ وتىرمىز. بۇل – كەيبىر مەملەكەتتەرگە قاراعاندا قازاقستاننىڭ ۇتىمدى تۇسى.

الايدا، احۋالدىڭ جاقسارۋى بوساڭسۋعا سەبەپ بولماۋعا ءتيىس. كۇرەس ءالى جالعاسۋدا. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ بولجامى بويىنشا پاندەميانى جەڭۋ ءۇشىن كەم دەگەندە 2 جىل قاجەت.

الداعى ايلاردا كۇش-جىگەرىمىزدى بارىنشا جۇمىلدىرا جۇمىس ىستەيتىن بولامىز. وسىعان دايىن بولۋىمىز كەرەك. ماسەلە تۋىنداعان كەزدە عانا شۇعىل قيمىلداماي، الدىن الا شارالار قابىلداپ، بارلىعىن جان-جاقتى ويلاستىرىپ جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك. بارلىق شەشىمدەر مۇقيات تەكسەرىلگەن بولجامدارعا نەگىزدەلۋگە ءتيىس.

ۇكىمەت ناقتى شەكتەۋلەر مەن بەيىمدى كارانتين ءادىسىن ەنگىزۋدە. پاندەميامەن كۇرەس جونىندە كەشەندى باعدارلاما ازىرلەنەدى.

مەملەكەت تاراپىنان الەۋمەتتىك سالاداعى جانە ەكونوميكانى قولداۋعا باعىتتالعان بارلىق مىندەتتەمەلەر ورىندالاتىن بولادى. بۇل ماقساتقا ۇلتتىق قوردان 1 تريلليون تەڭگە بولىنۋدە. الەۋمەتتىك تولەمدەردى يندەكساتسيالاۋ جۇمىسى جالعاسىن تابادى. وسى باعىتتا 2023 جىلعا دەيىن شامامەن 1 تريلليون تەڭگەدەن استام قارجى ءبولۋ جوسپارلانىپ وتىر.

ءبىز قازىرگى قيىندىقتى مىندەتتى تۇردە ەڭسەرەمىز. دەگەنمەن، ەلىمىزدىڭ جاڭا گەوساياسي احۋالداعى ۇزاق مەرزىمدى دامۋىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك.

قازىر الەم سوڭعى 100 جىل ىشىندە بولماعان اسا كۇردەلى داعدارىستى باستان وتكەرۋدە. ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، جاھاندىق ەكونوميكانى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن كەمىندە 5 جىلعا دەيىن ۋاقىت قاجەت.

دەي تۇرعانمەن، بولاشاقتا كوش باستايتىن مەملەكەتتەردىڭ باسەكەگە ءتۇسۋ قابىلەتى ءدال وسىنداي داعدارىستار مەن ىرگەلى وزگەرىستەر كەزىندە شىڭدالادى. قازاقستان جاڭا الەمدە ءوزىنىڭ لايىقتى ورنىن الۋعا ءتيىس.

تۇڭعىش پرەزيدەنت – ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ كورەگەن ساياساتىنىڭ ارقاسىندا ەكونوميكانىڭ دامۋى ءۇشىن بەرىك نەگىز قالاندى، الەمدىك ارەنادا ابىروي-بەدەلگە يە بولدىق.

سوندىقتان، الەمنىڭ جاڭا بولمىس-ءبىتىمى قالىپتاسىپ جاتقان شاقتا ءبىز رەفورمالارعا تىڭ سەرپىن بەرۋىمىز كەرەك. بۇل باعىتتا ۇلت جوسپارىن جانە بەس ينستيتۋتسيونالدىق رەفورمانى نەگىزگى باعدار ەتىپ ۇستانۋىمىز قاجەت.

ءبىز ازاماتتارىمىزدىڭ لايىقتى ءومىر سۇرۋىنە جاعداي جاساۋعا، ولاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋعا، زاڭ ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە، جەمقورلىققا قارسى كۇرەستى كۇشەيتۋگە مىندەتتىمىز.

ەندەشە، ءىس-قيمىل جوسپارى قانداي بولماق؟

I. مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ جاڭا ۇلگىسى

بۇل سالاداعى رەفورمالاردى جۇيەلى تۇردە جۇزەگە اسىرۋ قاجەت.

ەڭ الدىمەن، مەملەكەتتىك باسقارۋعا، كادر ساياساتىنا، شەشىم قابىلداۋ جۇيەسىنە جانە ولاردى ورىنداۋ جاۋاپكەرشىلىگىنە دەگەن كوزقاراستى وزگەرتۋدەن باستاۋىمىز كەرەك.

پاندەميا جانە داعدارىس جاعدايىندا مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسى بار كۇش-جىگەرىن جۇمىلدىرىپ جۇمىس ىستەۋدە. جەدەل شەشىمدەر قابىلداۋ ايتارلىقتاي ۋاقىت پەن قاراجاتتى تالاپ ەتەدى. بىراق، الداعى جوسپارلاردى نازاردان تىس قالدىرماۋىمىز قاجەت. سوندىقتان، مەن تىكەلەي پرەزيدەنتكە باعىنىشتى بولاتىن ستراتەگيالىق جوسپارلاۋ جانە رەفورمالار اگەنتتىگىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادىم.

بۇرىن مۇنداي ورگان بولدى جانە ءوز جۇمىسىن ويداعىداي اتقاردى. ەندى وسى اگەنتتىك قايتادان تۇتاس مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ جۇيەسىنىڭ نەگىزگى ورتالىعىنا اينالادى. اگەنتتىك ۇسىنعان رەفورمالار ناقتى، ىسكە اساتىن جانە، ەڭ باستىسى، بارلىق مەملەكەتتىك ورگاندار ءۇشىن ورىنداۋعا مىندەتتى بولۋعا ءتيىس.

رەفورمالار جونىندەگى جوعارى پرەزيدەنتتىك كەڭەس قۇرىلادى. بۇل كەڭەستىڭ شەشىمدەرى تۇپكىلىكتى بولادى. تەز وزگەرىپ جاتقان احۋالعا شىنايى باعا بەرۋ ءۇشىن ستاتيستيكا كوميتەتى اگەنتتىك قۇرامىنا بەرىلەدى.

داستۇرگە ساي، مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ جۇيەسىندە جوسپارلاۋ، ورىنداۋ جانە باعالاۋ قىزمەتىن نەگىزىنەن مەملەكەتتىك اپپارات اتقارادى. بۇل – دۇرىس ەمەس.

مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ جۇيەسى ادام رەسۋرستارىن بارىنشا جۇمىلدىرۋعا ءتيىس، ياعني جەكە سەكتور مەن قوعام وكىلدەرىن تولىققاندى سەرىكتەستەر رەتىندە جۇمىستىڭ بارلىق كەزەڭىنە – جوسپارلاۋعا، ورىنداۋعا جانە باعالاۋعا تارتۋى كەرەك.

سان الۋان كورسەتكىشتەر مەن ينديكاتورلاردان تۇراتىن مەملەكەتتىك باعدارلامالار ازىرلەۋدى توقتاتۋ قاجەت. بارشا ازاماتقا تۇسىنىكتى، قىسقا ءارى نۇسقا ۇلتتىق جوبالار فورماتىنا كوشكەن ءجون. نەگىزگى ماقسات – جۇمىستىڭ بارىسى ەمەس، ناتيجەسى بولۋعا ءتيىس.

وسىنداي تۇبەگەيلى رەفورمانى جۇرگىزۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ قىزمەتىن قايتا قاراۋ كەرەك. بۇل ماسەلە بويىنشا رەفورمالاردى جوسپارلاۋ مەن جۇزەگە اسىرۋدىڭ ۇيلەسىمدىلىگى اسا ماڭىزدى.

مەملەكەتتىك قىزمەت جۇيەسىن رەتكە كەلتىرىپ، قايتا قۇرۋ كەرەك. پاندەميا كەزىندە مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ باسىم بولىگىنىڭ قاشىقتان جۇمىس ىستەۋ رەجيمىنە كوشۋى مەملەكەتتىك اپپاراتتى قىسقارتۋ كەرەكتىگىن جانە بۇعان تولىق مۇمكىندىك بار ەكەنىن كورسەتتى.

مەملەكەتتىك اپپارات جانە كۆازي-مەملەكەتتىك سەكتور قىزمەتكەرلەرىن قىسقارتۋ مەرزىمىن جەدەلدەتۋدى تاپسىرامىن. بيىل ولاردىڭ سانىن 10 پايىزعا، ال كەلەسى جىلى 15 پايىزعا قىسقارتقان ءجون. وسىلايشا، ءبىز 2021 جىلى شەنەۋنىكتەردىڭ سانىن 25 پايىزعا قىسقارتۋ ماسەلەسىن شەشەتىن بولامىز. سونىڭ ناتيجەسىندە جانە تسيفرلاندىرۋ ۇدەرىسىن ەسكەرە وتىرىپ، ودان ءارى قىسقارتۋ تۋرالى شەشىم قابىلدايمىز.

ۇنەمدەلگەن قاراجاتتىڭ ەسەبىنەن قالعان قىزمەتكەرلەردىڭ جالاقىسىن كوبەيتەتىن بولامىز. ەڭبەكاقىسى از مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ قوعام ءۇشىن پايداسىنان زيانى كوپ. بۇل ماسەلەگە جەتە نازار اۋدارماۋ كەرى كەتۋگە، بىلىكتىلىك پەن باستاماشىلدىقتان  ايىرىلۋعا، سونداي-اق، ەڭ سوراقىسى، جەمقورلىققا اكەپ سوقتىرادى. سوندىقتان، 2021 جىلعى 1 شىلدەدەن باستاپ باللدىق-فاكتورلىق جۇيە ەنگىزىلۋگە  ءتيىس. مۇنداي جوبا مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ قۇلشىنىسىن ارتتىرىپ، جاۋاپكەرشىلىگىن نىعايتا تۇسەدى.

بىزگە جاڭا كادرلار، ياعني كاسىبي بىلىكتى، وزىق ويلى جانە باستاماشىل ماماندار اسا قاجەت. مەملەكەتتىك قىزمەت قول جەتپەيتىن جابىق كاستاعا اينالماۋعا ءتيىس.

سونىمەن قاتار، كاسىبي جانە ەتيكالىق نورمالاردىڭ قۇلدىراۋىنا جول بەرمەي، ساباقتاستىق پەن ينستيتۋتسيونالدىق ءداستۇردىڭ ساقتالۋىن قامتاماسىز ەتۋ ماڭىزدى. وسى تۇستا جاۋاپتى حاتشىلار ينستيتۋتىنا ارنايى توقتالعىم كەلەدى.

بۇل ينستيتۋتتى ەنگىزگەن كەزىندە جاۋاپتى حاتشىلاردىڭ ءجيى اۋىسپاي جۇمىس ىستەۋى مينيسترلەردى اكىمشىلىك-كادرلىق جۇمىستاردان بوساتىپ، اپپاراتتىڭ تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتەدى دەگەن وي بولعان. الايدا، ءىس جۇزىندە ولاي بولماي شىقتى. ءتىپتى، مينيسترلەر مەن جاۋاپتى حاتشىلاردىڭ اراسىندا تۇسىنىسپەۋشىلىك تۋىنداپ جاتادى. مۇنىڭ سالدارى ورتاق جۇمىسقا زيانىن تيگىزەدى.

نەگىزگى جاۋاپكەرشىلىك ءبىر ادامعا، ياعني پرەزيدەنت تاعايىندايتىن مينيسترگە جۇكتەلۋگە ءتيىس. سوندىقتان، جاۋاپتى حاتشىلار ينستيتۋتىن جويىپ، ولاردىڭ مىندەتتەرىن مينيسترلىكتىڭ اپپارات باسشىلارىنا جۇكتەگەن ءجون.

بۇل ۇسىنىستاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن وسى جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن مەملەكەتتىك قىزمەت تۋرالى زاڭناماعا ءتيىستى تۇزەتۋلەر ەنگىزۋدى تاپسىرامىن.

نورما شىعارۋ ماسەلەسىن دە قايتا قاراۋ قاجەت.

كارانتين كەزىندە قۇقىقتىق جۇيەنىڭ قاساڭدىعى قولبايلاۋ بولىپ، جۇمىستى قاتتى تەجەگەنى جاسىرىن ەمەس. سول سەبەپتى، توتەنشە جاعداي رەجيمىن ەنگىزىپ، «توتەنشە جارلىق» شىعارۋعا تۋرا كەلدى.

بىراق، مۇنداي شارالار داعدارىس جاعدايىندا ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشپەيدى.

نەگىزگى پروبلەما اتقارۋشى بيلىكتىڭ ءار قادامىنىڭ زاڭمەن شەكتەلىپ، ادىمىنىڭ اشىلماۋىندا بولىپ وتىر. ءبىز مينيسترلەر مەن اكىمدەرگە زور تالاپ قويامىز، بىراق ولاردىڭ وكىلەتتىكتەرى زاڭدار مەن قاۋلىلاردىڭ ناقتى نورمالارىنىڭ اياسىندا شەكتەلەدى. بۇل جاعداي مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ عانا ەمەس، پارلامەنتتىڭ دە جۇمىسىن قيىنداتادى. پارلامەنت پالاتالارى اتقارۋشى ورگانداردىڭ قۇزىرەتىنە بەرۋگە بولاتىن ەگجەي-تەگجەيلى باياندالاتىن نورمالاردى دا قاراستىرۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىر.

الماعايىپ دۇنيەدە جەدەل شەشىم قابىلداي الماۋ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە نۇقسان كەلتىرۋى مۇمكىن.  سوندىقتان، قۇقىقتىق ساياسات تۇجىرىمداماسى اياسىندا زاڭنامانى وزگەرتۋ ارقىلى قۇقىقتىق رەگلامەنتتەۋ دەڭگەيلەرىنىڭ اراسىنداعى تەڭگەرىمدى قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. مۇنى كەيىنگە قالدىرۋعا بولمايدى.

تاعى ءبىر ماڭىزدى مىندەت – كۆازيمەملەكەتتىك كومپانيالاردى كورپوراتيۆتىك باسقارۋ ءىسىن جاقسارتۋ ماسەلەسىن شەشۋ.

ەلىمىزدە ونداعان ۇلتتىق كومپانيا جانە ون مىڭداعان مەملەكەتتىك كاسىپورىن بار. بۇل رەتتە، ءىرى كۆازيمەملەكەتتىك مەكەمەلەر اكتسيونەرلىك قوعام رەتىندە جۇمىس جۇرگىزەدى، ياعني ولاردىڭ ماقساتى – پايدا تابۋ. ەگەر مەملەكەتتىك قىزمەتتەردىڭ ءبىر بولىگى ولارعا بەرىلسە، مۇنداي كومپانيالاردىڭ جۇمىسى ازاماتتارعا جانە ەكونوميكاعا ناقتى قىزمەت كورسەتۋگە ارنالىپ، قوسىمشا سيپاتقا يە بولۋعا ءتيىس.

كوپتەگەن اكتسيونەرلىك قوعامدا قالىپتى تۇسىنىكتەر اۋىسىپ كەتكەن. كورپوراتيۆتىك باسقارۋ قوسىمشا بيۋروكراتيالىق راسىمگە اينالىپ وتىر.

تۇتاس كۆازيمەملەكەتتىك سەكتوردى رەفورمالاۋ ءىسىن جالعاستىرۋ قاجەت. كەيبىر شەشىمدەر بۇگىن جاريالانادى، ال قالعان ماسەلەلەر بويىنشا ۇكىمەت ماعان ۇسىنىس بەرەدى.

II. جاڭا جاعدايداعى ەكونوميكالىق دامۋ

ۇزاققا سوزىلعان مۇناي ءداۋىرى اياقتالعان سياقتى. الەمدىك نارىقتىڭ مۇلدە جاڭا احۋالىنا دايىن بولۋ كەرەك.

ارتاراپتاندىرىلعان جانە تەحنولوگياعا نەگىزدەلگەن ەكونوميكا قۇرۋ – ءجاي قاجەتتىلىك قانا ەمەس. ءبىز ءۇشىن بۇدان باسقا جول جوق.

سونىمەن قاتار، ەكونوميكا حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋعا باعىتتالۋى كەرەك. ۇلتتىق تابىستىڭ وسىمىنەن تۇسەتىن يگىلىكتەردى ءادىل ءبولۋ، ءتيىمدى الەۋمەتتىك «ليفتىلەردى» ورنىقتىرۋ جونىندەگى قوعامنىڭ وتكىر تالابى مىندەتتى تۇردە ورىندالۋعا ءتيىس.

سوندىقتان ەلىمىزدىڭ جاڭا ەكونوميكالىق باعدارى باستى جەتى قاعيداتقا نەگىزدەلۋى كەرەك:

1. يگىلىكتەر مەن مىندەتتەردىڭ ءادىل ءبولىنىسى.
2. جەكە كاسىپكەرلىكتىڭ جەتەكشى ءرولى.
3. ءادىل باسەكەلەستىك، كاسىپكەرلەردىڭ جاڭا بۋىنى ءۇشىن نارىق اشۋ.
4. ونىمدىلىكتى كوبەيتۋ، ەكونوميكانىڭ اۋقىمدىلىعىن جانە تەحنولوگيالىق سيپاتىن ارتتىرۋ.
5. ادامي كاپيتالدى دامىتۋ، جاڭا ۇلگىدەگى ءبىلىم سالاسىنا ينۆەستيتسيا تارتۋ.
6. «جاسىل» ەكونوميكانى دامىتۋ، قورشاعان ورتانى قورعاۋ.
7. مەملەكەت تاراپىنان دايەكتى شەشىمدەر قابىلداۋ جانە سول ءۇشىن قوعام الدىندا جاۋاپتى بولۋ.

بۇل رەتتە ءبىز باسەكەگە قابىلەتتىگىمىزدى كورسەتەتىن  ارتىقشىلىعىمىزعا جانە ناقتى مۇمكىندىكتەرىمىزگە سۇيەنىمىز كەرەك.

*  *  *

قازاقستاننىڭ الدىندا تۇرعان اسا ماڭىزدى مىندەت – ونەركاسىپتىك الەۋەتىمىزدى تولىق پايدالانۋ.

وسى سالاداعى تابىستارىمىزعا قاراماستان، ىشكى نارىقتىڭ زور مۇمكىندىكتەرىن ءالى دە بولسا تولىققاندى جۇزەگە اسىرا الماي كەلەمىز. وڭدەلگەن تاۋارلاردىڭ ۇشتەن ەكىسىنە جۋىعى شەتەلدەن اكەلىنەدى.

ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ ستراتەگيالىق قۋاتىن ارتتىرۋ ءۇشىن تەز ارادا قايتا وڭدەۋ ءىسىنىڭ جاڭا سالالارىن دامىتۋ قاجەت. بۇل قارا جانە ءتۇستى مەتاللۋرگيا، مۇناي حيمياسى، كولىك قۇراستىرۋ جانە ماشينا جاساۋ، قۇرىلىس ماتەريالدارى مەن ازىق-تۇلىك ءوندىرۋ جانە باسقا دا سالالاردى قامتيدى.

ساپالىق تۇرعىدان مۇلدە جاڭا ۇلتتىق يندۋستريانى دامىتۋ ءۇشىن جاڭعىرتىلعان زاڭنامالىق نەگىز قاجەت.

ونەركاسىپتى رەتتەۋ جانە وعان قولداۋ كورسەتۋ ماسەلەلەرى ءتۇرلى زاڭنامالىق اكتىلەردە كورىنىس تاپقان. بىراق، ورتاق ماقسات كورسەتىلمەگەن، جۇزەگە اسىرىلاتىن ساياسات پەن شارالاردىڭ اراسىندا ءوزارا بايلانىس جوق.

سونداي-اق، جەكەلەگەن سەكتورلاردى نەمەسە سالالاردى رەتتەيتىن كوپتەگەن زاڭ بار.

مىسالى، «ەلەكتر ەنەرگەتيكاسى تۋرالى» زاڭ، «كولىك تۋرالى» زاڭ.

وڭدەۋ ونەركاسىبىن دامىتۋدىڭ قاعيداتتارىن، ماقساتتارى مەن مىندەتتەرىن بەلگىلەيتىن «ونەركاسىپ ساياساتى تۋرالى» ءبىرىزدى زاڭ جىل سوڭىنا دەيىن ازىرلەنۋگە ءتيىس.

ونەركاسىپكە قولداۋ كورسەتۋدىڭ ناقتى شارالارىن دا جەتىلدىرۋ كەرەك. بىزدە جۇيەلى ءارى ءبىرتۇتاس ۇستانىم جوق. سونىڭ سالدارىنان سانسىز كوپ جوباعا قاراجاتتى ىسىراپ ەتىپ وتىرمىز.

ارينە، ونەركاسىپكە قولداۋ كورسەتۋدىڭ كەڭ كولەمدى قامتيتىن اۋقىمدى شارالارىن ساقتاپ قالامىز. سونىمەن بىرگە، ۇكىمەت ستراتەگيالىق تۇرعىدان ماڭىزدى وندىرىستەردى، نەگىزگى ەكسپورتتىق باسىمدىقتاردى ايقىنداپ، قولداۋ شارالارىنىڭ اياسىن كەڭەيتۋ كەرەك.

ستراتەگيالىق جوبالار ءۇشىن زاتتاي گرانتتى، قارجىلاندىرۋ جەڭىلدىگىن، جەكەلەي كەپىلدىكتى، ەكسپورتتىق قولداۋ تاسىلدەرىن توپتاپ ۇسىنۋ جولىن قاراستىرۋ كەرەك. ينۆەستورلاردىڭ قارجىلىق شىعىنىنىڭ ءبىر بولىگىن سالىق تولەۋدەن بوساتۋ ارقىلى وتەۋگە بولادى.

مەملەكەتتىك، كۆازيمەملەكەتتىك سەكتورلار جانە جەر قويناۋىن پايدالانۋشىلار ءۇشىن كەپىلدى ساتىپ الۋ تالابىن قاراستىرۋ قاجەت.

ەڭ باستى نارسە – جوبانىڭ جۇزەگە اسىرىلاتىن بۇكىل كەزەڭىندە زاڭنامالىق شارتتاردىڭ تۇراقتى بولۋى.

ارينە، تەك بۇل شارالارمەن عانا شەكتەلمەيمىز. ناقتى قولداۋ دەڭگەيى جوباعا سالىنعان قاراجاتتىڭ كولەمىنە جانە ونىڭ باسىمدىعىنا بايلانىستى بولادى.

مەملەكەت پەن ينۆەستورلار اراسىنداعى ۋاعدالاستىقتاردى بەكىتۋ ءۇشىن ستراتەگيالىق ينۆەستيتسيالىق كەلىسىم جاسالادى. بۇل – جاڭا ءتاسىل.

وسى باستامانى جىل سوڭىنا دەيىن ەكونوميكالىق ءوسىمدى قالپىنا كەلتىرۋ جونىندەگى زاڭ جوباسى اياسىندا جۇزەگە اسىرعان ءجون. ۇكىمەت ستراتەگيالىق كەلىسىمدەرگە ەنەتىن جوبالاردىڭ توپتاماسىن 2021 جىلدىڭ ءساۋىر ايىنا دەيىن ازىرلەيدى.

وڭدەۋشى كاسىپورىنداردىڭ وتاندىق شيكىزاتقا قولايلى باعامەن تولىق قول جەتكىزۋ ماسەلەسى دە جۇيەلى تۇردە شەشىلۋگە ءتيىس.

ۇكىمەتكە جىل سوڭىنا دەيىن ەلىمىزدىڭ وڭدەۋشى ءوندىرىس ورىندارىن شيكىزاتپەن تولىق قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن رەتتەۋ تاسىلدەرىن ازىرلەۋدى تاپسىرامىن.

ونەركاسىپتىڭ دامۋىنا رەتتەلەتىن ساتىپ الۋ جۇيەسى تىكەلەي اسەر ەتەدى. ونىڭ كولەمى 15 تريلليون تەڭگەگە جۋىق نەمەسە جالپى ىشكى ءونىمنىڭ بەستەن ءبىر بولىگىن قۇرايدى. ۇكىمەت پەن اكىمدەردىڭ مىندەتى – وسى الەۋەتتى بارىنشا پايدالانۋ.

مەنىڭ تاپسىرمام بويىنشا، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ساتىپ الۋ جۇيەسىن جاقسارتا تۇسەتىن جاڭا زاڭ قابىلداندى. بىراق ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ ساتىپ الۋ جۇيەسى ءالى دە بولسا اشىق ەمەس جانە وعان قاتارداعى كاسىپكەرلەردىڭ قولى جەتە بەرمەيدى.

جىل سوڭىنا دەيىن كۆازيمەملەكەتتىك سەكتوردىڭ بارلىق ساتىپ الۋ جۇمىستارىن رەتتەيتىن ءبىرتۇتاس زاڭ قابىلداۋدى تاپسىرامىن. رەتتەلەتىن بارلىق ساتىپ الۋلار بارىنشا اشىق جانە «ءبىر تەرەزە» ارقىلى عانا جۇزەگە اسىرىلۋعا ءتيىس.

ەگەر ءتيىستى قۇقىق قولدانۋ تاجىريبەسى بولماسا، زاڭنامانى جەتىلدىرگەننەن ەشقانداي پايدا جوق.

شەتەلدىڭ ارزان ءارى ساپاسىز تاۋارلارى وتاندىق ءونىم رەتىندە ۇسىنىلىپ، ساتىپ الۋ كونكۋرستارىندا جەڭىپ شىعاتىن كەزدەرى ءجيى بولىپ تۇرادى. وتاندىق ءونىم وندىرۋشىلەردىڭ ءتىزىمى دە، يندۋستريالدى سەرتيفيكاتتار دا جالعان وندىرۋشىلەرگە ناقتى توسقاۋىل قويا الماي وتىر.

ۇكىمەت «اتامەكەن» ۇلتتىق كاسىپكەرلەر پالاتاسىمەن بىرلەسىپ، جىل سوڭىنا دەيىن قازاقستاننىڭ قامتۋ ۇلەسىن ارتتىرۋ ءۇشىن ناقتى ۇسىنىستار ازىرلەيدى.

وسى سالاعا قاتىستى ورتاق مىندەت – وڭدەۋ ونەركاسىبىنىڭ ءوندىرىسىن بەس جىل ىشىندە كەم دەگەندە 1,5 ەسە ارتتىرۋ.

الايدا، ءبىر عانا ونەركاسىپ ساياساتىنىڭ  ارقىلى يندۋستريالاندىرۋ ءىسىن ايتارلىقتاي ىلگەرىلەتۋگە قول جەتكىزە المايمىز. اقشا-نەسيە، سالىق جانە باسقا دا نەگىزگى سالالارداعى ساياساتتىڭ ناقتى سەكتور سۇرانىسىنان الشاقتاپ كەتپەۋىنىڭ ماڭىزى زور. بۇعان ءالى تولىعىراق توقتالامىن.

*  *  *

اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتپاي، باسەكەگە قابىلەتتى ەكونوميكا قۇرۋ مۇمكىن ەمەس.

بۇل سالادا شەشىمىن تاپپاي كەلە جاتقان وزەكتى ماسەلەلەر بار. اتاپ ايتقاندا، جۇرتتىڭ جەرگە قول جەتكىزە الماۋى، ۇزاق مەرزىمگە بەرىلەتىن «ارزان نەسيەنىڭ» بولماۋى، كاسىبي مامانداردىڭ تاپشىلىعى.

ونىمدىلىكتى ارتتىرىپ، شيكىزات وندىرۋمەن عانا شەكتەلمەۋ ءۇشىن، سونداي-اق قويما جانە كولىك ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋ ماقساتىندا شۇعىل شارالار قابىلداۋ كەرەك.

ەلىمىزدە ەت، جەمىس-جيدەك، كوكونىس، قانت، بيداي، مايلى داقىلدار، ءسۇت ونىمدەرىن ءوندىرۋ جانە وڭدەۋ ءۇشىن 7 ءىرى ەكوجۇيە قالىپتاستىرۋعا بولادى. بالىق شارۋاشىلىعىنا دا ەرەكشە ءمان بەرگەن ءجون. قوسىمشا قۇن قالىپتاستىرۋدىڭ وزەگى سانالاتىن ءىرى جوبالار ماڭىزدى ءرول اتقارۋعا ءتيىس.

ۆەرتيكالدى كووپەراتسيا اياسىندا جەكە قوسالقى شارۋاشىلىقتىڭ الەۋەتىن پايدالانعان ابزال. جەكە شارۋاشىلىق ميلليونداعان اۋىل تۇرعىندارىنا تابىس تابۋعا مۇمكىندىك بەرە الادى. ولاردى وڭىرلىك ازىق-تۇلىك حابتارىن قۇرۋعا جۇمىلدىرۋ كەرەك.

ءبىز گوريزونتالدى كووپەراتسيانىڭ الەۋەتىن دە ەستەن شىعارماۋىمىز قاجەت. ونسىز اگروونەركاسىپ كەشەنىندە قارقىندى دامۋ بولمايدى. باسى بىرىكپەگەن جەكە قوسالقى شارۋاشىلىقتار، شىن مانىندە، ولمەستىڭ كۇنىن كورىپ وتىر. بۇل رەتتە، ساپالى ءارى مول ءونىم ءوندىرۋ، ۇزدىكسىز تاۋار جەتكىزۋ تۋرالى ءسوز قوزعاۋدىڭ ءوزى ورىنسىز. باسەكەگە قابىلەتسىزدىك پەن يمپورتتان ارىلا الماي وتىرۋىمىزدىڭ سەبەبى دە وسىدا.

كووپەراتسيا كەزىندە جەر جانە باسقا دا مۇلىككە قاتىستى بارلىق قۇقىقتار ساقتالادى. كووپەراتسيا شارۋاشىلىقتارعا شيكىزات ساتىپ الۋ، ءونىم ءوندىرۋ جانە ونى ساتۋدى ۇيىمداستىرۋ بارىسىندا كۇش جۇمىلدىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. اۋىل ەڭبەككەرلەرىنىڭ اۋىر جۇمىسى تىم ارزان باعالانادى. بۇل – جاسىرىن ەمەس. تابىستىڭ باسىم بولىگىنە الىپساتارلار كەنەلىپ جاتادى. سوندىقتان، سۋبسيديا جانە سالىق جەڭىلدىكتەرىن بەرۋ باعدارلامالارى اياسىندا اۋىلدىق جەرلەردەگى كووپەراتسيانى ىنتالاندىرۋ ءۇشىن ءتيىستى شارالار توپتاماسىن ازىرلەۋ قاجەت.

تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە. كەلەسى جىلى اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەرلەردى پايدالانۋ ماسەلەسى بويىنشا جەر كودەكسىنىڭ كەيبىر نورمالارىنا قاتىستى ەنگىزىلگەن موراتوري كۇشىن جويادى.

جەرىمىز شەتەلدىكتەرگە ساتىلمايدى. بىراق، ۇكىمەت اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرىن تولىققاندى ەكونوميكالىق اينالىمعا ەنگىزۋدىڭ وزگە ءادىس-تاسىلدەرىن ازىرلەۋگە ءتيىس. اگرارلىق سەكتورعا ينۆەستيتسيا تارتۋ اۋاداي قاجەت.

كاسىبي مامانداردىڭ تاپشىلىعى، سونداي-اق اگرارلىق عىلىمنىڭ ويداعىداي دامىماۋى – بۇل سالاداعى قوردالانعان ماسەلەلەر. وسى باعىتتا اتقارۋشى بيلىك تاراپىنان ناقتى شارالار قابىلدانۋى كەرەك.

تەحنولوگيالىق تۇرعىدان ەسكىرگەن سۋارۋ جۇيەسى ۇلكەن كەدەرگى كەلتىرىپ وتىر. سۋدىڭ 40 پايىزى دالاعا كەتىپ جاتاتىن كەزدەرى بولادى. ونسىز دا سۋ تاپشىلىعىنىڭ زاردابىن تارتىپ وتىرعان ەلىمىز بۇعان جول بەرە المايدى. وسى سالانىڭ نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق تۇرعىدان رەتتەلۋىن قامتاماسىز ەتىپ، زاماناۋي تەحنولوگيالار مەن يننوۆاتسيانى ەنگىزۋ ءۇشىن ەكونوميكالىق ىنتالاندىرۋ شارالارىن ازىرلەۋ قاجەت.

اگروونەركاسىپ كەشەنىن دامىتۋ جونىندەگى قولدانىستاعى مەملەكەتتىك باعدارلاما كەلەسى جىلى اياقتالادى. ۇكىمەتكە بيزنەس وكىلدەرىمەن بىرلەسىپ، اگروونەركاسىپ كەشەنىن دامىتۋ جونىندەگى جاڭا ۇلتتىق جوبانى ازىرلەۋگە كىرىسۋدى تاپسىرامىن.

نەگىزگى مىندەتتەرىمىز:

الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ازىق-تۇلىك تاۋارلارىمەن ءوزىمىزدى تولىق قامتاماسىز ەتۋ;
ميلليونداعان اۋىل تۇرعىندارىنىڭ تابىسىن ارتتىرۋ;
ەڭبەك ونىمدىلىگىن ەكى جارىم ەسە كوبەيتۋ;
اگروونەركاسىپ كەشەنى ءونىمىنىڭ ەكسپورتىن ەكى ەسە ارتتىرۋ.

*  *  *

وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى – كولىك-لوگيستيكا كەشەنىن دامىتۋ.

«نۇرلى جول» باعدارلاماسىنىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى تابىستى جۇزەگە اسىرىلدى. سونىڭ ارقاسىندا ەلوردامىزدى وڭىرلەرمەن «تارماقتانۋ» قاعيداتى بويىنشا بايلانىستىرۋعا مۇمكىندىك تۋدى. كولىك جۇيەسىنىڭ جاڭا ينفراقۇرىلىمدىق ۇستىنى قالىپتاستى. ەلىمىزدىڭ جاھاندىق كولىك دالىزدەرىمەن ينتەگراتسيالانۋى قامتاماسىز ەتىلىپ، ازيا مەن ەۋروپانى بايلانىستىرعان قازاقستاننىڭ تاريحي مارتەبەسى قالپىنا كەلتىرىلدى.

دەگەنمەن، بۇل سالاداعى باسەكەلەستىك وتە كۇشتى. ورتالىق ازيا وڭىرىندە پايدا بولعان بالامالى جوبالار قازاقستاننىڭ كولىك الەۋەتىن تومەندەتۋى مۇمكىن.

سول سەبەپتەن «نۇرلى جول» باعدارلاماسىنىڭ ەكىنشى كەزەڭى ەلىمىزدىڭ كولىك-ترانزيت سەكتورىنىڭ جەتەكشى ءرولىن بەكەمدەۋگە ارنالۋى كەرەك.

قازاقستاننىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگى تىڭ ينفراقۇرىلىمدىق جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ، جاڭا مەملەكەتتەر مەن كومپانيالاردى تارتۋ، قىزمەت كورسەتۋ ساپاسىن جاقسارتۋ جانە ترانزيتتىك باعدارلارداعى جىلدامدىقتى ارتتىرۋ ەسەبىنەن وسۋگە ءتيىس.

الدىمىزدا تۇرعان مىندەت – 2025 جىلعا دەيىن 24 مىڭ شاقىرىم جولدى، ياعني رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار جولداردىڭ ءبارىن، قايتا جوندەپ، جول بويىنداعى قىزمەت كورسەتۋمەن قامتاماسىز ەتۋ.

*  *  *

شاعىن جانە ورتا بيزنەس كۇردەلى كەزەڭدى باستان وتكەرۋدە. شىن مانىندە، پاندەميانىڭ زاردابى وسى سالاعا اۋىر ءتيدى.

ەكونوميكانىڭ شەككەن زاردابىن ەڭسەرۋ ءۇشىن  700 مىڭنان استام كاسىپكەرگە سالىق جەڭىلدىكتەرى بەرىلدى. تولەم مەرزىمى كەيىنگە شەگەرىلدى، نەسيەنى جەڭىلدىكپەن قايتا قارجىلاندىرۋ مۇمكىندىگى ۇسىنىلدى. بىراق، احۋال ءالى دە بولسا كۇردەلى.

شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە قوسىمشا كومەك رەتىندە ەكونوميكانىڭ زارداپ شەككەن سالالارىنداعى كاسىپكەرلەردىڭ قازىرگى بارلىق نەسيەلەرىنىڭ 6 پايىزعا دەيىنگى جىلدىق مولشەرلەمەسى بويىنشا مەملەكەتتىك سۋبسيديا بەرۋدى تاپسىرامىن. سۋبسيديالاۋ توتەنشە جاعداي جاريالانعان ساتتەن، ياعني بيىلعى 16 ناۋرىزدان باستاپ 12 ايلىق كەزەڭدى قامتيدى.

ۇلتتىق بانك كوبىرەك زارداپ شەككەن سەكتورلارداعى شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ اينالىم قاراجاتىن كوبەيتۋ ءۇشىن ارناۋلى باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋدا. بۇعان دەيىن بۇل باعدارلاما بيىل اياقتالادى دەپ جوسپارلانعان ەدى.

قازىرگى كۇردەلى احۋالعا بايلانىستى اتالعان باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋ مەرزىمىن 2021 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن ۇزارتۋدى جانە ونىڭ اياسىن كەڭەيتۋدى تاپسىرامىن. وسىعان وراي قوسىمشا 200 ميلليارد تەڭگە ءبولۋ قاجەت. سول ارقىلى باعدارلامانىڭ جالپى قۇنىن 800 ميلليارد تەڭگەگە دەيىن جەتكىزەمىز.

سونداي-اق،  مەملەكەتتىك ورگاندار مەن كۆازي-مەملەكەتتىك سەكتورعا تيەسىلى جىلجىمايتىن مۇلىك نىساندارىن جالعا الىپ وتىرعان شاعىن ورتا بيزنەس وكىلدەرىن جىل سوڭىنا دەيىن جالداۋ اقىسىن تولەۋدەن بوساتۋدى تاپسىرامىن.

قازىرگىدەي جاعدايدا جۇمىس ورىندارىن جانە حالىقتىڭ تابىسىن ساقتاۋ – باستى باسىمدىق. سوندىقتان وسى كەزەڭدە كوبىرەك زارداپ شەككەن سالالارداعى شاعىن جانە ورتا بيزنەس وكىلدەرىنىڭ ەڭبەكاقى قورىنا تۇسەتىن اۋىرتپالىقتى جەڭىلدەتۋ ماڭىزدى بولىپ وتىر. بيزنەستىڭ وسى ساناتى بويىنشا ەڭبەكاقىدان بيۋدجەتتىك ەمەس قورلارعا اۋدارىلاتىن تولەمدەردى جىل سوڭىنا دەيىن توقتاتۋدى تاپسىرامىن.

كەلەسى ماسەلە – بيزنەس احۋالى. بۇل سالانى رەفورمالاۋ كەرەك. ويتكەنى رەتتەۋ جۇيەسى ءالى دە بولسا قولايسىز، ءتىپتى جازالاۋشى سيپاتىنان ارىلا الماي وتىر.

رەتتەۋشىلىك ساياساتتىڭ نەگىزگى قاعيداتتارىن وزگەرتۋ قاجەت. مەملەكەتتىك رەتتەۋگە ازاماتتاردىڭ دەنساۋلىعىن جانە ەكولوگيانى قورعاۋ ءۇشىن عانا جول بەرىلەدى.

زاڭ بويىنشا دا، تاجىريبە جۇزىندە دە ناقتى بولمىستىڭ قاساڭ فورمادان ارتىقشىلىعى بار ەكەنىن، اقىل-وي مەن ءمان-مازمۇننىڭ قاتاڭ زاڭ نورمالارىنان باسىم ءتۇسۋ مۇمكىندىگىن ەسكەرگەن ءجون. تەكسەرۋ جۇرگىزۋگە تىيىم سالعان ءۇش جىلدىق موراتوري وسىنداي رەتتەۋ جۇيەسىن جاڭادان ەنگىزۋگە جول اشادى.

بۇل رەتتە سىبايلاس جەمقورلىق مەيلىنشە ءجيى تۋىندايتىن ساۋلەت-قۇرىلىس قىزمەتى، سانيتارلىق ەپيدەميولوگيالىق قاداعالاۋ، ۆەتەريناريا، سەرتيفيكاتتاۋ جانە باسقا دا سالالاردان باستاۋ كەرەك. شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ قىزمەتىن رەتتەيتىن جاڭا نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق بازانى كەلەسى جىلى ازىرلەۋدى تاپسىرامىن.

قايتالاپ ايتامىن: مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ كاسىپكەرلىك قىزمەتكە كەز-كەلگەن زاڭسىز ارالاسۋى، بيزنەسمەندەردىڭ جۇمىسىنا كەدەرگى كەلتىرۋ مەملەكەتكە قارسى جاسالعان اۋىر قىلمىس رەتىندە باعالانۋى كەرەك. كاسىپكەرلەر شەنەۋنىكتەر تاراپىنان زاڭسىز قىسىم كورسە، بىردەن پروكۋراتۋرا ورگاندارىنا جۇگىنگەنى ءجون.

كاسىپكەرلىككە قولداۋ كورسەتكەندە ورتا بيزنەسكە دە ەرەكشە نازار اۋدارۋ كەرەك. ويتكەنى نارىقتا تابىستى بولۋدىڭ نەگىزگى كورسەتكىشى ورتا بيزنەستىڭ وركەندەۋىمەن ولشەنەدى. مۇنداي كومپانيالار ىشكى نارىققا قانا ەمەس، سىرتقى نارىققا دا بەيىمدەلۋگە ءتيىس. ولاردىڭ ەكسپورتتىق الەۋەتىن ارتتىرۋ ءۇشىن قولداۋدى كۇشەيتۋ كەرەك.

ۇكىمەتكە شيكىزاتتىق ەمەس ورتا كاسىپورىندارعا ارنالعان ەكسپورتتىق اكسەلەراتسيا باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋدى تاپسىرامىن. بۇل يدەيادان ناتيجەگە دەيىن ماقساتتى تۇردە قولداۋ كورسەتۋ ءۇشىن قاجەت.

شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ جالپى ىشكى ونىمدەگى ۇلەسى 2025 جىلعا قاراي 35 پايىزعا دەيىن، ال جۇمىسپەن قامتىلعانداردىڭ سانى 4 ميلليون ادامعا دەيىن كوبەيۋى كەرەك. بۇل وسى سالانى دامىتۋعا باعىتتالعان جۇمىستاردىڭ باستى ناتيجەسى بولماق.

*  *  *

جۇمىسىمىزدىڭ تابىستى بولۋىنا جول اشاتىن ماڭىزدى فاكتور – «وزەكتەس» مەملەكەتتىك ساياساتتاردى قايتا قۇرۋ.

اقشا-نەسيە ساياساتىن قايتا قاراعان ءجون.

ءبىز ۇلتتىق جانە حالىقارالىق ينۆەستورلاردىڭ تەڭگەگە سەنىمسىزدىك بىلدىرەتىنىن كورىپ وتىرمىز.

ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ ءىسىنىڭ جەتكىلىكسىزدىگى جانە باعامنىڭ تىم قۇبىلمالىلىعى شەتەلدەن ينۆەستيتسيا تارتۋعا كەدەرگى كەلتىرىپ وتىر. بۇل، اسىرەسە، شيكىزاتتىق ەمەس سەكتوردا ايقىن سەزىلەدى.

ۆاليۋتا نارىعىن رەتتەۋگە جانە كاپيتال قوزعالىسىنا قاتىستى پروبلەمالار دا تەرىس ىقپالىن تيگىزۋدە. ەكسپورتتان تۇسەتىن تابىستىڭ ەلەۋلى بولىگى ىشكى ۆاليۋتا نارىعىنا تۇسپەي، شەتەلدە قالىپ قويادى. ۇكىمەت پەن ۇلتتىق بانك ەكسپورتتاۋشىلاردى ۆاليۋتالىق تابىستى ساتۋعا ىنتالاندىرۋعا ءتيىس.

اقشا-نەسيە ساياساتىنىڭ ىنتالاندىرۋشىلىق ءرولىن دە كۇشەيتۋ قاجەت. قازىرگى تاڭدا بۇل ساياسات كوبىنەسە ۆاليۋتا نارىعىنداعى قارجىنىڭ شامادان تىس كوبەيىپ كەتۋ قاۋپىنە بايلانىستى تەجەلۋدە. بانكتەر ۆاليۋتا نارىعى جانە ۇلتتىق بانكتىڭ مۇمكىندىكتەرى ارقىلى پايدا تابا الاتىن بولعان سوڭ، ناقتى ەكونوميكانى نەسيەلەندىرۋگە قۇلىقتى ەمەس.

وسى وتىمدىلىكتى قايتا باعدارلاپ، بيزنەسكە نەسيە بەرىپ، ۆاليۋتالىق الىپساتارلىقتى توقتاتۋ ىسىنە بەيىمدەۋ ءۇشىن شارالار قابىلداۋدى تاپسىرامىن. قارجى نارىعىن رەتتەۋ جانە دامىتۋ اگەنتتىگى مەن ۇلتتىق بانكتىڭ وسى مىندەتتى شەشۋ ءۇشىن وكىلەتتىگى مەن قۇزىرەتى تولىق جەتكىلىكتى. جىل سوڭىنا دەيىن جاعداي تۇزەلەدى دەپ ۇمىتتەنەمىن.

قارجى سەكتورىنداعى تاعى ءبىر جاعىمسىز فاكتور – تۇتىنۋ سەگمەنتى مەن بيزنەسكە نەسيە بەرۋ ىسىندەگى تەڭگەرىمسىزدىك. تۇتىنۋشىلارعا توقتاۋسىز، ءتىپتى جاۋاپسىز نەسيە بەرۋگە نورماتيۆتىك تۇرعىدان  توسقاۋىل قويۋ كەرەك. ونىڭ ايتارلىقتاي الەۋمەتتىك زاردابى بولۋى مۇمكىن. ازاماتتاردىڭ قارجىلىق ساۋاتىنىڭ تومەندىگى ولارعا ءتۇرلى نەسيەنى ءجون-جوسىقسىز تىقپالاۋعا سەبەپ بولماۋى كەرەك.

بيىل مەنىڭ تاپسىرمام بويىنشا زاڭنامالىق جانە نورماتيۆتىك بازا وزگەرتىلىپ، قارىز الۋشىنىڭ تولەم قابىلەتىن باعالاۋعا قاتىستى تالاپتار ەداۋىر كۇشەيتىلدى. بۇرىن تۇتىنۋ نەسيەسىن وڭدى-سولدى تاراتىپ كەلگەن ميكروقارجىلىق ۇيىمدار، لومباردتار مەن وزگە دە قارجى مەكەمەلەرىنىڭ قىزمەتى مەملەكەت تاراپىنان رەتتەلەتىن بولدى. الايدا بۇل تۇيتكىل ءالى تولىق شەشىلگەن جوق. اسىرەسە، داعدارىس كەزىندە ەلدىڭ تابىسى ازايعان تۇستا قارىزعا باتۋ قاۋپى ارتا ءتۇستى.

قارجى نارىعىن رەتتەۋ جانە دامىتۋ اگەنتتىگى مەن ۇلتتىق بانك نەسيە بەرەتىن ۇيىمداردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋ، سونداي-اق نەسيە بويىنشا شەكتى مولشەرلەمەلەردى سارالاپ-جىكتەۋ جانە ازايتۋ ءۇشىن قوسىمشا رەتتەۋ شارالارىن قابىلداۋ كەرەك.

ءبىز اقشا-نەسيە ساياساتىنا دەگەن سەنىمدى ارتتىرۋعا ءتيىسپىز. سول سەبەپتى ۇلتتىق بانكتىڭ قۇرامىنان اقشا-نەسيە ساياساتى كوميتەتىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. ونىڭ قۇرامىنا تاۋەلسىز مۇشەلەر دە كىرەدى.

ەگەر ۇلتتىق تابىستى ءادىل ءبولۋدىڭ ماڭىزدىلىعى تۋرالى ايتار بولساق، بارشا ازاماتتارعا ءدال سونداي ۇعىنىقتى بولاتىن سالىق ساياساتىن ازىرلەۋىمىز كەرەك.

بۇگىندە سالىقتار مەن الىمداردىڭ 40-قا جۋىق ءتۇرى بار. ونى باسقارۋ ءىسى تىم كۇردەلى جانە نەگىزىنەن ماجبۇرلىك سيپاتقا يە بولىپ وتىر.

ۇكىمەتكە «اتامەكەن» ۇلتتىق كاسىپكەرلەر پالاتاسىمەن بىرلەسىپ جانە دەپۋتاتتىق كورپۋستى تارتا وتىرىپ، سالىق كودەكسىن جانە زاڭعا سايكەس اكتىلەردى ەگجەي-تەگجەيلى قايتا قاراۋدى تاپسىرامىن. ماقساتىمىز – سالىقتىق مىندەتتەمەلەردى ورىنداۋدى بارىنشا جەڭىلدەتۋ جانە سالىقتار مەن وزگە دە تولەمدەردىڭ سانىن ازايتۋ.

بيۋدجەتتى ءارتاراپتاندىرۋ مەن تولىقتىرۋدىڭ قوسىمشا تەتىگى رەتىندە سالىقتىق مولشەرلەمەلەردى جىكتەۋ جونىندە دە ويلانۋ كەرەك.

شاعىن جانە ورتا بيزنەس سەكتورى بويىنشا پاندەميادان كوپ زارداپ شەككەن كاسىپكەرلەرگە بولشەك ساۋدا سالىعىن اينالىم ەسەبىنەن تولەۋگە مۇمكىندىك بەرۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىن.

حالىقارالىق سالىق سالۋ جۇيەسىنىڭ نورمالارىنا دا ەرەكشە نازار اۋدارعان ءجون. بۇل نورمالار شەتەل ينۆەستيتسياسىن تارتۋعا جانە تاپقان تابىستى قازاقستانعا قايتا قۇيۋعا بارىنشا ىنتالاندىرۋى كەرەك.

سونىمەن قاتار، ترانسفەرتتىك باعا بەلگىلەۋدى جانە كاپيتالدىڭ ەلىمىزدەن شىعارىلۋىن قاتاڭ باقىلاۋعا الۋ قاجەت. ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، ەلىمىزدىڭ جالپى ىشكى ءونىمىنىڭ ۇشتەن بىرىنە جۋىعى ەسەپكە الىنباي، كولەڭكەدە قالىپ كەلەدى. بۇل بيۋدجەت تابىسىن ارتتىرۋعا مول مۇمكىندىك بەرەر ەدى.

سالىق جانە كەدەن سالاسىن تسيفرلاندىرۋ «كولەڭكەلى ەكونوميكانىڭ» كەز-كەلگەن كورىنىستەرىمەن كۇرەسۋگە ايتارلىقتاي كومەكتەسەدى. ءتىپتى، «كولەڭكەلى ەكونوميكا» سىبايلاس جەمقورلىققا جول اشىپ بولىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس.

سوندىقتان قارجى مينيسترلىگىنە قاراستى ەكونوميكالىق تەرگەۋ قىزمەتىنىڭ جۇمىسىن نەگىزىنەن «كولەڭكەلى ەكونوميكامەن» كۇرەسۋگە بەيىمدەۋدى تاپسىرامىن.

ءبىز ۇنەمدى ءارى جاۋاپتى جاڭا بيۋدجەت ساياساتىن ازىرلەۋىمىز كەرەك. باسىم باعىتتار مەن جوبالارعا عانا قارجى بولگەن ءجون. قارجىنى وڭدى-سولدى جۇمسايتىن زامان كەلمەسكە كەتتى. نەگىزگى بيۋدجەتتىك كوەففيتسيەنتتەر مەن ەرەجەلەردىڭ جيناعىن ازىرلەۋ قاجەت.

تۇتاس احۋالدى ءبىلۋ ءۇشىن «كەڭەيتىلگەن بيۋدجەت» ۇعىمىن ەنگىزۋ قاجەت. وندا مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن بولەك، بيۋدجەتتەن تىس قورلاردىڭ دا قارجىسى ەسەپكە الىنۋعا ءتيىس.

بيۋدجەتتى جوسپارلاۋدىڭ جاڭا جۇيەسى ۇلتتىق باسىمدىقتاردى قامتاماسىز ەتىپ، ۇلتتىق جوسپارلاۋ جۇيەسىنىڭ قۇرامداس بولىگىنە اينالۋى كەرەك.

مەملەكەتتىك ورگاندارعا بيۋدجەتتىك دەربەستىك بەرگەن ءجون. بۇل مىندەتتەردى شۇعىل شەشۋگە جانە ۇجىمدىق جاۋاپسىزدىق پەن اۋرە-سارساڭنان قۇتىلۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

بىراق قويىلاتىن تالاپ تا كۇشەيۋگە ءتيىس.  وسىعان وراي ەسەپ كوميتەتىنىڭ قۇزىرەتىن كۇشەيتۋدى تاپسىرامىن.

مۇددەلەر قايشىلىعىنا جول بەرمەۋ ءۇشىن ەسەپ كوميتەتىن قارجىلاندىرۋدىڭ وزگەشە ءتارتىبىن بەلگىلەۋ كەرەك. ونى ۇكىمەت جانىنداعى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىك كوميسسيا ارقىلى ەمەس، پارلامەنتتىڭ سالالىق كوميتەتتەرى ارقىلى جۇزەگە اسىرعان ءجون.

باسەكەلىك ساياساتتىڭ ماڭىزى ارتا ءتۇستى. باسەكەلى ورتانى ايتارلىقتاي تۇرلەندىرىپ، ءار كاسىپكەر ءۇشىن شىن مانىندە تەڭ مۇمكىندىك قالىپتاستىرۋ قاجەت. نارىقتاردى مونوپوليزاتسيالاۋدى توقتاتۋ كەرەك.

نارىقتاعى كوپتەگەن سالالار نارىقتىق ەمەس ءادىس-تاسىلدەر ارقىلى «تاس قامالعا» اينالعانى جاسىرىن ەمەس. كاسىپكەرلەر نارىققا كىرە المايدى، ال ەگەر كىرە قالسا، جەكە مونوپوليستەرگە باعىنۋعا ءماجبۇر بولادى.

باسەكەگە قارسى ارەكەت بارلىق سالادا – كومىر، ەلەكتر ەنەرگياسى، مۇناي ونىمدەرى، بايلانىس، ءدارى-دارمەك، اۋەجاي قىزمەتتەرى، تۇرعىن ءۇي كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق قىزمەتتەرى، لوگيستيكا نارىقتارىندا. بەلەڭ الىپ وتىر. بۇل ءتىزىمدى جالعاستىرا بەرۋگە بولادى.

وڭىرلىك دەڭگەيدە كوبىنە اكىمشىلىك رەسۋرس كوممەرتسيالىق تابىستىڭ كىلتى سانالادى.

مەملەكەتتىك جانە جەكەمەنشىك سالاداعى «مونوپوليستەردىڭ» جۇمىسىن رەتكە كەلتىرۋ كەرەك. ناقتى ەرەجەلەردى بەكىتكەن ءجون: ولار قانداي جاعدايدا جانە قانداي نىساندا قۇرىلادى، تۇسكەن تابىس قايدا جۇمسالادى. قاتاڭ قوعامدىق مونيتورينگ جۇرگىزۋ قاجەت.

بيرجاداعى ساۋدا-ساتتىقتى تارتىپكە كەلتىرۋ كەرەك. بۇل، ەڭ الدىمەن، مۇناي ونىمدەرى، ەلەكتر ەنەرگياسى، كومىر ساۋداسىنا قاتىستى. بۇل سالاداعى ءىرى كومپانيالاردىڭ كوزبوياۋشىلىعىنا جول بەرۋگە بولمايدى.

سوندىقتان باسەكەلەستىكتى قورعايتىن جانە دامىتاتىن مىقتى ءارى تاۋەلسىز ورگان كەرەك. پرەزيدەنتكە تىكەلەي باعىناتىن باسەكەلەستىكتى قورعاۋ جانە دامىتۋ اگەنتتىگىن قۇرۋدى تاپسىرامىن.

تەڭ قۇقىلى باسەكەلەستىكتى دامىتۋ ءۇشىن مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاعا ارالاسۋىن ازايتۋ ماڭىزدى ءرول اتقارادى.

ورتالىق مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ، اكىمدىكتەر مەن حولدينگتەردىڭ مەنشىگىندە ءالى دە بولسا جەتى مىڭعا جۋىق الەۋمەتتىك ەمەس نىسان بار.

مەملەكەت شارۋاشىلىقتى ءتاۋىر جۇرگىزە المايدى دەگەن قاعيدا اكسيوماعا اينالدى.

ۇكىمەت جاڭا جەكەشەلەندىرۋ جوسپارىن قابىلداۋعا ءتيىس. مەملەكەت مەنشىگىندە تەك الەۋمەتتىك نىساندار، سونداي-اق مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن قالىپتى جۇمىسىن قامتاماسىز ەتەتىن نىساندار عانا قالۋى كەرەك.

كۆازيمەملەكەتتىك سەكتوردا اكىمشىلىك-باسقارۋ جۇمىسىمەن اينالىساتىن قىزمەتكەرلەردىڭ سانىن، پايداسىز شىعىنداردى جانە باسى ارتىق ەنشىلەس كومپانيالاردى قىسقارتۋ جۇمىستارى جالعاسىن تابۋعا ءتيىس.

«بايتەرەك» جانە «قازاگرو» حولدينگتەرىنىڭ رولىنە ارنايى توقتالعىم كەلەدى. بۇل كومپانيالار يندۋستريالاندىرۋ جانە اگروونەركاسىپتىك كەشەندى دامىتۋ ىسىنە ەلەۋلى ۇلەس قوسىپ، بۇرىن ءبىر-بىرىمەن بايلانىسسىز بولعان قارجى ينستيتۋتتارىنىڭ قىزمەتىن رەتكە كەلتىردى.

ال، قازىر ءبىز مۇلدە جاڭا جاعدايدا تۇرمىز. ينستيتۋتسيونالدىق قۇرىلىمدى وزگەرتۋ – ۋاقىت تالابى. سوندىقتان، وسى ەكى ۇيىمدى بىرىكتىرىپ، قارجىلىق مۇمكىندىكتەرى اناعۇرلىم زور دامۋ ينستيتۋتىن قۇرعان ءجون.

بۇل رەتتە، پورتفەلدى كومپانيالاردىڭ سانى 2 ەسەگە ازايىپ، شتات سانى دا 50 پايىزعا قىسقارۋعا ءتيىس.

ەلىمىزدىڭ حالىقارالىق ارەناداعى ەكونوميكالىق مۇددەسىن بەلسەندى تۇردە ىلگەرىلەتىپ، ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋدا سىندارلى ۇستانىم جانە كاسىبي بىلىكتىلىك تانىتۋ كەرەك.

قازاقستاننىڭ يگىلىگى ءۇشىن ەۋرازيا ەكونوميكالىق وداعىنىڭ جانە «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جول» جوباسىنىڭ زور مۇمكىندىكتەرىن بارىنشا پايدالانعان ءجون.

الەمدە قالىپتاسقان جاڭا احۋالدا ەلگە ينۆەستيتسيا تارتىپ، وتاندىق تاۋارلار مەن قىزمەتتەردى ەكسپورتقا شىعارۋ ۇكىمەت ءۇشىن ەرەكشە باسىمدىققا يە بولىپ وتىر.

استانا حالىقارالىق قارجى ورتالىعىنىڭ الەۋەتىن ءتيىمدى پايدالانعان ءجون.

قارجى ورتالىعى تىكەلەي جانە پورتفەلدى ينۆەستيتسيالار تارتۋدىڭ نەگىزگى قۇرالىنا اينالۋعا ءتيىس.

*  *  *

تۇيىندەي كەلە ايتارىم، جالپى ىشكى ءونىمنىڭ ابستراكتىلى وسىمىمەن جۇرتتى قۋانتا المايمىز. حالىققا تۇراقتى جۇمىس ورىندارى، قولايلى جول، اۋرۋحانالار مەن مەكتەپتەر، ساپالى ازىق-تۇلىك كەرەك.

ەكونوميكالىق رەفورمالار ازاماتتاردىڭ تابىسىن ارتتىرىپ، تۇرمىس ساپاسىنىڭ جوعارى ستاندارتىن قامتاماسىز ەتكەندە عانا ءوزىن-ءوزى اقتاپ، قولداۋعا يە بولادى. وسىنى ءاردايىم ەستە ۇستاۋىمىز قاجەت.

III. تەڭگەرىمدى اۋماقتىق دامۋ

ەلىمىزدى اۋماقتىق جانە كەڭىستىك تۇرعىسىنان دامىتۋ تاسىلدەرىن تۇبەگەيلى وزگەرتۋ كەرەك.

وڭىرلەرىمىز اراسىندا ەكونوميكالىق جانە وندىرىستىك باعىتى، تۇرمىس دەڭگەيى، مەملەكەتتىك قىزمەت ساپاسى جاعىنان ايىرماشىلىقتار بار. سوندىقتان اۋماقتىق دامۋ جولىندا ءار ءوڭىردىڭ باسەكەلى ارتىقشىلىعىن ەسكەرۋ قاجەت.

ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىگى مەن وڭتۇستىك-شىعىس ايماعىنىڭ ونەركاسىپتىك الەۋەتىن بارىنشا پايدالانۋ كەرەك. وسى وڭىرلەردە ەلىمىزدىڭ ەڭبەك رەسۋرسىنىڭ جارتىسى شوعىرلانعان. ساپالى جۇمىس ورىندارى بۇل ايماقتاردى دامىتۋ ءۇشىن وتە وزەكتى.

اگرارلىق سەكتورعا ءداستۇرلى قولداۋ كورسەتۋمەن قاتار، اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن تەرەڭدەتىپ قايتا وڭدەۋگە، تاماق جانە توقىما ءوندىرىسىن دامىتۋعا، قۇرىلىس ماتەريالدارىن شىعارۋعا جانە ونەركاسىپتىڭ وزگە دە سالالارىنا باسا نازار اۋدارۋ قاجەت.

يندۋستريالاندىرۋ الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشىپ، تابىستى ارتتىرۋ ءۇشىن عانا ەمەس، سونداي-اق ازاماتتاردىڭ جاڭا مەنتالدىگىن قالىپتاستىرىپ، زامان تالابىنا بەيىمدەۋ ءۇشىن دە ماڭىزدى. ال بۇل – ۇلتتىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىراتىن نەگىزگى فاكتوردىڭ ءبىرى.

ءىرى مەتاللۋرگيالىق كاسىپورىندار ورنالاسقان وڭىرلەردى دامىتۋعا قاتىستى تىڭ كوزقاراس كەرەك. بۇل، ەڭ الدىمەن، شىعىس قازاقستان، قاراعاندى جانە پاۆلودار وبلىستارىنا قاتىستى. وسى وڭىرلەر جوعارى تەحنولوگيالى، عىلىمدى قاجەت ەتەتىن ءوندىرىستىڭ جانە تەحنيكالىق قىزمەت كورسەتۋدىڭ ورتالىعى بولا الادى.

قازاقستاننىڭ باتىس وڭىرلەرى مۇناي-حيميا كەشەندەرىن سالىپ، جوعارى دەڭگەيدەگى قايتا وڭدەۋ ءىسىنىڭ جاڭا ءوندىرىستىڭ تسيكلدارىن قۇرۋ ءۇشىن ينۆەستيتسيا تارتاتىن ورتالىققا اينالۋعا ءتيىس. بىزدە وسى كۇنگە دەيىن مۇناي حيمياسى مەن گازدى قايتا وڭدەۋ جۇيەسىنىڭ جوقتىعى – اقىلعا قونبايتىن قيسىنسىز نارسە.

اسىرەسە، مونوقالالارىمىزدى دامىتۋ ىسىنە تىڭ سەرپىن بەرۋ اسا ماڭىزدى. بۇل رەتتە، قالا قۇراۋشى كاسىپورىندارعا زور جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلەدى. ولار بارىنشا اتسالىسپاسا، بۇل مىندەت ورىندالمايدى.

قازاقستان مەن رەسەيدىڭ شەكارالاس اۋماقتارىندا 30 ميلليونعا جۋىق ادام تۇرادى. ميلليوننان استام تۇرعىنى بار بىرنەشە قالا ورنالاسقان. وتاندىق تاۋارلاردى ساتۋ جانە ينۆەستيتسيا تارتۋ ءۇشىن رەسەي بيلىگىنىڭ وكىلدەرىمەن جانە مەكەمەلەرىمەن تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتۋ – ەلىمىزدىڭ شەكارا ماڭىن دامىتۋدىڭ اسا ماڭىزدى فاكتورى.

اۋىلدىڭ الەۋەتىن تولىق پايدالانۋ – ستراتەگيالىق ماڭىزى بار ماسەلە. اۋىلداعى مەيلىنشە وزەكتى ماسەلەلەردى شەشۋگە ارنالعان «اۋىل – ەل بەسىگى» باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ جالعاساتىن بولادى.

وڭىرلەردى دامىتۋ ىسىنە قاتىستى تىڭ ءتاسىل ۋربانيزاتسيا ۇدەرىسىن باسقارۋعا، «ميگراتسيا تولقىنىن» كەزەڭ-كەزەڭمەن جۇرگىزۋگە، ءىرى قالالارداعى حالىقتىڭ تىعىز ورنالاسۋى مەن الەۋمەتتىك شيەلەنىس ماسەلەلەرىن شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

IV. ازاماتتاردىڭ الەۋمەتتىك ءال-اۋقاتى – باستى باسىمدىق

ازاماتتاردىڭ الەۋمەتتىك ءال-اۋقاتى، ەڭ الدىمەن، باسپانا ماسەلەسىنە تىكەلەي بايلانىستى.

نارىق جاعدايىندا تۇرعىن ءۇيدىڭ قول جەتىمدىلىگى ادامداردىڭ تابىسىنا جانە وسى مىندەتتى وزدىگىنەن شەشۋ الۋ قابىلەتىنە وراي جۇزەگە اسادى.

مەنىڭ تاپسىرمام بويىنشا ەل تۇرعىندارىنىڭ زەينەتاقى جيناعىنىڭ ءبىر بولىگىن پايدالانۋ ماسەلەسى پىسىقتالدى. بۇل، اسىرەسە، قازىر ەرەكشە ماڭىزدى.

2021 جىلدىڭ وزىندە بىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورىنىڭ 700 مىڭ سالىمشىسى ءوز جيناعىنىڭ ءبىر بولىگىن تۇرعىن ءۇي الۋعا، ەمدەلۋگە جۇمساي الادى نەمەسە باسقارۋشى كومپانيالاردىڭ يەلىگىنە بەرەدى.

ۇكىمەتكە ۇلتتىق بانكپەن بىرلەسىپ، وسى جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن بارلىق قاجەتتى نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەردى قابىلداپ، دايىندىق جۇمىستارىن جۇرگىزۋدى تاپسىرامىن.

بۇل رەفورما سونداي-اق، ەڭبەك قاتىناستارىن اشىق ءارى زاڭدى جۇرگىزىپ، زەينەتاقى جۇيەسىنە قاتىسۋعا ىنتالاندىراتىن پارمەندى قۇرالعا اينالادى.

ءوز بەتىنشە باسپانا ماسەلەسىن شەشۋگە تابىسى جەتپەيتىن ازاماتتارعا ءتيىمدى الەۋمەتتىك كومەك كورسەتىلەتىن بولادى.

بيىلدان باستاپ «5-10-25» باعدارلاماسى جۇزەگە اسىرىلۋدا. وعان 390 ميلليارد تەڭگە ءبولىندى. ۇكىمەت وسى باعدارلامانىڭ جۇزەگە اسىرىلۋ بارىسىن ۇنەمى قاداعالاپ وتىرۋى كەرەك.

كەزەكتە تۇرعان ادامداردىڭ باسپانا ماسەلەسىن تەزىرەك شەشۋ كەرەك.

قازىر اكىمدىكتەر ولارعا ارناپ جالعا بەرىلەتىن تۇرعىن ۇيلەر سالىپ جاتىر. بيۋدجەتتىك جانە ساتىپ الۋ راسىمدەرىنە بايلانىستى بۇعان ۇزاق ۋاقىت كەتەدى.

بۇل تارتىپكە وزگەرىس ەنگىزەتىن كەز كەلدى. قاراجاتتى تەك ءۇي قۇرىلىسىنا عانا ەمەس، جالداۋ اقىسىن سۋبسيديالاۋعا دا بولگەن ءجون. ونىڭ اۋقىمى وسى شارانىڭ ارقاسىندا العاشقى جىلدىڭ وزىندە-اق 10 ەسە ءوسىپ، ءجۇز مىڭنان استام وتباسىعا ناقتى كومەك كورسەتىلەدى. بۇل جۇمىستى رەتتەۋدى «تۇرعىن ءۇي قۇرىلىس جيناق بانكى» نەگىزىندە قۇرىلىپ جاتقان «وتباسى بانكىنە» تاپسىردىم. بانك باسشىلىعى تىكەلەي جاۋاپتى بولادى.

«نۇرلى جەر» باعدارلاماسى اياسىنداعى جەكە تۇرعىن ءۇي سالۋ ءىسى باياۋ ءجۇرىپ جاتىر. مۇنىڭ باستى سەبەبى – ءۇي سالىناتىن اۋماقتى دايىنداۋ ءىسىنىڭ قارقىنى تومەن. ويتكەنى زاڭ بويىنشا سۋ جانە ەلەكتر جەلىلەرى جۇرگىزىلگەن اۋماقتان عانا جەر بەرىلەدى.

جەر ءۇي تەك باسپانا عانا ەمەس، سونداي-اق تابىسى از، اسىرەسە كوپ بالالى وتباسىلاردىڭ ەكونوميكالىق تىرەگى دە بولا الادى. ۇكىمەت پەن اكىمدىكتەر الەۋمەتتىك جەر ۇيلەر سالىناتىن ۋچاسكەلەردى ينفراقۇرىلىممەن قامتاماسىز ەتۋ ءىسىن جەدەلدەتۋى قاجەت. بۇل رەتتە، مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىكتى دە قولدانعان ءجون.

دەپۋتاتتاردىڭ وسى ماڭىزدى ماسەلەنى شەشۋگە تىكەلەي اتسالىسۋىن سۇرايمىن. اۋىل ەڭبەككەرلەرىن قول جەتىمدى باسپانامەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن جۇمىس بەرۋشىلەردىڭ شىعىندارىن سۋبسيديالاۋ ارقىلى جالدامالى ۇيلەر سالۋعا مىندەتتەپ، كوپتەگەن وتانداسىمىزدىڭ تۇرمىس ساپاسىن نەگە جاقسارتا المايمىز؟!

*  *  *

وتباسىلىق-دەموگرافيالىق احۋال – زور الاڭداۋشىلىق تۋدىرىپ وتىرعان ماسەلە.

وكىنىشكە قاراي، قازاقستاندا ءاربىر التىنشى وتباسى بالا سۇيە الماي وتىر. ساۋالناما كورسەتكەندەي، وتانداستارىمىزدىڭ 20 پايىزعا جۋىعى مۇنى اجىراسۋعا نەگىز بولاتىن ەلەۋلى سەبەپ دەپ  سانايدى.

بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ ەلىمىزدەگى حالىق سانىنىڭ وسىمىنە قاتىستى بولجامى ورتالىق ازياداعى كورشىلەس مەملەكەتتەرمەن سالىستىرعاندا كوڭىل كونشىتپەيدى.

ۇكىمەتكە 2021 جىلدان باستاپ «اڭساعان ءسابي» ارناۋلى باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋدى تاپسىرامىن. ەكستراكورپورالدى ۇرىقتاندىرۋ باعدارلامالارى بويىنشا بولىنەتىن كۆوتا سانىن 7 مىڭعا دەيىن، ياعني 7 ەسە كوبەيتۋ قاجەت.

بالالاردىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن قۇقىعىن قورعاۋ ماسەلەسىنە ەرەكشە نازار اۋدارۋ كەرەك.

ءبىز كامەلەتتىك جاسقا تولماعان بالالارعا قاتىستى جىنىستىق سيپاتتاعى ارەكەتتەرى ءۇشىن  قىلمىستىق جازانى ەداۋىر قاتاڭداتتىق. الايدا، بۇل پروبلەما ءالى دە ۋشىعىپ تۇر.

مۇنداي قىلمىسكەرلەر راقىمشىلىق الۋ جانە مەرزىمىنەن ەرتە بوساۋ قۇقىعىنان ايىرىلىپ، مەيلىنشە قاتاڭ جازالانۋى كەرەك. ولاردى قاۋىپسىزدىگى بارىنشا جوعارى تۇزەۋ مەكەمەلەرىندە وقشاۋلاعان ءجون.

مۇنداي ءاربىر ءىستى پروكۋراتۋرا ورگاندارى ەرەكشە باقىلاۋعا الۋعا ءتيىس. الەۋمەتتىك جانە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ ارەكەتسىزدىگى نەمەسە سالعىرتتىعىنا بايلانىستى قاتاڭ جازا قولدانىلاتىن بولادى.

جالپى، بىزگە الەۋمەتتىك ساياساتتىڭ جاڭا پاراديگماسى كەرەك.

الەۋمەتتىك قامتاماسىز ەتۋ سالاسى 17 زاڭمەن جانە زاڭعا سايكەس ونداعان اكتىمەن رەتتەلەدى. بۇل رەتتەۋ ءىسىنىڭ كۇردەلەنۋىنە جانە جۇيەسىزدىگىنە اكەپ سوقتىردى. سونىڭ سالدارىنان مەملەكەت جاۋاپكەرشىلىگى ايقىندالماي، ازاماتتار ءوز قۇقىقتارىن جەتە تۇسىنبەي ءجۇر. ۇكىمەتكە ەلىمىزدىڭ الەۋمەتتىك كودەكسىن ازىرلەۋ جۇمىسىن باستاۋدى تاپسىرامىن.

الەۋمەتتىك تولەمدەردى تسيفرلاندىرۋ ءۇشىن شارالار قابىلداۋ كەرەك. وسىعان وراي ازاماتتىڭ «الەۋمەتتىك تسيفرلىق ءاميانىن» ەنگىزىپ، ءتيىستى تاۋار وتكىزۋشى جۇيە قالىپتاستىرۋ قاجەت.

ءبىزدىڭ قوعام ەڭبەك قۇندىلىقتارىنا دەگەن كوزقاراستى وزگەرتۋى كەرەك. جاس بۋىنعا ەڭبەكتى باعالاۋدى، ونى ابىرويلى جانە ابىرويلى ەمەس دەپ بولمەۋدى ۇيرەتكەنىمىز ءجون.

وكىنىشكە قاراي، جاستارىمىز ءاپ-ساتتە بايىپ كەتكىسى كەلەدى. ولاردىڭ لوتەرەياعا، ءباس تىگۋگە جانە بۋكمەكەر اگەنتتىكتەرىنە جاپپاي اۋەستىگىنىڭ سەبەبى وسىندا. كۇندەلىكتى ومىردە گاستاربايتەرلەر تۋرالى ورىنسىز قالجىڭ ايتۋ جانە ولاردىڭ ەڭبەگىن مەنسىنبەۋشلىك كەڭىنەن ەتەك الدى.

الاڭداۋمەن وتكەن سوڭعى ايلاردا ەڭبەك ەتۋدىڭ باعا جەتپەس قادىر-قاسيەتىن جەتە تۇسىندىك. كىشى مەديتسينا قىزمەتكەرلەرى، كوممۋنالدىق جانە قىزمەت كورسەتۋ سالاسىندا ەڭبەك ەتەتىن ازاماتتار قىرۋار جۇمىس اتقاردى. بۇل – ناعىز ەڭبەكتەگى ەرلىكتىڭ جارقىن ۇلگىسى. مۇنداي ادامدار مەملەكەت نازارىنان تىس قالمايدى.

V. قولجەتىمدى ءارى ساپالى ءبىلىم

كوروناۆيرۋس ىندەتىنىڭ سالدارىنان دۇنيە جۇزىندەگى مەكتەپ وقۋشىلارى مەن ستۋدەنتتەردىڭ باسىم كوپشىلىگى قاشىقتان وقۋعا كوشتى. بۇل جۇمىستىڭ ءتاسىلى مەن مازمۇنىن تۇبەگەيلى وزگەرتۋدە.

قاشىقتان وقىتۋ ءىسىن ۇيىمداستىرۋدا ۇكىمەتتىڭ جىبەرگەن قاتەلىكتەرىن جاقسى بىلەمىز. اشىعىن ايتقاندا، ءالى كۇنگە دەيىن ناقتى ءبىر ونلاين-پلاتفورما جوق. مۇعالىمدەر، وقۋشىلار جانە اتا-انالار كۇندىز-ءتۇنى «WhatsApp»-تان باس كوتەرمەيتىن بولدى. تولىققاندى وقۋ ۇدەرىسى ءۇشىن قاجەتتى بارلىق فۋنكتسيالارى بار بىرىڭعاي ونلاين ءبىلىم بەرۋ پلاتفورماسىن شۇعىل ازىرلەۋ قاجەت.

دەگەنمەن، ساپالى ءبىلىم الۋ ءۇشىن ادەتتەگىدەي ساباققا قاتىسىپ، مۇعالىمدەرمەن جانە سىنىپتاستارمەن ارالاسۋدىڭ ورنى بولەك. سوندىقتان، سانيتارلىق تالاپتاردى ساقتاي وتىرىپ، ءبىلىم الۋدىڭ قالىپتاسقان ءداستۇرلى تاسىلىنە قايتا كوشۋدىڭ ءتارتىبىن ازىرلەگەن ءجون. بۇل، اسىرەسە، مەكتەپتەر ءۇشىن ماڭىزدى.

كۇندەلىكتى ماسەلەلەردى شەشۋمەن قاتار، بالالاردىڭ بارىنە بىردەي مۇمكىندىك تۋعىزۋ ءۇشىن جۇيەلى شارالار قابىلداۋ قاجەت. بالالارىمىز قاي جەردە تۇرسا دا، قانداي تىلدە وقىسا دا ساپالى ءبىلىم الۋى كەرەك.

ءبىلىم سالاسىنداعى باستى ماسەلەنىڭ ءبىرى – ۇستازدار جالاقىسىنىڭ ازدىعى.

مەن 2021 جىلدىڭ قاڭتار ايىنان باستاپ مۇعالىمدەردىڭ ەڭبەكاقىسىن 25 پايىزعا كوبەيتۋ جونىندە شەشىم قابىلدادىم. جالاقى مولشەرى الداعى ۋاقىتتا دا ارتا بەرەدى. بۇل ماقساتقا الداعى ءۇش جىلدا قوسىمشا 1,2 تريلليون تەڭگە بولىنەدى.

ءبىز بالالاردىڭ مەكتەپكە دەيىنگى جان-جاقتى دامۋ ماسەلەسىن شەشۋىمىز كەرەك. 2025 جىلعا قاراي 6 جاسقا دەيىنگى بالالاردى مەكتەپكە دەيىنگى تاربيەمەن جانە وقىتۋمەن 100 پايىز قامتاماسىز ەتۋدى مىندەتتەيمىن.

بۇل تۇيتكىل مەملەكەتتىك بالاباقشا سالۋمەن عانا شەشىلمەيدى. وسى ىسكە جەكە بيزنەستى تارتىپ، قولداۋدىڭ جاڭا تۇرلەرىن، سونىڭ ىشىندە قارجىلاندىرۋدىڭ ۆاۋچەرلىك ءتاسىلىن ويلاستىرۋ قاجەت. اتا-انالار كەز-كەلگەن بالاباقشانى نەمەسە مەكتەپتى تاڭداپ، مەملەكەت بەرگەن ۆاۋچەرمەن تولەم جاساي الادى.

مامانداردىڭ نەگىزدەۋىنشە، مەملەكەتتىڭ تەك دارىندى وقۋشىلاردى قولداۋى بالالار اراسىندا الەۋمەتتىك ارا-جىكتى ۇلعايتۋى مۇمكىن. بۇعان جول بەرۋگە بولمايدى.

وسىعان وراي، مەملەكەت كادىمگى قاراپايىم مەكتەپتەرگە قولداۋ كورسەتەدى. سونىمەن بىرگە، بۇل قادام قالا مەن اۋىل اراسىنداعى ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى الشاقتىقتى قىسقارتۋعا جول اشادى.

ازاماتتاردىڭ ساۋاتتىلىعى مەن تسيفرلىق بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ ماقساتىندا ۇكىمەتكە ۇزدىكسىز ءبىلىم بەرۋ تۇجىرىمداماسىن ازىرلەۋدى تاپسىرامىن. بۇل قۇجاتتا بەيرەسمي ءبىلىم بەرۋدىڭ بالامالى نۇسقالارىن كوپتەپ ەنگىزۋ، ءوز بەتىنشە وقۋ ناتيجەلەرىن مويىنداۋ، كاسىبي داعدىلاردى سەرتيفيكاتتاۋ ماسەلەلەرىن قاراستىرۋ قاجەت.

سونىمەن بىرگە، ءبىز كاسىبي ءبىلىم بەرۋدىڭ بۇكىل جۇيەسىن ەڭبەك نارىعىندا سۇرانىسقا يە بىلىكتى ماماندار قالىپتاستىرۋعا باعىتتاعانىمىز ءجون.

كاسىپكەرلەردىڭ جاڭا بۋىنىن قالىپتاستىرۋعا باسىمدىق بەرىلەدى. سول سەبەپتى «كاسىپكەرلىك نەگىزدەرى» اتتى ءپان مەكتەپتەن باستاپ جوعارى وقۋ ورنىنا دەيىنگى بارلىق ءبىلىم بەرۋ ساتىسىندا وقىتىلۋى كەرەك.

وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ سپورتتىق جانە شىعارماشىلىق الەۋەتىنە اسا نازار اۋدارۋ قاجەت.

قارجى تاپشىلىعى كەزىندە مەملەكەت بيۋدجەتى ەسەبىنەن كاسىبي سپورت كلۋبتارىن تولىقتاي قامتاماسىز ەتۋدىڭ قاجەتى جوق. مەملەكەتتىڭ جانە كۆازيمەملەكەتتىك كومپانيالاردىڭ بيۋدجەتىنەن ميللياردتاعان تەڭگە ءتيىمسىز جۇمسالۋدا.

بۇقارالىق سپورتقا، دەنە تاربيەسىنە جانە بالالارعا باسىمدىق بەرۋ كەرەك. ءار وبلىستا، ءىرى اۋدان ورتالىقتارىندا سپورت ۇيىرمەلەرىن اشۋ قاجەت.

«بالالار ۇيىرمەسى» قىزمەتىن قايتا قالپىنا كەلتىرگەن ءجون. وندا جاستارىمىز قولونەردىڭ جانە شىعارماشىلىقتىڭ باستاپقى نەگىزدەرىمەن تانىسار ەدى.

بالالار ءۇشىن قاتەرلى بۇگىنگىدەي اۋمالى-توكپەلى جاعدايدا ولاردىڭ كۇش-جىگەرى مەن قىزىعۋشىلىعىن دۇرىس ارناعا باعىتتاۋ اسا ماڭىزدى. بالالار مەملەكەتىمىزدىڭ بولاشاعى ەمەس پە؟! اكىمدەردىڭ جۇمىسىن وسى ولشەم بويىنشا دا باعالايمىز.

ءبىلىم بەرۋ ساپاسى تۋرالى بىرەر ءسوز. بىلتىر مەن ديپلومدى وڭدى-سولدى ۇلەستىرۋمەن اينالىساتىن ءبىلىم مەكەمەلەرىن جابۋدى تاپسىرعان بولاتىنمىن.

ءبىلىم بەرۋدى تابىستى بيزنەسكە اينالدىرعان ىقپالدى ادامداردىڭ قارسىلىعىنا بايلانىستى بۇل جۇمىس باياۋ جۇرۋدە. بىراق، پروبلەمانى شەشۋ كەرەك. پرەمەر-مينيستر بۇل ماسەلەنى ەرەكشە باقىلاۋعا الۋعا ءتيىس.

عىلىم سالاسىن دامىتۋ تۋرالى دا ايتقىم كەلەدى.

بۇل ماسەلە بويىنشا بىزگە تىڭ كوزقاراس پەن جاڭا تاسىلدەر كەرەك، سونداي-اق، حالىقارالىق تاجىريبەگە ارقا سۇيەۋىمىز قاجەت.

ۇكىمەتكە جىل سايىن الەمنىڭ جەتەكشى عىلىمي ورتالىقتارىندا 500 عالىمنىڭ تاعىلىمدامادان ءوتۋىن قامتاماسىز ەتۋدى، سونداي-اق، «جاس عالىم» جوباسى اياسىندا زەرتتەۋ جۇرگىزۋ ءۇشىن 1000 گرانت ءبولۋدى تاپسىرامىن.

عىلىمدى قارجىلاندىرۋدىڭ جانە قولداۋدىڭ ماڭىزدى كوزى – ءىرى كاسىپورىنداردىڭ، اسىرەسە شيكىزات سالاسىنداعى كومپانيالاردىڭ قاراجاتى.

تاپقان تابىستىڭ 1 پايىزىن عىلىم مەن تەحنولوگيانى دامىتۋعا بەرۋ تۋرالى قولدانىستاعى نورما تالاپتارى ساقتالماي وتىر. كوپ جاعدايدا بۇل قاراجات كومپانيالاردىڭ ىشىندە بولىنىسكە ءتۇسىپ كەتەدى. ۇكىمەتكە وسى قاراجاتتى جيناقتاۋ ءىسىن ورتالىقتاندىرۋدى جانە ونىڭ بيۋدجەت ارقىلى جالپىۇلتتىق عىلىمي باسىمدىققا ساي ءبولىنۋىن قامتاماسىز ەتۋدى تاپسىرامىن.

ءىرى بيزنەس وكىلدەرى وڭىرلىك ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ عىلىمي قىزمەتىن قامقورلىققا السا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

بىزگە ەلىمىزدى عىلىمي-تەحنولوگيالىق تۇرعىدان دامىتۋ جونىندەگى ارناۋلى باعدارلامالىق قۇجات قاجەت. ونىڭ باستى مىندەتى ۇلتتىق دەڭگەيدەگى ناقتى ماسەلەلەردى شەشۋگە عىلىمنىڭ الەۋەتىن پايدالانۋ بولماق.

VI. دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىن دامىتۋ

پاندەميا تۋىنداتقان داعدارىس ءبىزدى كوپ نارسەگە ۇيرەتتى. ماسەلەن، دارىگەردىڭ ەڭبەگىن باعالاي بىلەتىن بولدىق. ءبىر كەزدە مەديتسينا قىزمەتكەرلەرىنىڭ مەملەكەت نازارىنان تىس قالعانى راس ەدى.

دارىگەر ماماندىعىن ماتەريالدىق تۇرعىدان دا  نىعايتا ءتۇسۋ ماڭىزدى بولىپ وتىر. بيۋدجەتتى تاياۋداعى ناقتىلاۋ كەزىندە ەكىنشى جارتىجىلدىقتا مەديتسينا قىزمەتكەرلەرىن ىنتالاندىراتىن قوسىمشا تولەم ءۇشىن 150 ميلليارد تەڭگە ءبولۋدى تاپسىرامىن.

مۇنى ءبىز قازىرگى داعدارىس كەزىندە قولعا الىپ جاتىرمىز، ەندى ونى جۇيەلى تۇردە جۇزەگە اسىرۋىمىز كەرەك.

2023 جىلعا قاراي دارىگەرلەردىڭ جالاقىسى ەكونوميكاداعى ورتاشا جالاقىدان ەكى ەسە ارتىق بولادى.

ءدارى-دارمەكپەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەلەرى شەشىلدى، بىراق وتاندىق فارماتسەۆتيكا سالاسىن اياعىنان تىك تۇرعىزۋ كەرەك. بارلىق نەگىزگى ءدارى-دارمەكتەر مەن مەديتسينا بۇيىمدارى قازاقستاندا وندىرىلۋگە ءتيىس. بۇل – ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى. كەلەسى جىلدان باستاپ وسى باعىتتا ناقتى ناتيجە كۇتەمىن.

تاعى ءبىر ماسەلە – مەديتسينالىق ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ.

جىل سوڭىنا دەيىن ەلىمىزدىڭ ايماقتارىندا 13 جاڭا جۇقپالى اۋرۋلار اۋرۋحاناسى سالىنادى. ال، 2025 جىلعا قاراي دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنا ارنالعان 20 زاماناۋي كوپسالالى نىسان پايدالانۋعا بەرىلەدى. بۇل – وسى ماقساتقا وراي 1,5 تريلليون تەڭگەگە جۋىق ينۆەستيتسيا تارتىلادى دەگەن ءسوز.

ەلباسىنىڭ باستاماسىمەن نۇر-سۇلتان جانە الماتى قالالارىندا 2 كوپسالالى مەديتسينالىق ورتالىق سالىنادى. بۇل ورتالىقتار ەلىمىزدىڭ بەتكە ۇستار مەكەمەلەرىنە اينالىپ، يننوۆاتسيالىق وسىمگە جانە قولدانبالى مەديتسينانىڭ دامۋىنا تىڭ سەرپىن بەرەتىن بولادى.

ۇكىمەتتىڭ الدىندا العاشقى دارىگەرلىك كومەكتى ۇيىمداستىرۋ تاسىلدەرىن تۇبەگەيلى قايتا قاراۋ مىندەتى تۇر. بۇل قىزمەت  قالىڭ جۇرتشىلىق، اسىرەسە اۋىل تۇرعىندارى ءۇشىن مەيلىنشە جەدەل ءارى قولجەتىمدى بولۋعا ءتيىس.

شالعايداعى وڭىرلەرگە كولىك ارقىلى دارىگەرلىك قىزمەت كورسەتۋ ءىسىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ شارالارىن جۇزەگە اسىرعان ءجون. دەنساۋلىق ساقتاۋ ءىسىنىڭ ءتيىمدى مودەلىن قۇرۋ ارقىلى ءۇش جىل ىشىندە بارلىق اۋىلدىق ەلدى مەكەندى فەلدشەرلىك-اكۋشەرلىك پۋنكتتەرمەن جانە دارىگەرلىك امبۋلاتوريالارمەن قامتاماسىز ەتۋ قاجەت.

پاندەمياعا وراي ەپيدەميولوگ، ينفەكتسيونيست، رەانيماتولوگ، پۋلمونولوگ، كارديولوگ سياقتى سيرەك ماماندىق يەلەنەتىن دارىگەرلەردى دايارلاۋ ماسەلەسى وتكىر قويىلىپ وتىر.

ۇكىمەتكە مەديتسينا مەكەمەلەرىن كادرلارمەن قامتاماسىز ەتۋگە ارنالعان ۇزاق مەرزىمدى (ون جىل) بولجام ازىرلەۋدى تاپسىرامىن.

ۇلتتىق دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىن ودان ءارى دامىتۋ جونىندەگى شارالار بارلىق مەديتسينا مەكەمەلەرىن قاجەتتى قۇرال-جابدىقتارمەن تولىق جاراقتاندىرۋعا، ناۋقاستارعا ارنالعان ورىندار قورىن 50 پايىزعا جاڭارتۋعا، ەسكىرگەن ينفراقۇرىلىمدى اۋىستىرۋعا، ءومىر ۇزاقتىعىن  بولجامدى 75 جاسقا دەيىن جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

VII. ەكولوگيا جانە بيولوگيالىق اركەلكىلىكتى قورعاۋ

قورشاعان ورتانى قورعاۋ جانە ەكولوگيالىق دامۋ – ەلىمىز ءۇشىن الدىڭعى كەزەكتە تۇرعان ماسەلە. بۇكىل وركەنيەتتى الەم جۇرتشىلىعى وسى ماسەلەمەن اينالىسۋدا. بىزگە دە مۇنداي جاپپاي ۇردىستەن شەت قالۋعا بولمايدى.

بىرقاتار قوردالانعان پروبلەمالاردى شەشۋگە جول اشاتىن جاڭا ەكولوگيالىق كودەكستىڭ جوباسى ازىرلەندى. پارلامەنتتىڭ بۇل ماڭىزدى قۇجاتتى جىل اياعىنا دەيىن قاراپ، قابىلداۋىن سۇرايمىن

ۇكىمەتكە ەكولوگيالىق احۋالدى جاقسارتۋ جونىندەگى شارالاردى ناقتى جۇزەگە اسىرۋعا كىرىسۋدى تاپسىرامىن. بيولوگيالىق اركەلكىلىكتى ساقتاۋ جانە ءتيىمدى پايدالانۋ جونىندەگى ۇزاق مەرزىمدى جوسپارلاردى بەكىتكەن ءجون.

بەس جىل ىشىندە ورمان القابىندا 2 ميلليارد، ەلدى مەكەندەردە 15 ميلليون اعاش وتىرعىزىلاتىن بولادى. بۇل ەلىمىزدەگى كوگالداندىرۋ اۋقىمىن كەڭەيتۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى.

ەلوردانىڭ اينالاسىنداعى جاسىل جەلەكتىڭ اۋقىمىن ۇلعايتۋ ماسەلەسى وتە ماڭىزدى.

قازاقستاننىڭ ۇلتتىق ساياباقتارى مەن باسقا دا تابيعات بايلىقتارىن زاڭدىق جانە نورماتيۆتىك تۇرعىدان قورعاپ، بۇل سالادا قۇقىق بۇزعان ازاماتتاردى قىلمىستىق جانە اكىمشىلىك جاۋاپقا تارتۋ ءتارتىبىن قاتايتۋ كەرەك.

مەكتەپتەر مەن جوعارى وقۋ ورىندارىندا وسكەلەڭ ۇرپاققا ەكولوگيالىق تاربيە بەرۋ ىسىنە جەتكىلىكتى نازار اۋدارۋ قاجەت. قوعامدا ەكولوگيالىق قۇندىلىقتاردى ورنىقتىرۋعا ۇندەيتىن «Birge – taza Qazaqstan» ەكولوگيالىق اكتسياسىن جۇيەلى تۇردە وتكىزىپ تۇرعان ءجون.

ەل ىشىندەگى ەكولوگيالىق تۋريزم مادەنيەتىن بەلسەندى دامىتۋ – ماڭىزدى مىندەتىمىز.

ورتا مەرزىمدى كەزەڭدە ەكونوميكانىڭ ءوسىمى مەيلىنشە «جاسىل ەكونوميكا» جاعدايىندا ىلگەرىلەۋگە ءتيىس. سوندىقتان قازىردىڭ وزىندە كومىرتەگىنىڭ ۇلەسىن بارىنشا ازايتۋعا باعىت ۇستاعان ءجون. ۇكىمەتكە عىلىمي قاۋىممەن جانە جەكە سەكتورمەن بىرلەسىپ، «جاسىل ءوسىم» جونىندەگى ۇسىنىستار جيىنتىعىن ازىرلەۋدى تاپسىرامىن.

ۇكىمەت ازاماتتىق سەكتورمەن بىرلەسىپ، «جانۋارلاردى قورعاۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىن ازىرلەۋى قاجەت. جانۋارلارعا كوزقاراس – كەز-كەلگەن مەملەكەتتىڭ وركەنيەتتىلىگىنىڭ ولشەمى. ال بۇل جاعىنان ءبىزدىڭ جاعدايىمىز ءماز ەمەس.

VIII. ادىلەتتى مەملەكەت ازاماتتاردىڭ مۇددەسىن قورعاۋ جولىندا

زاڭ ۇستەمدىگى ورنىقپاسا جانە ازاماتتاردىڭ قاۋىپسىزدىگىنە كەپىلدىك بەرىلمەسە، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋدىڭ بىردە-ءبىر مىندەتى تابىستى جۇزەگە اسىرىلمايدى.

«حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» – بۇل، شىن مانىسىندە، «ادىلەتتى مەملەكەت» قۇرۋ تۇجىرىمداماسى. ازاماتتاردىڭ ماسەلەلەرىن تىڭداپ، كورىپ قانا قويۋ جەتكىلىكسىز. ەڭ باستىسى – دۇرىس جانە ءادىل شەشىم شىعارۋ قاجەت.

ازاماتتار مۇددەسىنە قىزمەت ەتەتىن مەملەكەتتىڭ جاڭا ستاندارتتارىن ازىرلەۋ ءۇشىن كوپ جۇمىس اتقارۋىمىز كەرەك. وسى تۇرعىدا قۇقىق قورعاۋ جانە سوت جۇيەلەرىنە نەگىزگى ءرول جۇكتەلەدى. بۇل سالاعا رەفورما اسا قاجەت.

جاعداي جەدەل وزگەرۋدە. كۇشتىك قۇرىلىمدار جۇمىستىڭ وزىق ادىستەرىنە كوبىرەك دەن قويعان سايىن ولاردىڭ حالىقارالىق تاجىريبەلەرگە بەيىمدەلۋ مۇمكىندىگى ارتا تۇسەدى.

ەلىمىزدەگى بۇگىنگى احۋالعا وراي ازاماتتاردىڭ سۇرانىستارىنا ىقىلاس تانىتۋعا ءتيىس قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ الدىنا جاڭا تالاپتار قويىلۋدا.

بىراق قۇقىق قورعاۋ جۇيەسىنىڭ جۇمىسىندا بۇرىنعى داعدى بويىنشا ايىپتاۋعا بەيىمدىلىك باسىمداۋ بولىپ تۇر. ازاماتتاردىڭ قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە نەگىزسىز تارتىلاتىن جاعدايلارى دا از كەزدەسپەيدى.

قىلمىستى انىقتايتىن جەدەل قىزمەت وكىلدەرى مەن پروتسەسسۋالدىق شەشىم قابىلدايتىن تەرگەۋشىلەر قىلمىستى اشىپ، ءىستى سوتقا جىبەرۋدى باستى ماقسات سانايتىن ءبىر باسشىنىڭ قاراماعىندا بىرگە جۇمىس ىستەيدى. الايدا، كورسەتكىش قۋالاۋ ازاماتتاردىڭ قۇقىعى مەن بوستاندىعىنا نۇقسان كەلتىرمەۋگە ءتيىس!

پروكۋرورلىق قاداعالاۋعا كەلسەك، بۇل جۇمىس ۇنەمى كەشەۋىلدەپ جاتاتىنىن كورەمىز. پروكۋرورلار ءىستىڭ ءمان-جايىمەن تەك سوتقا جىبەرەر الدىندا عانا تانىسادى.

ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جانە دامۋ ۇيىمى ەلدەرىنىڭ تاجىريبەسى بويىنشا قىلمىسپەن كۇرەس سالاسىن جاڭعىرتقان ءجون. بىزگە ازاماتتاردىڭ قۇقىعىن زاماناۋي تۇرعىدان قورعاۋدى قامتاماسىز ەتەتىن جانە جوعارى حالىقارالىق تالاپتارعا جاۋاپ بەرەتىن ۇلگى كەرەك. قازاقستاندا وكىلەتتىكتەردىڭ ارا جىگى ناقتى اجىراتىلعان ءۇش بۋىندى مودەل قۇرۋ كەرەك دەپ سانايمىن.

پوليتسيا قىلمىستى انىقتاپ، وعان قاتىسى بار ادامداردى تاۋىپ، ايعاق جيناپ، ونى تياناقتاپ بەرۋگە ءتيىس.

پروكۋرور جينالعان دالەلدەمەلەرگە تاۋەلسىز باعا بەرۋگە، ازاماتتار قۇقىعىن بۇزۋدىڭ جولىن كەسۋگە، كىناسىز ادامداردىڭ قىلمىس ۇدەرىسىنە تارتىلۋىنا جول بەرمەۋگە، سوتتا ايىپتاۋ جاعىن قولداۋعا مىندەتتى.

سوت ورگانداردىڭ ارەكەتىنە  قاتىستى شاعىمدى قارايدى جانە ءىس بويىنشا اقتىق ۇكىم شىعارادى.

مۇنداي ءتاسىل تەجەمەلىك جانە تەپە-تەڭدىك جۇيەسىن نىعايتىپ، ءار كەزەڭدە ءتيىمدى سارالاۋ جۇرگىزىپ وتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

تاعى دا قايتالاپ ايتامىن، زاڭدىلىق پەن ادىلەتتىلىك ءسوزسىز قامتاماسىز ەتىلۋگە ءتيىس. قىلمىستىق ىستەگى قاتەلىك ادام تاعدىرىن وزگەرتەتىنىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك.

قىلمىستىق ىستەر بويىنشا 2021 جىلدان باستاپ پروكۋرورعا ادام قۇقىعى مەن بوستاندىعىنا قاتىستى نەگىزگى پروتسەسسۋالدىق شەشىمدەردى كەلىسۋ مىندەتىن زاڭ ارقىلى جۇكتەگەن ءجون.

قىلمىستىق جانە قىلمىستىق-پروتسەسسۋالدىق زاڭنامانىڭ تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋ ماڭىزدى بولىپ وتىر. وعان ءجيى وزگەرىستەر ەنگىزۋ قۇقىق قولدانۋ ىسىنە اسەرىن تيگىزەدى جانە بىرىڭعاي تەرگەۋ جانە سوت تاجىريبەسىن قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى.

زاڭنامانى قولدانۋعا قاتىستى شەشىم قابىلداۋ كەزىندە كوبىنە ءتيىستى تالداۋ مەن بولجام جاسالمايدى. شەشىم زاڭ قولدانۋشىلارعا ىڭعايلى بولۋ تۇرعىسىنان قابىلدانادى. سوندىقتان «اكىمشىلىك» جانە «قىلمىستىق» قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ جاڭا ۇعىمىن قالىپتاستىرۋ كەرەك. قوعامعا جانە زاڭ قاۋىمداستىعىنا قۇقىق بۇزۋشىلىق ءۇشىن جازا بەلگىلەۋدىڭ قيسىنى تۇسىنىكتى بولادى.

بارلىق وزىق ەلدەردە پوليتسيا ينستيتۋتى سەرۆيستىك مودەل نەگىزىندە دامىپ كەلەدى. ءبىز دە مۇنداي ۇلگىگە كوشەتىنىمىزدى مالىمدەدىك. بىراق جۇمىس بارىسىندا از عانا ناتيجەگە قول جەتكىزىلدى.

«جۇرتقا جاقىن پوليتسيا» قاعيداتى بويىنشا جەرگىلىكتى پوليتسيا قىزمەتىنىڭ مەيلىنشە تۇتاس رەفورماسىن جاساۋ قاجەتتىگى ءپىسىپ-جەتىلدى. وسىعان وراي ۋچاسكەلىك ينسپەكتوردىڭ رولىنە باسا ءمان بەرىلەتىن بولادى.

ۋچاسكەلىك ينسپەكتوردىڭ مارتەبەسىن زاڭناما ارقىلى ارتتىرىپ، ونىڭ ءونىمدى جۇمىس ىستەۋىنە مول مۇمكىندىك بەرگەن ءجون. ول ازاماتتار الدىندا تانىمال، قول جەتىمدى ءارى بەدەلدى بولۋعا، سولاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋعا ءتيىس.

قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى قىزمەتكەرلەرىن جۇرتپەن اشىق اڭگىمە جۇرگىزۋگە ۇيرەتۋدىڭ ماڭىزى زور. بۇل باعىت كادرلاردى دايارلاۋ جانە ىرىكتەۋ جۇيەسىندە باسىمدىققا اينالۋى قاجەت.

بەينەباقىلاۋ جۇيەسىن دامىتۋ جونىندە كوپ ايتىلادى. بىراق سوعان قاراماستان قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى كوبىنەسە وزدەرىنىڭ عيماراتتارىندا قۇرىلعىسىز وتىرادى. تۇزەۋ مەكەمەلەرىنە جانە پوليتسيانىڭ قىزمەتتىك عيماراتتارىنا جاپپاي بەينەباقىلاۋ ورناتۋدى تاپسىرامىن.

ىشكى ىستەر مينيسترلىگى قۇرىلىمىن قايتا قاراپ، ونى سالادان الشاق مىندەتتەردەن ارىلتۋ كەرەك. بۇل ماڭىزدى ۆەدومستۆو جۇمىسىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرادى.

ءبىزدىڭ تابيعي جانە تەحنوگەندى اپاتتار داۋىرىنە قادام باسقانىمىزدى ەسكەرىپ، توتەنشە جاعدايلار مينيسترلىگىن قايتا قۇرۋ قاجەت دەپ سانايمىن.

قىلمىستىڭ الدىن الۋ جۇمىستارىندا دا كەمشىلىكتەر بار. پروكۋراتۋرانىڭ قاداعالاۋىن ازاماتتاردى جانە بيزنەس سالاسىن تولعاندىراتىن پروبلەمالاردى ءتيىمدى شەشۋگە بەيىمدەپ قايتا باعدارلاۋ كەرەك.

بىزگە اۋقاتتى ينۆەستور كەلسە بولدى، كۇشتىك قۇرىلىمدار مەن باقىلاۋشى ورگاندار سونى تەكسەرۋگە اسىعادى. ۇكىمەت پەن پارلامەنت كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ بيزنەس ىسىنە شامادان تىس ارالاسۋىنا زاڭ ارقىلى توسقاۋىل قويۋى كەرەك.

سالىققا بايلانىستى قۇقىق بۇزعانى ءۇشىن بيزنەس وكىلدەرىن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋدىڭ قازىرگى ءتارتىبىن قايتا كەرەك.

تىركەلگەن كاسىپكەرلەرگە قاتىستى كەز-كەلگەن تەرگەۋ ارەكەتتەرى تەك سوت نەمەسە پروكۋرور سانكتسياسى ارقىلى عانا جۇزەگە اسىرىلۋعا ءتيىس. بۇل ماسەلەنى دە قاراۋ كەرەك.

قۇقىقتىق مەملەكەتتىڭ ماڭىزدى شارتى – تۋرالىقتان تانبايتىن ءادىل سوت تورەلىگىنىڭ بولۋى. سوت جارىسپالى قاعيدات بويىنشا جۇرۋگە جانە سۋديا ايىپتاۋشى جاققا تاۋەلدى بولماۋعا ءتيىس. سول ءۇشىن ادۆوكات پەن پروكۋروردىڭ تەڭدىگىن قامتاماسىز ەتۋ قاجەت.

قوعامنىڭ سوتتارعا دەگەن سەنىمىن ورنىقتىرۋ باسىمدىعى بار ماقساتقا اينالۋى كەرەك. بۇعان مەملەكەت پەن  سۋديالار كورپۋسىنىڭ ءوز كۇشتەرىن جۇمىلدىرۋى ارقاسىندا عانا قول جەتكىزۋگە بولادى.

سوت جۇيەسى ەشكىمگە ەسىك اشپايتىن مەڭىرەۋ مەكەمەگە اينالماۋعا ءتيىس. جوعارى سوت كەڭەسى مەن جوعارعى سوت جاڭا كاسىپقوي كادرلاردى سوت تورەلىگىن جۇزەگە اسىرۋعا تارتۋ جۇمىسىن بەلسەندى جۇرگىزگەنى ءجون. سوت جۇيەسى سالىق سالۋ، جەر قويناۋىن پايدالانۋ، زياتكەرلىك مەنشىك، كورپوراتيۆتىك قۇقىق سالاسىنىڭ ماماندارىنا ءزارۋ بولىپ وتىر.

سۋديالاردى ىرىكتەۋ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ كومەگىمەن جۇرگىزىلۋگە ءتيىس. ۇمىتكەردىڭ قانداي ەڭبەگى ارقىلى جۇمىسقا قابىلدانعانىن جۇرتشىلىق ءبىلىپ وتىرۋى كەرەك.

داۋ-دامايدى شەشۋدىڭ بالامالىق تاسىلدەرىن دە دامىتۋ قاجەت. بۇل ۇستانىم مەملەكەتتىڭ قاتىسۋىنسىز-اق ىمىراعا كەلۋگە جول اشادى. دامىعان ەلدەردە مۇنداي ينستيتۋتتار ءوزىن-ءوزى تانىتا بىلۋدە.

ون جىلداي جۋىق ۋاقىت بۇرىن ءبىز «مەدياتسيا تۋرالى زاڭ» قابىلدادىق. بىراق قازىرگى كەزگە دەيىن بىردە-ءبىر مەملەكەتتىك ورگان ونىڭ دامۋ ماسەلەسىمەن اينالىسقان ەمەس. ايقىن مەملەكەتتىك ساياسات بايقالمايدى. بۇل جاعدايدى رەتتەپ، قاتەلىكتى جوندەۋ كەرەك.

پرەزيدەنت اكىمشىلىگى جانىنان قۇقىق قورعاۋ مەن سوت جۇيەسى رەفورماسى جونىندەگى وكىلدىك كوميسسيا قۇرىلادى.

سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەس بارىنشا جۇيەلى سيپات الۋدا. جەمقورلىقتىڭ پايدا بولۋ سەبەپتەرىنە كوبىرەك نازار اۋدارىلىپ، الدىن الۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە.

ەندى جەمقورلىققا اپاراتىن فاكتورلاردى انىقتاۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك ورگاندار مەن كۆازيمەملەكەتتىك سەكتوردىڭ نورماتيۆتىك اكتىلەرى مەن جۇمىس ۇدەرىسىنە جەمقورلىققا قارسى كۇرەس تۇرعىسىنان ارنايى تالداۋ جۇرگىزگەن ءجون.

سونىمەن قاتار، سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەس جاۋاپقا تارتىلۋدان قورىققان شەنەۋنىكتەردى دەربەستىك، باستاماشىلدىق جانە جەدەل ارەكەت ەتۋ قاسيەتتەرىنەن ايىرماۋعا ءتيىس.

ءبىز مەملەكەتتىك باقىلاۋعا بالاما رەتىندەگى قوعامدىق باقىلاۋ ينستيتۋتىن قولداي وتىرىپ، ءتيىستى قۇقىقتىق نەگىز قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك. مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ، كۆازيمەملەكەتتىك سەكتوردىڭ قوعام الدىنداعى اشىقتىعىن جانە ەسەپتىلىگىن قامتاماسىز ەتۋگە جول اشاتىن «قوعامدىق باقىلاۋ تۋرالى» زاڭدى ازىرلەپ، قابىلداۋدى تاپسىرامىن.

قوعامدىق كەڭەستەردىڭ ءرولىن ارتتىرا ءتۇسۋ كەرەك. ولاردى ساتىپ الۋدى ۇيىمداستىراتىن كوميسسيالاردىڭ جۇمىسىنا تارتۋ قاجەت. سونداي-اق، كۆازيمەملەكەتتىك سەكتوردا قوعامدىق كەڭەستەر قۇرۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋ كەرەك. پارلامەنت قاراۋىنداعى ءتيىستى زاڭ جوباسىن جىل اياعىنا دەيىن قابىلداعان ءجون.

سونىمەن قاتار، قوعامدىق كەڭەستەردىڭ قۇرامىنا ءتۇرلى الەۋمەتتىك توپ وكىلدەرىن كەڭىنەن تارتۋ قاجەت. مىسالى، ءبىز مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ادامدار وسىنداي ۇيىمداردىڭ جۇمىسىنا ارالاسىپ، ءوز ۇندەرىن جەتكىزۋى ءۇشىن قولايلى جاعداي جاساۋىمىز كەرەك. ولار ارقاشان مەملەكەتتىڭ ەرەكشە نازارىندا بولۋعا ءتيىس.

كۆازيمەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ قارجى-شارۋاشىلىق قىزمەتىن، بيۋدجەت قاراجاتىن پايدالانۋ جونىندەگى مالىمەتتەردى جانە باسقا دا قۇندى دەرەكتەردى بۇكىل قوعامعا قولجەتىمدى ەتۋ ءۇشىن بىرىڭعاي اقپاراتتىق رەسۋرس قۇرۋ اسا ماڭىزدى بولىپ وتىر.

مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ شەشىمى جونىندەگى اقپاراتتىڭ اشىقتىعى ازاماتتىق قوعاممەن سىندارلى ديالوگ ورناتۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى. اقپاراتقا قول جەتكىزۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى زاڭ جوباسىن مۇمكىندىگىنشە وسى سەسسيانىڭ اياعىنا دەيىن قابىلداۋ كەرەك.

سونداي-اق، سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەستىڭ جاڭا تاسىلدەرىن ەنگىزگەن ءجون دەپ سانايمىن. 2021 جىلدان باستاپ مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ، دەپۋتاتتاردىڭ، سۋديالاردىڭ شەتەل بانكتەرىندە ەسەپشوتقا يە بولۋى، قولما-قول اقشا جانە باعالى زاتتار ساقتاۋىنا قاتىستى جەمقورلىقپەن كۇرەس اياسىندا جاڭا شەكتەۋلەر ەنگىزۋ كەرەك.

مەملەكەتتىك قىزمەتشىنىڭ نەمەسە كۆازيمەملەكەتتىك مەكەمە باسشىسىنىڭ قوس ازاماتتىعى انىقتالعان جاعدايدا ولار قىزمەتىنەن بوساتىلادى.

قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى قىزمەتكەرلەرىنىڭ، سۋديالاردىڭ، پارا بەرۋشىلەردىڭ جانە پاراقورلىققا دەلدال بولعانداردىڭ سىبايلاس جەمقورلىعى ءۇشىن جازانى قاتايتۋ تۇرعىسىنان قىلمىستىق كودەكسكە وزگەرىستەر ەنگىزۋ كەرەك.

سىبايلاس جەمقورلىققا قاتىستى قىلمىس جاساعاندارعا شارتتى تۇردە مەرزىمىنەن بۇرىن بوساتۋ شاراسى قولدانىلمايدى. جەمقورلىقپەن ۇستالعانداردىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتتە جانە كۆازيمەملەكەتتىك سەكتوردا جۇمىس ىستەۋىنە ءومىر بويى تىيىم سالاتىن قاعيدا قاتاڭ ساقتالۋى كەرەك. ءبىز سىبايلاس جەمقورلىق دەرەكتەرى تۋرالى حابارلاعان ادامداردى زاڭ جۇزىندە قورعايتىن جۇيە قالىپتاستىرۋىمىز قاجەت.

ادام قۇقىن قورعاۋ جونىندە جاڭا شارالار قابىلداۋ وتە ماڭىزدى. مەن ءۇشىن بۇل ماسەلەنىڭ ءمانى زور.

بۇكىل الەمدەگى سياقتى قازاقستاننىڭ ازاماتتارى دا ينتەرنەتتەگى عايباتتاۋلاردان قورعانا الماي وتىر. بۇدان ەڭ الدىمەن بالالار زارداپ شەگۋدە. ولار ينتەرنەت ارقىلى تاراعان قوقان-لوقىنىڭ اسەرىنەن قاتتى قينالادى. وكىنىشكە قاراي، سونىڭ سالدارىنان قايعىلى جاعدايعا دا ۇشىراپ جاتادى. ازاماتتاردى، اسىرەسە بالالاردى كيبەربۋللينگتەن قورعاۋ جونىندەگى زاڭنامالىق شارالاردى قابىلدايتىن كەز كەلدى.

بالالار قۇقىن قورعاۋ جونىندەگى باسقا دا شارالاردى كۇشەيتۋ كەرەك. اتاپ ايتقاندا، بالا قۇقى جونىندەگى كونۆەنتسيانىڭ حابارلاۋ راسىمىنە قاتىستى فاكۋلتاتيۆتىك حاتتاماسىنا قوسىلۋ قاجەت.

ازاپتاۋمەن كۇرەس جونىندەگى ۇلتتىق زاڭنامانى جەتىلدىرۋ ماسەلەسى ماڭىزدىلىعىن جويعان جوق. ازاپتاعانى ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك بەلگىلەيتىن بۇل قۇجاتتى ازاپتاۋعا جانە باسقا دا قاتىگەز، ادامگەرشىلىككە جاتپايتىن ءىس-ارەكەتتەرگە قارسى كونۆەنتسيانىڭ ەرەجەلەرىنە سايكەستەندىرۋ كەرەك.

ادام ساۋداسىنا قارسى كۇرەس ماسەلەسى دە كۇن تارتىبىنەن تۇسپەيدى. بۇل جاعىنان قازاقستاننىڭ حالىقارالىق قاۋىمداستىق الدىنداعى جاعدايى ايتارلىقتاي ەمەس. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى مۇنداي قىلمىستاردى تەرگەۋ ءراسىمىن جەتىلدىرە ءتۇسۋى كەرەك. وسىعان وراي سوت تارتىبىمەن قاتاڭ جازا قولدانىلۋى قاجەت. بۇل ماڭىزدى مىندەت مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ۇيلەسىمدى ءىس-قيمىلىن تالاپ ەتەدى.

پارلامەنتتەگى زاڭدار تەزىرەك قابىلدانادى دەن ۇمىتتەنەمىن.

IX. تسيفرلاندىرۋ – بارلىق رەفورمانىڭ نەگىزگى ەلەمەنتى

تسيفرلاندىرۋ – سانگە اينالعان ۇردىسكە ىلەسۋ ەمەس، ۇلتتىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋدىڭ نەگىزگى قۇرالى.

ەڭ الدىمەن، تسيفرلىق تەڭسىزدىكتى جويىپ، بارلىق ازاماتتى ينتەرنەتپەن جانە ساپالى بايلانىسپەن بارىنشا قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. بۇگىندە بۇل جولدار مەن ەلەكتر قۋاتى سياقتى نەگىزگى قاجەتتىلىككە اينالىپ وتىر.

الەۋمەتتىك جاعىنان وسال وتباسىلاردىڭ بالالارى كومپيۋتەرلىك تەحنيكامەن جانە ساپالى ينتەرنەتپەن قامتىلۋعا ءتيىس. وسى جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن 250-دەن استام تۇرعىنى بار اۋىلداردىڭ بارلىعىنا ينتەرنەت جۇرگىزىلەدى.

ءبىز زەينەتاقى مەن جاردەماقى تاعايىنداعان كەزدە حالىقتىڭ بۋدا-بۋدا قاعاز تولتىرىپ، سانسىز ەسىكتى توزدىرۋعا ءماجبۇر بولىپ جۇرگەنىن كورىپ وتىرمىز.

مۇنىڭ ءبارىن تولىقتاي تسيفرلاندىرۋ كەرەك. ادامدار ەمەس، مالىمەتتەر «زىر جۇگىرۋگە» ءتيىس.

مەكەمەارالىق بايلانىستا دا، ازاماتتارمەن قارىم-قاتىناس كەزىندە دە قاعازباستىلىقتان بارىنشا باس تارتقان ءجون. جىل سوڭىنا دەيىن ەڭ قاجەتتى انىقتامالاردىڭ قاعاز تۇرىندە تالاپ ەتىلۋىن توقتاتىپ (47-دەن 30-ى), مالىمەتتى تسيفرلىق تۇردە راستاۋ ءتاسىلىن قامتاماسىز ەتۋدى تاپسىرامىن.

بىزدە مەكەنجاي، مۇلىكتىك جانە وزگە دە انىقتامالار بويىنشا وڭ تاجىريبە بار. مەملەكەتتىك ورگاندار جەكە كۋالىكتى، ديپلومدى، جۇرگىزۋشى كۋالىگىن ەلەكتروندى تۇردە قابىلداۋعا ءتيىس.

حالىققا ەلەكتروندى سەرۆيستەردى قولدانۋدى ىڭعايلى ەتۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك قىزمەت كورسەتۋ ىسىندە دە، بيزنەستە دە بيومەتريانى كەڭىنەن پايدالانعان ءجون.

«دەرەكتەرمەن» جۇمىس ىستەۋدى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرۋ كەرەك. مالىمەتتەر بازاسىنىڭ بىرىڭعاي جۇيەسىمەن قامتاماسىز ەتۋ جانە ونى ارى قاراي دامىتۋ – ۇكىمەتتىڭ باستى مىندەتىنىڭ ءبىرى.

ازىرگە بۇل جۇمىس ءتيىستى دەڭگەيدە رەتتەلمەگەن. ونىڭ ءبىر سەبەبى اقپاراتتىق تەحنولوگيالار سالاسىندا مەملەكەتتىك جانە ولارمەن ۇلەستەس بىرنەشە كومپانيا باسىمدىققا يە بولىپ وتىر.

مينيسترلىكتەر مەن اكىمدىكتەردىڭ دە اقپاراتتىق-ساراپتامالىق نەمەسە IT-قۇرىلىمدارى بار. مۇنداي قۇرىلىمدار ورتاق ستراتەگيامەن ساناسپاي، مەكەمە دەڭگەيىندەگى مۇددەنى عانا قورعايدى.

اقپاراتتىق تەحنولوگيالار نارىعىن، ينجينيرينگتىك جانە باسقا دا جوعارى تەحنولوگيالار قىزمەتىن دامىتۋ – ەلىمىزدە قوسىمشا قۇن قالىپتاستىرىپ، جۇمىس ورىندارىن اشىپ قانا قويماي، وسىنداي قىزمەتتەردى شەتەلگە ەكسپورتتاۋعا دا جول اشادى. وسى الەۋەتتى تولىق پايدالانعان ءجون.

اقپاراتتىق تەحنولوگيالار سالاسى مەن ۇلتتىق بيزنەس ىنتىماقتاستىعىنىڭ بولاشاعى زور.

مەملەكەتتىك جانە جەكەمەنشىك ءىرى كومپانيالار شەتەلدە جاسالعان ازىرلەمەلەر مەن قوسىمشالاردى ساتىپ الۋعا ونداعان ميلليارد تەڭگە جۇمسايدى.

ۇكىمەت ونەركاسىپ پەن اقپاراتتىق تەحنولوگيالار سالاسىنىڭ اراسىندا ءوزارا ءتيىمدى ىنتىماقتاستىق ورناتۋعا اتسالىسۋعا ءتيىس. بۇل ءار سالانىڭ تسيفرلىق ەكوجۇيەسىنىڭ قوزعاۋشى كۇشى بولا الاتىن تسيفرلىق تەحنولوگيا پلاتفورمالارىن قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

ءبىز قازاقستاننىڭ «مالىمەتتەردى» وڭدەۋ جانە ساقتاۋ جونىندەگى حالىقارالىق حابقا اينالۋىنا جاعداي جاسايتىن زاڭدار قابىلدادىق. بىلتىردىڭ وزىندە تسيفرلىق ماينينگ ىسىنە 80 ميلليارد تەڭگەدەن استام ينۆەستيتسيا تارتىلدى. بىراق مۇنىمەن توقتاپ قالۋعا بولمايدى. ەلىمىزگە الەمدىك الپاۋىت تسيفرلىق كومپانيالاردى تارتۋىمىز كەرەك. ايتپەسە وزگە مەملەكەتتەر الدىمىزدى وراپ كەتەدى.

بەس جىل ىشىندە وسى سالاعا سالىناتىن ينۆەستيتسيا كولەمىن 500 ميلليارد تەڭگەگە دەيىن جەتكىزۋى قاجەت.

ح. ازاماتتاردىڭ مەملەكەتتى باسقارۋ ىسىنە قاتىسۋى

ءبىز «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» قۇرۋدى قولعا الدىق. بۇعان دەيىن ايتقانىمداي، بۇل – مەملەكەتتىك ورگاندار تەك ازاماتتاردىڭ كۇندەلىكتى ماسەلەسىنە بايلانىستى جاۋاپ قاتۋى ءتيىس دەگەن ءسوز ەمەس. بۇل، ەڭ الدىمەن، بيلىك پەن قوعام اراسىنداعى تۇراقتى ديالوگ.

ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسى ازاماتتىق ديالوگتى دامىتۋ ىسىنە تىڭ سەرپىن بەردى. كەڭەس ەلىمىزدەگى جالپىۇلتتىق ديالوگ ۇدەرىسىن ورنىقتىرىپ، ءوز ميسسياسىن ورىندادى. سونىڭ ناتيجەسىندە ساياسي رەفورمالار توپتاماسى جۇزەگە اسىرىلۋدا.

اتاپ ايتقاندا، «بەيبىت جينالىستاردى ۇيىمداستىرۋ جانە وتكىزۋ ءتارتىبى تۋرالى» دەموكراتيالىق تۇرعىدان مۇلدە جاڭا زاڭ قابىلداندى. «ساياسي پارتيالار تۋرالى»، «سايلاۋ تۋرالى»، «پارلامەنت جانە ونىڭ دەپۋتاتتارىنىڭ مارتەبەسى تۋرالى» زاڭدارعا وزگەرىستەر ەنگىزىلدى. سونداي-اق، قىلمىستىق كودەكستىڭ 130-شى بابىن قىلمىس ساناتىنان الىپ تاستاۋ جانە 174-ءشى بابىن ىزگىلەندىرۋ ءۇشىن وزگەرىستەر قابىلداندى. جۇمىستى ساپالى ءارى جەدەل اتقارعانى ءۇشىن پارلامەنتكە ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن.

بۇل – ساياسي سالاداعى رەفورمالارىمىزدىڭ باستاماسى عانا. ونى جاڭعىرتۋ ءىسى جالعاسا بەرەدى. مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ بارلىق دەرلىك ينستيتۋتتارىن رەفورمالاۋ كەرەك. جاڭعىرتۋدىڭ نەگىزگى ماقساتى – تۇتاس مەملەكەتتىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ.

ەگەر ازاماتتارىمىزدىڭ ءال-اۋقاتىن شىن مانىندە جاقسارتقىمىز كەلسە، ولاردىڭ وزدەرىن وسى ىسكە بەلسەندى تۇردە تارتقان ءجون. الداعى ساياسي رەفورمالاردىڭ بارلىعى حالىقتى مەملەكەت باسقارۋ ىسىنە كەڭىنەن قاتىستىرۋعا باعىتتالۋى كەرەك.

مىسالى، قوعامدىق پىكىر ساۋالنامالارى اۋىل اكىمدەرىنىڭ سايلاۋ ارقىلى قىزمەتكە كەلۋىنە قاتىستى سۇرانىستىڭ ارتقانىن كورسەتىپ وتىر. بۇل ماڭىزدى قادامدى جان-جاقتى ويلاستىرىپ، دايەكتى تۇردە جۇزەگە اسىرعان ءجون. مۇنداي جۇيەنىڭ قالاي جۇمىس ىستەيتىنىن ناقتى ءبىلۋىمىز كەرەك. الايدا، بۇل ماسەلەنىڭ شەشىمىن كەيىنگە قالدىرۋعا بولمايدى.

كەلەسى جىلى بىرقاتار اۋىلدىق وكرۋگ اكىمدەرىنىڭ وكىلەتتىك مەرزىمى اياقتالادى. اۋىل اكىمدەرىنىڭ تىكەلەي سايلاۋىن وتكىزۋگە بولادى دەپ ويلايمىن.

جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرىنىڭ سايلانبالى بولۋىمەن قاتار، مەملەكەتتىك باسقارۋ دەڭگەيلەرى اراسىنداعى قۇزىرەتتەردى ءبولۋ جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ءىسىن ايقىنداپ الۋىمىز قاجەت.

اسا ماڭىزدى ماسەلەنىڭ ءبىرى – ايماقتاردى بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرۋ مودەلىن ازىرلەۋ. بۇل رەتتە، «ورتالىق پەن ءوڭىر» اراسىنداعى قارىم-قاتىناستان بولەك، قاراجاتتىڭ ءوڭىر ىشىندە بولىنۋىنە ايرىقشا نازار اۋدارۋ كەرەك.

جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەردى بەكىتۋ بارىسىندا باقىلاۋدى كۇشەيتۋ قاجەت. سەبەبى، بولىنگەن قاراجات كوپ جاعدايدا تۇرعىنداردىڭ شىنايى قاجەتتىلىگىنە جۇمسالا بەرمەيدى. ءبىر-ەكى كوشەنى جىل سايىن قايتا-قايتا جوندەي بەرۋ، يميدجدىك ءىس-شارالارعا جۇمسالاتىن ءتيىمسىز شىعىندار ازاماتتارىمىزدىڭ نارازىلىعىن تۋدىرۋدا. بۇل – ورىندى.

ينفراقۇرىلىمدىق جانە الەۋمەتتىك باستامالارعا اۋداندار مەن ەلدى مەكەندەردىڭ بيۋدجەتىنەن قاراجات ءبولۋ ءۇشىن قوعامدىق ساراپتاما جۇرگىزىلۋگە ءتيىس. بۇل رەتتە، ونلاين ساۋالنامانى دا قولدانعان ءجون.

جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋدىڭ قارجىلىق مۇمكىندىكتەرىن ارتتىرۋ كەرەك. ول ءۇشىن اۋىلدىق وكرۋگ بيۋدجەتىنىڭ مۇلىكتىك قۇقىعىن كەڭەيتىپ، كىرىسىن ارتتىرۋ قاجەت. بۇل «حالىق اتسالىساتىن بيۋدجەت» جوباسىن دامىتۋدىڭ كەلەسى كەزەڭى بولعانى ءجون. ۇكىمەت بۇل ماڭىزدى ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن وسى جىلعى 1 جەلتوقسانعا دەيىن نورماتيۆتىك بازا مەن ءتيىستى ۇسىنىستاردى ازىرلەۋگە ءتيىس.

ءماسليحاتتار وكىلدى ورگان رەتىندە ءوڭىر قاراجاتىنىڭ ءتيىمدى جۇمسالۋىن باقىلاۋعا جاۋاپتى. بىراق، كوپ جاعدايدا ولاردىڭ پىكىرى ەسكەرۋسىز قالادى. بۇل – بارىپ تۇرعان ساياسي اناحرونيزم.

وسى ورايدا ماسليحاتتارعا ءوڭىردى دامىتۋ جانە ونداعان جىلدار بويى شەشىمىن تاپپاي كەلە جاتقان جەرگىلىكتى تۇيتكىلدى ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن قول جيناۋ جانە پەتيتسيا جاساۋ قۇزىرەتىن بەرۋگە بولادى دەپ ويلايمىن.

ءماسليحاتتاردىڭ تەكسەرۋ كوميسسيالارىن دا كۇشەيتكەن ءجون. ۇكىمەت پەن ەسەپ كوميتەتىنە زاڭدارعا ەنگىزىلەتىن ءتيىستى تۇزەتۋلەر توپتاماسىن ازىرلەۋدى تاپسىرامىن.

ءماسليحات وتىرىستارىنىڭ مىندەتتى ونلاين-كورسەتىلىمدەرىن ەنگىزۋ قاجەت. حالىق قالاۋلىلارىنىڭ ءوزارا پىكىرتالاسى، ولاردىڭ قوعامدىق-ساياسي كەلبەتى جۇرتشىلىق ءۇشىن قول جەتپەس قۇپيا بولماۋعا ءتيىس.

جەرگىلىكتى مەملەكەتتىك باسقارۋ جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارى قۇزىرەتتەرىنىڭ ارا جىگىن كەزەڭ-كەزەڭمەن اجىراتۋ قاجەت.

جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارى بولىپ سانالاتىن جيىندار مەن جينالىستاردىڭ مارتەبەسىن ارتتىرعان ءجون. اۋداندىق ءماسليحاتتار ناقتى شەشىمدەر قابىلداعان كەزدە ولاردىڭ وزەكتى ماسەلەلەر تۋرالى پىكىرىن ەسكەرۋگە ءتيىس.

قالالارداعى ءوزىن-ءوزىن باسقارۋ ماسەلەسىنە جەكە-دارا توقتالعان ءجون.

«مۇلىكتىك مەنشىك يەلەرىنىڭ بىرلەستىگى» ينستيتۋتىن ەنگىزۋ جونىندەگى رەفورما باستالدى. ءتيىستى زاڭ دا قابىلداندى. ەندى بارلىق كوپپاتەرلى تۇرعىن ۇيلەر كەزەڭ-كەزەڭمەن وسى باسقارۋ نىسانىنا كوشەدى.

بۇل رەفورما مەنشىكتى باسقارۋ ىسىندە تۇرعىندار پىكىرىنىڭ ەسكەرىلۋىن، سونداي-اق، تۇرعىن ءۇيدى پايدالانۋ جانە جوندەۋ جۇمىستارىنا بولىنگەن قاراجاتتىڭ اشىقتىعى مەن ەسەپتىلىگى بولۋىن كوزدەيدى.

ۇكىمەت پەن اكىمدەر وسىنداي ماڭىزدى رەفورمانىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىن قامتاماسىز ەتۋگە ءتيىس. سەبەبى، مۇنداي بىرلەستىك – ءوزىن-ءوزى ۇيىمداستىرۋ جانە باسقارۋ ينستيتۋتىنىڭ باستاۋ نەگىزى.

جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋدى دامىتۋدىڭ جاڭا تۇجىرىمداماسىن ازىرلەيتىن كەز كەلدى. پارلامەنت سونىڭ نەگىزىندە ءتيىستى زاڭدار قابىلدايدى.

اشىعىن ايتۋىمىز كەرەك، مەملەكەتتىك ورگانداردا ءالى دە بولسا فورماليزم مەن جايباسارلىق كەڭىنەن ەتەك الىپ وتىر.  ازاماتتارىمىز وزدەرىنىڭ جەرگىلىكتى دەڭگەيدەگى ماسەلەلەرىمەن ورتالىق مەملەكەتتىك ورگاندارعا جۇگىنىپ، مەملەكەت باسشىسىنا شاعىمدانۋعا ءماجبۇر.

سول ءۇشىن، جەرگىلىكتى جەردەگى باسشىلاردىڭ قۇزىرەتى مەن جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋ كەرەك.

الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ ارقاسىندا وڭىرلەردە شەشىمىن تاپپاعان ماسەلەلەر بۇكىل ەلگە بەلگىلى بولىپ جاتادى.

ازاماتتارىمىز رەفورمالارعا باستاماشى بولىپ، ۇسىنىستار بەرۋ ءۇشىن ونلاين-پەتيتسيالاردىڭ بىرىڭعاي زاڭدى ينستيتۋتىن قۇرۋ قاجەت. مۇنداي قۇرىلىم قانداي دا ءبىر بۇرمالاۋ ارەكەتتەرىنەن تولىق قورعالۋعا ءتيىس.

ۇكىمەت ازاماتتىق قوعاممەن بىرلەسىپ، وسى ماڭىزدى جوبانىڭ نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق بازاسىن ازىرلەۋگە جانە ونىڭ  بارلىق تەحنيكالىق ماسەلەلەرىن شەشۋگە ءتيىس.

ەل ازاماتتارىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋ جونىندەگى ماڭىزدى ميسسيانى بۇرىنعىداي ساياسي پارتيالار اتقارا بەرەدى.

«Nur Otan» پارتياسى ءوزىنىڭ ءىس-قيمىلى ارقىلى قوعامىمىزداعى جەتەكشى ساياسي كۇش ەكەنىن دالەلدەپ وتىر. پارتيا الداعى رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋعا بەلسەنە اتسالىسىپ، ءوزىنىڭ الەۋەتىن تولىقتاي پايدالاناتىن بولادى.

سونىمەن بىرگە، مەن، مەملەكەت باسشىسى رەتىندە، شىن مانىندەگى كوپپارتيالىق جۇيەنى دامىتۋعا كۇش سالۋعا مىندەتتىمىن.

ءبىز ءبىر ورىندا تۇرعان جوقپىز. ساياسي جۇيەمىزدى جاڭا جاعدايعا بەيىمدەپ، ونى بىرتىندەپ جەتىلدىرىپ كەلەمىز. ساياسي رەفورمالار قوعامىمىزعا قاجەت، سوندىقتان ولار مىندەتتى تۇردە ءوز جالعاسىن تابادى.

دەموكراتيانىڭ باستى جاۋى – بىلىمسىزدىك پەن پوپۋليزم. وسىنى ەستەن شىعارماعان ءجون. ازاماتتارىمىز رەفورمالارعا قولداۋ بىلدىرەدى دەپ سەنەمىن. ولار جاڭا ساياسي مۇمكىندىكتەردىڭ ارقاسىندا قوعامدا «حايپوكراتيانىڭ» بەلەڭ الۋىنا جول بەرمەيدى دەپ ۇمىتتەنەمىن.

ايتىلعان بارلىق رەفورمالاردىڭ، وزگەرىستەردىڭ تابىستى جۇزەگە اسۋى بارشامىزدىڭ بىرلىگىمىزگە، وتانشىلدىعىمىزعا جانە ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىگىمىزگە بايلانىستى.

ءحى. ۇلتتىڭ جاڭا بولمىسى

قازىرگى مىندەت – حالقىمىزدىڭ جاڭا بولمىسىن قالىپتاستىرۋ، تۇتاس ۇلت ساپاسىن ارتتىرۋ.

ادامدى جانە قوعامدى ۋاقىت تالابىنا ساي جەتىلدىرۋ قاجەتتىگىن ءومىردىڭ ءوزى كورسەتىپ وتىر.

جاڭارعان ۇلت قانا جاڭعىرعان ەلدىڭ جەتىستىگىن جاھان جۇرتىنا تانىتا الادى.

مەن حالقىمىزدىڭ الەم ۇلگى تۇتارلىق جاقسى قاسيەتتەرىنىڭ كوبىرەك بولعانىن قالايمىن.

ۇلتىمىز جاڭا ساپاعا كوشۋى ءۇشىن ءبىزدىڭ كۇندەلىكتى ومىرلىك ۇستانىمدارىمىز دا وزگەرۋى كەرەك.

قازاق قوعامىندا جاڭا قاعيداتتار جانە جاڭا باعدارلار سالتانات قۇرۋعا ءتيىس.

ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلى: «ءبىلىمدى بولۋعا وقۋ كەرەك. باي بولۋعا كاسىپ كەرەك. كۇشتى بولۋعا بىرلىك كەرەك. وسى كەرەكتەردىڭ جولىندا جۇمىس ىستەۋ كەرەك» دەيدى.

بۇل كوزقاراس بۇگىنگى كۇنى وتە ماڭىزدى.

بىرىنشىدەن، جيىرما ءبىرىنشى عاسىردىڭ ۇرپاعى تەرەڭ ءبىلىمدى بولعانى ءجون.

ەكىنشىدەن، جاس بۋىندى ەرىنبەي ەڭبەك ەتۋگە بەيىمدەۋ قاجەت.

ۇشىنشىدەن، كەز-كەلگەن ءىستى كاسىبي داعدى ارقىلى جۇزەگە اسىرعان دۇرىس.

تورتىنشىدەن، تەمىردەي ءتارتىپ جانە جوعارى جاۋاپكەرشىلىك بارشامىزدىڭ بويىمىزدا بولۋى كەرەك.

بەسىنشىدەن، ادىلدىكتەن اينىماعان ءجون. ادىلدىك – قوعام دامۋىنىڭ ماڭىزدى شارتى. ادىلەتتىلىك – اسىرەسە، ەل-جۇرتتىڭ تاعدىرىن شەشۋ ءۇشىن اسا قاجەت قاسيەت.

التىنشىدان، بىزگە كەرەگى – ادالدىق، ۇقىپتىلىق، تياناقتىلىق. ءبارىمىز ناعىز قازاقتى ءدال وسىنداي كەيىپتە كورگىمىز كەلەدى. ءبىز سوندا عانا باسەكەگە قابىلەتتى مەملەكەت، زياتكەر ۇلت قالىپتاستىرا الامىز.

قازاق زيالىلارىنىڭ جاڭا كەزەڭدەگى مىندەتى – ۇلت بولمىسىنىڭ جاڭا قاعيداتتارىن ورنىقتىرۋ. سونداي-اق، ۇلت ساپاسىن ارتتىرۋعا اتسالىسۋ.

جاڭعىرعان قوعام جات ادەتتەردەن بىرتىندەپ ارىلۋى كەرەك.

ىسىراپشىلدىق پەن داڭعازالىق قوعامنىڭ دا، ادامنىڭ دا ابىرويىن توگەدى. جاۋاپسىزدىق، نەمقۇرايلىلىق بۇكىل ەلدى قاسىرەتكە ۇشىراتادى. ال، بوس سوزدىلىك پەن بوسپەلىك، ماقتانشاقتىق قوعامنىڭ دامۋىن تەجەيدى. بۇل تۋرالى ۇلى اباي «وڭكەي جالعان ماقتانمەن، شىننىڭ بەتىن بويايدى» دەپ اشىق ايتقان. بۇل ماسەلە بۇگىنگى كۇنى دە وزەكتى بولىپ وتىر.

بيىك مۇراتقا جەتەلەيتىن ەڭبەك دەگەن ۇلى ۇعىمدى ءار ازاماتتىڭ ساناسىنا سىڭىرگەنىمىز ءجون.

ءبىزدىڭ ەلىمىزدە «جاۋاپتى مەملەكەت – جاۋاپتى قوعام – جاۋاپتى ادام» جۇيەسى بەرىك ورنىعۋى كەرەك.

قۇرمەتتى وتانداستار!

الدىمىزدا اۋقىمدى ءارى كۇردەلى مىندەتتەر تۇر. سولاردى تابىستى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن تىڭ ءتاسىل، جاڭاشا ويلاۋ، جالپىۇلتتىق ىنتىماق جانە ءوزارا قولداۋ قاجەت.

ءبىزدىڭ ستراتەگيالىق باعىتىمىز – ايقىن. تۇيتكىلدى تۇستارىمىز بەن كەمشىلىكتەرىمىزدى جاقسى بىلەمىز.

بۇگىن مەن بۇكىل قوعام الدىندا داعدارىس جاعدايىندا اتقارىلاتىن ءىس-شارالاردىڭ جوسپارىن باياندادىم. ونىڭ جەمىستى جۇزەگە اسۋى ارقايسىمىزعا بايلانىستى.

بارشامىز ءوز-ءوزىمىزدى دامىتۋعا كۇش سالۋىمىز كەرەك. زامانا سىناعى بىزدەن ۇزدىكسىز قوزعالىستى، مىقتى كۇش-جىگەردى جانە تاباندى ەڭبەكتى تالاپ ەتىپ وتىر.

سوندىقتان، ەلىمىزدىڭ باقىتتى ءارى جارقىن كەلەشەگى ءار ازاماتتىڭ قاجىرلى قىزمەتىنە بايلانىستى بولماق.

ءار بۋىننىڭ ماڭدايىنا ءتۇرلى سىناق جازىلعان.

ءبىز ءتول تاريحىمىزدا تاعدىردىڭ ءتۇرلى سىنىنان ءاردايىم سۇرىنبەي وتتىك. ەلىمىز ەڭ كۇردەلى دەگەن مىندەتتەردى شەشە الادى. ءبىز بۇعان دايىنبىز.

ءبىز – حالقىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى سان عاسىرلىق ارمان-تىلەگىنە قول جەتكىزگەن ۇرپاقپىز.

كەلەر جىلى تاۋەلسىزدىگىمىزگە 30 جىل بولادى. بۇل مەرەيلى داتا – ەگەمەن ەلىمىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى مەجە. بۇل – جاڭا تاريحي كەزەڭنىڭ باسى.

بىزگە مەملەكەتتىڭ بولاشاعى ءۇشىن زور جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلىپ وتىر.

بىرلىگىمىز بەن ىنتىماعىمىز مىعىم بولسا، بارلىق قيىندىقتى جەڭىپ، ماقساتىمىزعا جەتەمىز.

بۇل ءبىزدىڭ قولىمىزدان كەلەدى.

مەن بۇعان كامىل سەنەمىن.

ەلىمىز ارقاشان امان بولسىن!

Abai.kz