جەسىر جەڭگەمنىڭ جوقتاۋى (اڭگىمە)
ءبىز، مايدا-شۇيدەلەر، ۇلكەن اتام مەن ونىڭ باۋىرلارىنىڭ بالالارىنىڭ ءبارىن ابا دەيتىنبىز. وعان قوسا، تۋىستار ونشا كوپ ەمەسپىز، ءبارىمىز ەسكى كولحوز قۇرىلعان كەزدە ەنشىلەپ بەرگەن ءۇي ىرگەسىندەگى جەرلەرگە يەلىك ەتەمىز، سوندىقتان ءبىر ءۇيدىڭ ءتۇتىنى باسقا ۇيلەردى دە ارالاپ كەتەدى. جاماندىق-جاقسىلىعىمىز عانا ەمەس، ورازاداعى اراپامىز دا، سيىرىمىز بۇزاۋلاسا قايناتقان ۋىزىمىز دا ءبىر. تاندىر سالساق تا، كيىز باسساق تا، ۇرا اشساق تا، كومىر تۇسىرسەك تە – ءبارىمىز ءبىر كىسىدەي جۇمىلا قالامىز.
سول ابالارىمنىڭ ءبىرىنىڭ قازاسى تۋرالى سۋىق حابار جەتكەندە، مەن بىشكەكتەن دۋبايعا جول تارتپاقشى ەدىم. اۋىلداعى كارىلىكتەن قۇلاعى بىردە ەستىسە، بىردە ەستىمەيتىن اكەمە تەلەفون شالسام، «جولىڭنان قالماي بارا بەر، بالام، سەن كەلگەنىڭمەن، اباڭ ءتىرىلىپ كەلە قويماس» دەپ كەسىپ ايتتى. فيرمانىڭ شارۋالارىن بىتىرگەنىمشە ايەلىمدى دە، بالالارىمدى دا دەم الدىرىپ كەلەيىن دەپ وزىممەن بىرگە الىپ شىققانمىن، ورەكپىپ العان بالالارىم قالار ەمەس. كەتە بەردىم. ون ەكى كۇن ءجۇرىپ، بىشكەككە كەلگەن ەدىك، فيرمانىڭ يەسى – شەف، ۇشاققا بيلەت الىپ قويعان ەكەن. الماتىعا بارىپ، ول جەردەن بانگكوكقا ۇشىپ كەتتىك، ارى پحۋكەتكە دەمالىس ورىندارىمەن تۋريستەردى الىپ بارۋعا كەلىسىم جاساپ، تاعى ءبىر ايداي ءجۇرىپ قالدىم.
ءسويتىپ تۋىس ابامنىڭ قىرقى دا ءوتىپ كەتكەن سوڭ، ۋاقىت تاۋىپ، ەرتەمەن ۇشاققا بيلەت الدىم دا، سول كۇنى نامازشامدا قايتاتىن بولىپ اۋىلعا قاراي جول تارتتىم.
توقسانعا يەك ارتقان اكەم مەن انامنىڭ الدىنا اكەلگەن بازارلىعىمدى تاستاپ، نان اۋىز ءتيىپ، ءبىر كورىنىپ كەتەيىن دەپ مارقۇم ابامنىڭ ءۇيى جاعىنا بەت الدىم.
جەڭگەم جالعىز ءوزى قورانىڭ توبەسىنە قارا قاعاز جايىپ جاتقان ەكەن، مەنى كوزى شالعاننان-اق، ساتىنىڭ ەكى باسپالداعىن بىردەن اتتاپ جەلدەي ۇشىپ ءتۇستى دە، لاي-لاي بولعان كويلەگى جانە قولدارىمەن جۇگىرگەن بويدا ۇيىنە سۇڭگىپ كەتتى.
مىنا جەڭگەمە نە كورىنگەن؟ ماعان كوڭىل ايتۋعا كەش كەلدى دەپ رەنجىپ، ەسىگىن تارس جاۋىپ الماسىن دەگەن وي ساپ ەتتى. بەكەر وبالى نە، مەن بۇل ۇيگە قانشا رەت كەلسەم دە، سونشا رەت ەكى بەتىمنەن ءسۇيىپ، اينالىپ-تولعانىپ، ساداعام بولىپ توسىپ الۋشى ەدى. بۇل جولى...
سول ارادا ءۇي ىشىنەن جەڭگەمنىڭ ماعان ەتەنە تانىس، بەك تانىس داۋىسى ەستىلدى:
مامىقتاي بولعان قار بەتىندە،
قىپ-قىزىل بولىپ-ااي قان جاتاد.
قياعا جەتپە-ەەي قۇلاعان،
قايرانىم-ااي، كوردە جاي جاتاد...
مەن سوندا عانا جەڭگەم مەنەن بۇرىن كىرىپ، قۇران وقىتۋعا كەلگەندەردى، سىرتقا شىقپاي، ءۇيدىڭ ىشىندە جوقتاۋىن زارلاتىپ قارسى الاتىن بايىرعى سالتتى ساقتاپ وتىرعانىن ءتۇسىندىم. قارا ورامال، كوك كويلەك كيگەن جەڭگەمنىڭ بۇل كەيپى ماعان وتە وعاش كورىندى.
باسقادان كۇتسەم دە، وسى جەڭگەمنەن كۇيەۋىنىڭ قازاسىنا وسىنشالىقتى كۇيىنىپ، وسىنداي زارلى جوقتاۋ ايتادى ەكەن دەپ كۇتپەگەنىم راس. اۋزىم اشىلىپ قالدى.
اقىرىن باسىپ، جەڭگەمە جاقىن تايانىپ، جوقتاۋىن توقتاتسا، قۇران باعىشتايىن دەپ تۇرىپ قالدىم. جەڭگەم جوقتاۋىن توقتاتار ەمەس. قايتا ودان ءارى ۇدەتىپ، مۇڭدى داۋىسىمەن مەنى ودان سايىن تاڭعالدىرا جوقتاۋىن اڭىراتا بەردى.
اقشا ءبىر قاردىڭ بەتىندە،
الشاداي بولىپ-ووي قان جاتاد.
اسۋعا جەتپە-ەەي اداسقان،
اسىلىم، كوردە-ەەي جاي جاتاد...
جەڭگەمنەن مۇنداي جوقتاۋ كۇتكەن ەمەسپىن دەگەنىمنىڭ دە سەبەبى بار. ول كەزدە جەڭگەم فرۋنزەدە – جەنپەددە، مۋزىكالىق فاكۋلتەتتە وقىعان ەكەن. ابدەن جاقسى وقىپتى، كەيىن البومىنان كوپتەگەن سۋرەتتەردى كورسەتكەن، كۋرستاستارىنىڭ ىشىنەن تانىمال انشىلەر، ءتىپتى حالىق ارتىستەرى، ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرلەر دە شىعىپتى. سولاردىڭ سۋرەتتەرىن البومنان اشىپ كورسەتىپ جاتىپ ۇنەمى اۋىر كۇرسىنىپ قوياتىن. سۋرەتتەردىڭ اراسىندا اسكەري كيىم كيگەن ءبىر جىگىتتىڭ دە سۋرەتى بولاتىن، وعان ەرەكشە ءبىر سۇيىسپەنشىلىكپەن قارايتىن ەدى. كەيىن الگى البوم ابامنىڭ قولىنا ءتۇستى دە، ابام ونى تاندىردا لاۋلاپ جانىپ جاتقان تەمەكى پاياسىنىڭ اراسىنا پارشالاپ تاستاپ جىبەرگەن. سول كەزدە مەن قاراپ تۇرعان ەدىم. ۇيلەنگەنىمەن ءالى بالالى بولا قويعان جوق ەدى. ابام ادەتتەگىدەي، اپام ايتپاقشى «اتاۋىن ءىشىپ كەلىپ» تاندىرعا وت جاعىپ كۇيبەڭدەپ جاتقان جەڭگەمنىڭ قولىنان كوسەۋىن جۇلىپ الىپ، ءاي-ءشاي جوق، ارقاسىنان قويىپ قالدى. بايعۇس كەلىنشەك قورىققانىنان ۇرەيى ۇشىپ قالشيىپ تۇرىپ قالعان ەدى، لاي جاعىلعان شاپكىسىن باسىنان جۇلىپ الىپ، «ەە، تالاستاعىڭدى ساعىندىڭ با» دەپ، كەلەكە ەتە باستادى. مەن قارشاداي بالامىن. نان يلەپ جاتقان ابامنىڭ اناسىنا جۇگىرىپ باردىم. كەلىنىنە جانى اشىعان قايىن ەنەسى قامىر قولىمەن اتىپ شىققاندا، بالاسى اناسىن دا كوزگە ىلمەي، «بۇل جالاپ، تالاستىق جىگىتىن ساعىنىپتى» دەپ تاعى تاپ بەرگەندە اناسى اراشا تۇسە قالىپ، جەڭگەمە ىمداعانى سول ەدى، جەڭگەم ءبىزدىڭ ۇيگە قاراي بەزە جونەلدى...
...سول جەڭگەم سول كۇيەۋىنە ارناپ قازىر مەنىڭ الدىمدا جوقتاۋ ايتىپ وتىر.
جەڭگەمنىڭ داۋىسى وتە جاعىمدى ەكەن. بىراق ابام وعان ءبىر مارتە دە ءان ايتتىرمادى. ادامداردىڭ ايتۋىنشا، اۋىلىمىزدىڭ باسىندا تۇراتىن اكەسى دە، اناسى دا جاقسى ءان سالادى ەكەن. قىزى دا مەكتەپتە ءان-حور ۇيىرمەلەرىنە، بايقاۋ-سىناقتارعا قاتىسىپ، ويىن-ساۋىقتان شەت قالماعان. فرۋنزەگە دەيىن ءان شىرقاپ بارىپ، تەلەديدارعا دا شىققانىن اۋىلدىقتار تامسانا ايتىپ جۇرەتىن. سول جاقتا داۋىسىن ءبىر تانىمال ءانشى ۇناتىپ، جەنپەدكە تۇسۋىنە ۇسىنىس جاساپ، سودان وقۋعا قابىلدانعان كورىنەدى. تالاستىق ءبىر اسكەري جىگىتپەن تانىسىپ، حات الىسىپ، ءبىر-ەكى جولى «الا-تاۋعا» كينوعا بارعان، ونىڭ ءبارى اۋىلعا باسقاشا جەتىپ، قاڭقۋ سوزگە اينالىپ، سودان ءۇشىنشى كۋرسىن ءبىتىرىپ، دەمالىسقا كەلگەندە اتا-اناسى، تۋىستارى وقۋعا جىبەرمەي، وسى اباما ىقتيارسىز تۇرمىسقا بەرگەن-ءدى.
ءبىر جولى مەكتەپتەن كەلىپ، انامدى ىزدەپ ابامداردىڭ ۇيىنە بارسام، ءۇي ىشىندە جاڭا تۇسكەن الگى جەڭگەم جالعىز وتىر ەكەن. جىلاعان سياقتى. كوزدەرى قىزارىپ كەتىپتى. مەنىڭ تىسىرىمدى ەستىپ قويسا كەرەك، ورنىنان اتىپ تۇرىپ، قولىنداعى البومىن جۇكتىڭ اراسىنا تىعا سالدى. مەن بولسام ونى بايقاپ قالدىم دا، ءوزىمدى ىڭعايسىز سەزىنىپ، تابالدىرىقتان نە ىشكە اتتاي الماي، نە ارتقا شەگىنە الماي مەلشيىپ تۇرىپ قالدىم.
- كەل، كەلە عوي، اتىڭ كىم؟
- مىيزام!
- مەنى ەندى «جەڭگە» دە، ال مەن سەنى «الگى بالا» دەپ تەرگەيىن. – كوپتەن بەرى جينالىپ قالعان قايعىسىن وزىنەن سىلكىپ تاستاعانداي ءبىر ساتتە جادىراپ شىعا كەلدى.
سودان تاعى الدەكىمنەن قورىققانداي جۇككە تىعىپ تاستاعان سۋرەت البومىن الىپ، ماعان ءار پاراعىنداعى سۋرەتتەر جايلى بايانداي باستادى.
وسىدان كەيىن مەن جەڭگەم ءۇشىن «الگى بالا» بولدىم دا، جەڭگەم مەن ءۇشىن جاقىن ادامعا اينالدى.
ارادا سىرعىپ اعىپ بەيمازا جىلدار ءوتىپ، جاراتقان ارتتارىڭدا تۇياق قالسىن دەپ ابام مەن جەڭگەمە ءتورت بالا، ماعان ەكى بالا بەردى.
مىنە، ەندى جەڭگەم جوقتاۋىن توقتاتپاي، جانىندا «الگى بالاسى» جەڭگەسىنىڭ ارماندى جوقتاۋىنىڭ اياقتالۋىن كۇتىپ وتىر.
بەرەنىم، بەس تۇلەك قۇستاي ۇشۋشى ەدىڭ-ەەي...
بۇركىتىم، سەن ادامزاتتىڭ اسىلى ەدىڭ-ەەي...
«الگى بالا»،
بەلىنەن سىنىپ بەس تۇلەك-ەەي،
ءبۇرىسىپ ءولدى بۇركىتىم،
بۇركىتىمنەن ايىرىلىپ،
«الگى بالا»،
ووي، مەنىڭ كەلمەسكە كەتتى-ەەي، اي-كۇنىم... اح، ەي...
ءوز قۇلاعىما ءوزىم سەنەر ەمەسپىن. قايداعى بەرەن، قايداعى بۇركىت؟ ءومىر بويى اڭگىر تاياقتىڭ استىندا القاش كۇيەۋدىڭ ازابىن تارتىپ، بار ءومىرى زايا بولعان، بەتتەرى ءاجىم-ءاجىم، بەلى يىلگەن، اياعىن سۇيرەپ باسقان اق شاشتى جەڭگەم وسىلاي جوقتاۋىن جىرلاپ وتىر. كۇيەۋى ولاي-بۇلاي بوپ كەتكەن جاعدايدا جوقتاۋ ايتپاق تۇگىل، ءبىر كۇن دە قارا كيىپ ازا تۇتپايتىن شىعار دەپ ويلاۋشى ەدىم، جەڭگەمنىڭ ابامنان كورگەن قورلىعىن ەسىمە العان سايىن.
سىرتتان ابام مەن جەڭگەمنىڭ ۇلكەن ۇلى كەلىپ جانىما وتىرعانىن بايقاماي دا قالعان ەكەم. قاراسام – ءالى وتىر، قولىن ۇسىنىپ، ىرجيىپ قويادى.
وي، وسى بالا ازاپ تارتتى. ءوزى عانا تارتپاي، اناسىن دا ءومىر بويى ازاپقا سالىپ كەلەدى. بارا جاتقان جەرىندە قۇلاپ، بەتى-باسى قاناپ، اۋزىنان اق كوبىك اعىپ جاتىپ قالادى. وڭ قولى، وڭ اياعى قيمىلسىز، تاماقتى سول قولىمەن جالماپ جەگەندە ون كۇننەن بەرى اش قالعان با دەپ ادام شوشيدى.
...ءبىر جولى كەشكى داستارقان جايىلىپ تاماققا ەندى وتىرىپ جاتقان ەدىك، ەسىك سارت ەتىپ اشىلىپ، ويبايلاپ جىلاپ-ەڭىرەگەن جەڭگەم كىرىپ كەلدى. ارتىنان ابام ەسىكتەن كىرە سالا، ىشىنەن تەۋىپ-تەۋىپ جىبەردى. اكەم ورنىنان اتىپ تۇرىپ، ابامنىڭ جەلكەسىنەن ءبىر قويدى:
- ەسەك! ادام ەمەس – يت! اياعى اۋىر ايەلگە كوتەرگەن قولىڭ سىنسىن! اياعىڭ ءۇزىلىپ ءتۇسسىن! – اكەمنىڭ مۇنداي قاھارعا ءمىنۋىن ءبىرىنشى رەت كورۋىم.
ماس ابام، اشۋى باسىلدى ما، ارتىنا شالت بۇرىلىپ، جەڭگەمە قاراپ:
- ەكىنشى ۇيگە كەلسەڭ، سويامىن! ۇقتىڭ با، سويامىن!؟ شەشەڭدى!.. – دەپ شىعىپ كەتتى.
تاماعىمىز جايىنا قالدى. اكەمنىڭ جۇرەك تالماسى ۇستاپ، انام بىرەسە اكەمە ءدارىسىن بەرىپ، بىرەسە جەڭگەمە بىردەمەلەردى ىشكىزىپ، كوگەرگەن قۇرساعىنا ماي سىلاپ، ءۇيىمىز ءبىر زاماتتا توزاققا اينالدى.
ەرتەڭىنە جەڭگەمدى دوقتىرعا الىپ كەتكەن اپام، بەسىنگە جەتپەي كەلىپ قالدى، كوڭىلسىز عانا كىردى: «بوساندى»، – دەدى. ماعان قاراپ: «ەشكىمگە ايتپا، تۋىستارىنا سۇيىنشىلەمەي-اق قوي»، – دەگەنىن جاي ايتتى. ال ماعان جەڭگەم بولسا: «الگى بالا، مەن ۇل تۋامىن، تۇسىمدە ايان بەردى، مەن بوسانعاندا توركىنىمە ءوزىڭ بارىپ ءسۇيىنشىڭدى ال، سۇيىنشىڭە تاي مىنگىزەدى»، – دەۋشى ەدى. نە قىلارىمدى بىلمەي وتىرىپ قالعانمىن سوندا...
سول بالا – وسى. شالا تۋىلىپ، شالا بالا بولىپ، شالا ادام بولىپ، قازىر ەكى كۇننىڭ بىرىندە تالماسى ۇستاپ، بەتى-باسى ءتىلىم-ءتىلىم بولىپ ءجۇر. ابامنىڭ تەپكىسىنەن وسىنداي بوپ قالعانىن مەن بىلەمىن، اكەم مەن انام بىلەدى، ال جەڭگەم بىلسە دە، اباما ءبىر اۋىز كىنا ارتقانىن ەستىمەدىك تە، بىلمەدىك تە.
جەڭگەمنىڭ جوقتاۋىنىڭ توقتايتىن ءتۇرى جوق. تۇڭعىشى دا تۇنجىراپ ۇيىپ تىڭداپ، كوزىنە جاس العانداي بولدى.
سەن باردا مەن قىردا ءبىر تۇرعان قىرانداي-ەەي،
سەن باردا مەن شوقىدا ءبىر تۇرعان ۇلارداي-ەەي،
شاڭقىلداسام ءۇنىم جاراسقان-ەەي،
اق ءمۇيىزدىم، كەرىلگەن-ااي،
ءسانى ەدىڭ عوي،ەلىمنىڭ-ااي،
شاحزاداداي كەلبەتتىم-ااي،
شاتتىعى ەدىڭ ساۋىقتىڭ-ەەي...
جەڭگەمنىڭ «ءسانى ەدىڭ ەلىمنىڭ»، «شاتتىعى ەدىڭ ساۋىقتىڭ» دەگەنى مەنى تاڭعالدىردى دا، ءبىر وقيعا، وزەگىمدى ورتەگەندەي، تاپ بۇگىنگىدەي كوز الدىما كەلە قالدى.
...كينو كورىپ وتىرعانبىز. ءۇندى كينوسى بولعان سياقتى. ونداي كينوعا ول كەزدە بۇكىل اۋىل كوشىپ بارۋشى ەدى. جاڭىلماسام، «زيتا مەن گيتا» ما ەدى؟ ءيا، سول كينو! كوپشىلىك اعىل-تەگىل جىلاپ وتىر. ءبىز، بالالار، ورىن جوق، الدىدا مالداس قۇرىپ وتىرىپ العانبىز.
ءبىر كەزدە ايعاي-شۋ بولا قالدى دا، ايەلدەر شىڭعىرىپ، كينومەحانيك زالدىڭ جارىعىن قوسىپ قالدى. قاراسام، – ابام! قولىندا پىشاق. كويلەگى جوق، دامبالشاڭ.
- ەنەڭدى ۇرايىن! كورسەتەم ۇيىقتاتىپ قاشقاندى! ۇيىقتامايمىن مەن! جالاپ! سۆولىش! – وسىنداي ەستىگەن قۇلاققا تۇرپىدەي تيەتىن بوعاۋىز، ۇيات سوزدەردى جاۋدىرىپ، پىشاعىن اركىمگە ءبىر جالاڭداتىپ سىلتەي بەردى.
زالداعىلار تىم-تىراقاي قاشىپ شىقتى. بالالار ءبىر بۇرىشقا تىعىلدىق. جەڭگەم جاتا قالعان ەدى، كۇيەۋى وعان ءتونىپ بارىپ تەپكىلەپ، پىشاق سىلتەي بەرگەندە قۇلىنداعى داۋىسى قۇراققا شىقتى. ابامنىڭ اكەمنەن باسقا ەشكىمگە باس يمەيتىنىن بىلگەن جۇزدەي ادامنان، ول تۇگىل اۋىلدىڭ اتامانىمىز، جىندىسىمىز، سپورتشىسىمىز دەگەندەردەن بىرەۋى دە وعان جاقىندامادى. جاسىراق كەزىندە اكەم عانا وعان قۇرىق تاستاپ، ءوزى ايتقانداي «ارقاسى بار، اراق ەمەس جىن ىشكەن قىپ-قىزىل جىندى» ءىنىسىن ەپتەپ اۋىزدىقتاپ الۋشى ەدى. بىرەۋ سول اكەمدى شاقىرۋعا كەتكەن ەكەن، ول كەلگەنگە دەيىن ەكى ميليتسيونەر دە كىرىپ كەلىپ، ابامدى كۇشپەن ۇستاپ تۇردى.
- قاماڭىزدار، جىندىنى! بولدى! جەتتى! تويدىرىپ جىبەردى! – دەدى دە، اكەم اباما قاراماي تەرىس بۇرىلىپ شىعىپ كەتىپ قالدى.
جەر بولعان جەڭگەمدى بولسا ىنىلەرى قانعا بويالعان كۇيىندە ءبىر كولىككە كوتەرىپ اپارىپ وتىرعىزدى.
سول وقيعادان كەيىن جەڭگەمنىڭ نە كونتسەرتكە، نە كينوعا بارعانىن، نە ەل قاتارلى تويعا بارعانىن كورە المادىم. بازارعا بارسا دا كەرەك-جاراعىن دەرەۋ الىپ، بارعان اۆتوبۋسىمەن كەرى كەتىپ قالاتىن.
ابامنىڭ كينوداعى «كينوسىنان» سوڭ ەكى كۇن وتكەندە مە، ياكي ءۇش كۇن وتكەندە مە، اكەمنىڭ اناما مىناداي دەگەنىن قۇلاعىم شالىپ قالدى: «اناۋ كەلىنىڭ ءوزىن اياماعان نەمە ەكەن. ون بەس سوتكەگە قاماتىپ كورەيىن دەگەن ەدىم. ارىز جازباي قويدى. پىشاقتى ول سۇققان جوق دەپ ءوتىرىپ ايتىپ، ميليساحاناعا ءوزى بارىپ، جىندىنى ءوزى شىعارىپ الىپتى».
راس، سودان كەيىن ابام ءبىراز ىشپەي ءجۇردى. ءۇيىن سىلاپ، باۋ-باقشاسىنا قاراپ، انام ايتقانداي، «ادام بولىپ قالدى». ادامدىعى ەكى ايدان اسپادى. اۋىلدا ءبىر توي بولىپ، سول جەرگە سىعالاپ بارىپ، اراق سۇراپ ءىشىپ، تويدىڭ توز-توپالاڭىن شىعارىپ، وتىرىستاعى جىگىتتەردەن تويعانىنشا جۇدىرىق جەپ، ءولىمشى بولىپ ءبىر ارىققا قۇلاپ جاتقان ەكەن، جەڭگەم تاڭ سارىدە «ولگەن جەرىنەن ءتىرىلتىپ» الىپ كەلگەن.
ەندى سول جەڭگەمنىڭ سوزىلعان جوقتاۋى اۋىلدى ارالاپ بارادى:
بوزارعان تاۋدىڭ تۇبىندە-ەەي،
بوزارعان تامعا قامالدىڭ-ااۋ...
قايىرىلماي كەتكەن التىنىم-ااي،
بوزداماي قالاي قالايىن-ءااي...
- جەڭگە، قويىڭىز ەندى، سابىر ەتەيىك. توقتاي تۇرىڭىزشى، - دەدىم شىدامىم تاۋسىلىپ، ءىشىم سىزداپ.
- اپا، - دەدى ۇلى دا، - اكەمدى قيناماڭىزشى، تىنىش جاتسىن. – بولدى! ءوزىڭىزدى ۇستاڭىز؟
ەلدىڭ ءبارى «وراشولاق»، «توقسان توعىز»، «جارىمەس»، «ءبىر شاريگى كەم» دەپ كەمسىتىپ ات قويىپ العان، ءوزىنىڭ اتى رىسباي ەكەنىن ەشكىم دە بىلمەگەن بالانىڭ اقىل-ەسى بار ادامداي ەستى ءسوز ايتقانىنا ءىشىم جىلي ءتۇسىپ، ەندى جەڭگەم جوقتاۋىن توقتاتار دەگەن ويمەن قۇران وقۋعا ىڭعايلانا باستادىم.
جەڭگەم ماعان ءبىر قاراپ الدى دا، تىزەسىن قاتتى قۇشاقتاعان كۇيدە جوقتاۋىن تاعى سوزا بەردى.
«الگى بالا»،
زارلاعان ءۇنىم باسىلار ما-ااي،
«الگى بالا»،
اق مۇيىزدە اسىلدىم-ەەي،
«الگى بالا»،
جوقتاسام قايتىپ تابارمىن با،
«الگى بالا»،
اباڭداي بولعان اسىلىمدى-ەەي...
جەڭگەم ءالى دە جوقتاۋىن جالعاستىرىپ، ءالى دە جۇرەكتى ەزۋدە. توقتايتىن ءتۇرى جوق.
...ءومىر باقي ەستەن كەتپەستەي بولعان كۇن دە سول ابام مەن جەڭگەمە بايلانىستى. ول كەزدە ەرجەتىپ قالعان كەزىم، اتا-انامنان وزىمشە ءبولىنىپ، اۋلادا – ءجۇزىم بۇتالارى سالبىراپ توگىلىپ تۇرعان تاپشاننىڭ ۇستىندە اسپانعا قاراپ، قولىمدى كورپەنىڭ ىشىنە تىعىپ، جالعىز جاتقانىما ريزا كەزىم. بالالارمەن الدەقايدان، انام ايتقانداي، «قاڭعىپ كەلىپ ۇرى مىسىقتاي بۇعىپ» جاتىپ قالعام. قالا بەرسە بۇكىل ءۇيدىڭ، قورا-قوپسىنىڭ سول كۇنگى جالعىز يەسى مەن، ءبارى جايلاۋعا كەتكەن. كەتەردە انام: «بالەنشەنىڭ بالاسى بويداق بولعاننان بەرى كوشەنى بەرمەي قالدى» دەپ ەلدىڭ كەبىن كيمەي، ەرتە كەلىپ ەرتە جاتىپ تۇر. مىناۋ انامنىڭ جاساۋىما قوسىپ بەرگەن ماقپال كورپەسى. اۋىر، وتە جىلى، تاڭ اتاردا سىرتتا سۋىق بولادى»، - دەپ ەشقاشان، ەشكىمگە سالىنباعان كورپەنى الدىما تاستادى. سونى جامىلدىم. اسپانداعى جۇلدىزدارعا قاراپ، سىنىپتاس قىزداردى ءالسىن-ءالى كوز الدىمنان وتكىزىپ ۇيىقتاي الماي دوڭبەكشىپ جاتقانمىن، ءبىر كەزدە داربازا «شيق» ەتىپ اشىلعانداي بولدى. قورقىپ، جاستىقتان باس كوتەرسەم – جەڭگەم! «قورىقپاڭىز، الگى بالا»، – دەدى دە، جانىما كەلىپ تۇرىپ قالدى. جاتقان جەرىنەن اقشىل ءىش كويلەكشەڭ كۇيىندە قاشىپ شىققانداي. سول ەكەن، قاس-قاعىم ساتتە ابامنىڭ بالاعاتتانعانى، داربازانىڭ كىشى ەسىگىن بار پارمەنىنشە تارسىلداتقانى ەستىلىپ، ىزىنشە جۇلقىنىپ كىرىپ كەلە جاتقانىن كوردىم. ءدال سول ساتتە مەن ەشتەڭەنى بايقاماي دا قالدىم – جەڭگەم جوق، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا ءىزىم-عايىم. سودان اياق جاعىم قىبىرلاعاندا بارىپ جەڭگەمنىڭ سول جاقتا ورەكپىپ، دەمىن ىشىنە الىپ، بولار-بولماس قانا دەم شىعارىپ جاتقانىن سەزدىم...
ابام ءبىزدى كورمەدى. بولمەلەردى كەزەك-كەزەك اشىپ، بالاعاتتانىپ، ەسىك-تەرەزەلەردى، ىدىس-اياقتى سىندىرىپ، الاسۇرىپ جىندانىپ جاتقانىن جەڭگەم ەكەۋىمىز ىشتەي ءبىلىپ جاتتىق.
جەڭگەمدى تاپپاعانىنا اۋزىنان اق يت كىرىپ، كوك يت شىعىپ، «ەنەڭدىلەپ»، «ولتىرەم» دەپ، «قانىڭدى ىشەم» دەپ، ءوزىن-ءوزى توقتاتاتا الماي اۋلاداعى كوزىنە تۇسكەن، قولىنا ىلىنگەننىڭ ءبارىن لاقتىرىپ ءجۇرىپ، ءبىر كەزدە تاپشانعا جاقىن كەلىپ، مەنىڭ كورپەمدى سىپىرىپ تاستاماقشى بولىپ وقتالا بەرگەن ەدى، نەگە ەكەنى بەلگىسىز ۇستىمدەگى، انىعى، ۇستىمىزدەگى قالىڭ ماقپال كورپە سىدىرىلماي قويدى. سودان ماعان ايعايلاي جونەلدى:
- ەنەڭدى ۇرايىن، ەرجەتىپ قالعانعا ۇقسايسىڭ!؟ قايدا جالاپ جەڭگەڭ؟
مەن ورنىمنان اتىپ تۇرىپ، ەش نارسەگە قاراماي اشۋ قىسىپ، ابامدى يەكتىڭ استىنان ءبىر قويىپ، سۇلاتىپ تاستاماقشى بولدىم. ماس قوي، ءبىر ۇرساڭ ءوزى-اق جالپاسىنان تۇسەر ەدى. ەندى بۇلقىنىپ تۇرايىن دەسەم، اياعىم تارتىلمايدى. كورپەمنىڭ ىشىندە جەڭگەم سانىمنان تاس قىلىپ قۇشاقتاپ جىبەرمەي جاتقانىن سەزدىم. اشۋ-ىزامدى دا، قيمىلىمدى دا ىشتەن دە، سىرتتان دا ءبىر كۇش توقتاتىپ قالعانداي جانسىزدانىپ قالدىم.
ابام جەڭگەمدى تاپپاي، بالاعاتتاعان بويدا اۋلادان شىعىپ كەتتى.
كورپەمنىڭ استىندا جەڭگەمنىڭ وكسىپ-وكسىپ جىلاعانى، قالتىراپ-دىرىلدەگەن قولدارىمەن اياقتارىمدى ءالى دە جىبەرمەي جابىسىپ العانى ماعان باسقاشا ءبىر جاناشىرلىق، جىلۋلىق سەزىمىن الىپ كەلدى...
- وقىڭىز، ابا، وقي بەرىڭىز؟ – دەدى ءبىر كەزدە اناسىنىڭ جوقتاۋى توقتامايتىنىن بىلگەن تۇڭعىشى.
مەن قۇراننىڭ قىسقا سۇرەسىن داۋىسىمدى جاي شىعارىپ، ىشتەن كۇڭگىرلەتىپ وقي باستاعانىمدا، جەڭگەم جوقتاۋىن كۇرت توقتاتا سالدى. وقىپ بولىپ ەكى قولىممەن بەتىمدى سيپاعان سوڭ، سالت بويىنشا: «پەندەلىك ەكەن. ابام جاقسى كىسى ەدى، جانى جانناتتا بولسىن»، – دەۋىم كەرەك ەدى. اۋزىما سول ءبىر اۋىز ءسوز تۇسپەي-اق قويدى. وتىرىك كولگىرسي المادىم. جوق دەگەندە مارقۇمنىڭ الدىنداعى سوڭعى پارىزىمدى اتقارۋعا ىشىمنەن ءبىر كۇش پە، كەك پە، رەنىش پە – ايتەۋىر ءبىر نارسە جىبەرمەي، الگى سوزدەردى ايتتىرماي، اۋزىمدى جاۋىپ تاستاعانداي كۇي كەشتىم.
- نە بولدى، «الگى بالا»، مەنى اباڭا جوقتاۋ ايتىپ، قايعىرا المايدى دەدىڭ بە؟ – اۋىر ۇنسىزدىكتى جەڭگەم بۇزدى. مەنىڭ باسىمداعى ويدى وقىپ قويعانداي تاپ باسىپ ايتتى. ۇندەمەدىم. ۇندەگەندە نە دەيمىن. – اكەسىنەن قاشىپ، بالالاردىڭ ءبارى تەنتىرەپ كەتتى. بايعۇسىمنىڭ جانازاسىنا ارقايسىسى ءبىر سىلتاۋ ايتىپ، ەشبىرى دە قارالارىن كورسەتپەدى. قۇران وقىتىپ قوي دەپ اقشا سالىپ جىبەرىپتى. اقشالارىنىڭ كەرەگى نە ماعان؟ وزدەرى كەرەك!.. كەلمەدى. مىنا بالام ەكەۋىمىز عانا قالدىق، – دەدى جانىمىزدا ءبىر تىزەرلەپ وتىرعان ۇلكەن بالاسىن كورسەتىپ، – وسى ۇلىمدى ەپتەپ ۇيلەندىرىپ السام، اكەسىنىڭ قارا شاڭىراعىنا يە بولىپ قالسا، مەن دە اباڭنىڭ جانىنا كەتەر ەدىم...
نەبىر-نەبىر القالى جيىنداردا، نەبىر-نەبىر بيزنەس-فورۋمداردا، حالىقپەن كەزدەسۋلەردە ساندۋعاشتاي سايراعانىممەن، جەڭگەمنىڭ الدىندا ءتىلىم بايلانىپ، ءبىر ءسوز ايتا الماي وتىرعانىما ءوزىمدى-ءوزىم جەك كورىپ كەتتىم.
- «الگى بالا»، شىج-بىج جاساپ جىبەرەيىن؟ – دەپ جەڭگەم ورنىنان قوزعالماقشى ەدى، مەن:
- جەڭگە، اۋرە بولماڭىز، قازىر قايتادان اۋەجايعا جەتۋىم كەرەك، - دەدىم.
- نەگە مۇنشا اسىعىپ؟
- جۇمىس قوي، جەڭگە.
- ارنايى اباڭىزعا كەلدىڭىز بە؟ كەلمەي-اق قويۋ كەرەك ەدى. مولدالار دا اراقتان ولگەنگە جانازا بۇيىرمايدى دەپ، جانازاعا كەلمەي قويدى، باسقا اۋىلدان مولدا الدىردىم ەمەس پە...
بۇل جايىندا از عانا حابارىم بار ەدى. ءبىر اۋىلداسىم ايتىپ بەرگەن. ادەيى مەنى كوزىمە شۇقىعىسى كەلىپ ايتقان.
ەندى تۇرايىن دەپ جاتسام، جەڭگەم بايقاپ قالىپ، ۇلىنا:
- اباڭا نان الىپ كەل، اۋىز ءتيسىن! – دەدى.
ول ماعان ءبىر ءبۇتىن ناندى قولتىعىنا قىسىپ الىپ كەلە جاتقان-دى. ەكى قادامداي قالعاندا بىردەمە دەگەندەي بولدى دا، كەنەت شالقاسىنان قۇلاپ، بەتى-اۋزى قالتىراپ-دىرىلدەپ، اۋزىنان اپپاق كوبىك اعىپ، ەكى اياعىمەن اسپاندى تەپكىلەپ جاتا قالدى. مەن شوشىپ كەتتىم. دەنەم تىتىركەنىپ، جۇرەگىم زىرق ەتە ءتۇسىپ، اۋزىما تىعىلدى. اناسى ونىڭ ۇستىندە بايەك بولا قالدى دا، ماعان جالىنىشتى قاراپ:
- ءبىز ءوزىمىز، «الگى بالا»... ءسىز بارا بەرىڭىز... جۇمىستان قالماڭىز... – دەدى.
مەن اسىققان بويدا جولعا شىقتىم...
جول بويى قۇلاعىمنان جەڭگەمنىڭ جوقتاۋى كەتپەي، جاڭعىرىپ ەستىلە بەردى... ەستىلە بەردى...
ابدىكەرىم مۇراتوۆ
قىرعىز تىلىنەن اۋدارعان: گۇلنۇر قىرانبايقىزى.
Abai.kz
