اقش-تىڭ 40-شى پرەزيدەنتى رونالد رەيگاننىڭ سوزىمەن ايتساق «زۇلىمدىق يمپەرياسى» بولعان كەڭەس وداعىنىڭ ىرگەسى سوگىلىپ، شاتقاياقتاي باستاعان شاقتا، اسىرەسە سوڭعى 5 جىلدىعىندا ەلدىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىندە ۇلتارالىق جانجالدار وتى تۇتانىپ، ارتى ۇلكەن قاقتىعىستارعا ۇلاسا باستادى. سولاردىڭ ءبىرى – وڭتۇستىك كاۆكاز جەرىندەگى تاۋلى قاراباق جانجالى ەدى. 1988 جىلى ەتنيكالىق ارمياندار مەن جەرگىلىكتى ءازىربايجانداردىڭ اراسىندا باستالعان ەتنيكالىق جانجالدىڭ ارتى ەكى ەلدىڭ سوعىسىنا ۇلاسىپ، 32 جىلدان بەرى ىستىق نۇكتە قالپىندا قالىپ وتىر. وسى ارالىقتا ەكى جاقتان 30 مىڭنان استام ادام قازا تاپتى. 1 200 000 ءازىربايجان باسپانالارىن تاستاپ بوسقىنعا اينالدى. سىرتقى كۇشتەردىڭ ىقپالى دا ماردىمسىز. حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ دا قولى قىسقا بولىپ تۇر، وكىنىشكە قاراي. مۇنىڭ دا وزىندىك سەبەپتەرى بار. 

بىرىنشىدەن: تاۋلى قاراباق ايماعى ءازىربايجان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىنداعى اۆتونوميالى ايماق، ياعني ءازىربايجاننىڭ ءبىر بولىگى. الەم ەلدەرى دە وسىلاي مويىندايدى. تەك مۇنىمەن كەلىسپەيتىن ارمەنيا عانا. 

ەتنيكالىق ارمياندار باسىم تۇراتىن ايماق ءازىربايجان بيلىگىن مويىنداماي، وزدەرى تاۋەلسىزدىك جاريالاپ الدى. الايدا ونىڭ الەمنىڭ ەشبىر ەلى، ءتىپتى ارمەنيانىڭ ءوزى دە مويىنداعان جوق. سەبەبى ءبىر حالىق – ەكى مەملەكەت بولۋى مۇمكىن ەمەس. الەمدە ونداي قۇرىلىمدار ساۋساقپەن سانالىق قانا (ەكى كورەيا، قحر مەن تايۋان، اۋستريا مەن دجەرمانيا، رۋمىنيا مەن مولدوۆا جانە البانيا مەن كوسوۆا) جانە ولاردىڭ مويىندالۋى دا بىركەلكى ەمەس. ايتكەنمەن دە مۇنى تۇسىنەتىن ارمەنيا جوق.

№1 كارتا. ارمەنيا باسىپ العان ءازىربايجان اۋماعى (كارتا ازاتتىق سايتىنان الىندى.)

ەكىنشىدەن: ارميان اسكەرلەرى تاۋلى قاراباق ايماعىنان وزگە ءازىربايجاننىڭ 14 اۋدانىن باسىپ الىپ، ءوز باقىلاۋىندا ۇستاپ وتىر. بۇل بارلىق حالىقارالىق زاڭداردى ورسەكەل بۇزۋ بولىپ تابىلادى. وسىعان وراي قاراباق جانجالىن بەيبىت رەتتەۋ بويىنشا بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ءبىر ەمەس ءتورت رەزوليۋتسيا قابىلدادى:

1. 30 ءساۋىر 1993 جىلعى بۇۇ قق №822 رەزوليۋتسياسى

2. 29 شىلدە 1993 جىلعى بۇۇ قق №853 رەزوليۋتسياسى 

3. 14 قازان 1993 جىلعى بۇۇ قق №874 رەزوليۋتسياسى

4. 12 قاراشا 1993 جىلعى بۇۇ قق №884 رەزوليۋتسياسى. 

بۇل رەزوليۋتسيالاردىڭ بارلىعىندا دا ءازىربايجاننىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىن قالپىنا كەلتىرۋدى تالاپ ەتىلەدى. ول ءۇشىن ارمەنيا ءوز اسكەرىن باسىپ العان اۋماقتان شىعارىپ اكەتۋ كەرەك. ارمەنيا اسكەرى شىعارىلماي بۇل ماسەلەنىڭ شەشىمى بولۋى مۇمكىن ەمەس. ال حالىقارالىق قاۋىمداستىق ماسەلەنى كەلىسسوز ارقىلى شەشۋگە شاقىرۋمەن عانا شەكتەلىپ كەلەدى. ولاردىڭ ارمەنياعا قىسىم كورسەتۋگە شامالارى كەلمەي وتىر. بۇعان باستى كەدەرگى – شەتتەگى ارميان دياسپورالارى. 

قازاقتا «كولەڭكەڭمەن قورعاي ءجۇر» دەگەن ادەمى ءسوز بار. سول ءسوز تۋرالى ارمياندارعا قاراپ ايتىلعانداي. امەريكا قۇراما شتاتتارىندا، كانادادا، رەسەي مەن ەۋروپانىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە مىڭداعان ارميان دياسپوراسىنىڭ وكىلدەرى تۇرادى. ولار وتە ۇيىمشىل جانە وزدەرى تۇرىپ جاتىرعان ەلدىڭ بيلىگىنە ءسوزى جۇرەتىن دەڭگەيدە. ولاردىڭ اراسىندا جوعارى لاۋازىمدا وتىرعاندار دا، قالتالالار دا، قوعامدىق بەدەلگە يەلەرى دە جەتىپ ارتىلادى. ءدال وسىلار ارمەنيانىڭ مۇددەسىنە لوببي جاساپ، وزدەرىنىڭ تاريحي وتاندارىن كولەڭكەلەرىمەن قورعاپ ءجۇر. كەزىندە كسرو-دا لاۋازىمدى قىزمەتتە بولعان ءبىر عانا اناستاس ميكوياننىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟ حالىق اراسىندا ول تۋرالى «وت يليچا دو يليچا بەز ينفاركتا ي پاراليچا» دەگەن ءسوز بار. ۆلاديمير يليچ لەنيننىڭ كەزىندە باسشىلىق قىزمەتكە كەلىپ، لەونيد يليچ برەجنەۆكە دەيىن باسشىلىق قىزمەتتە بولعان جالعىز ادام. ۇزاق جىلدار جوعارى ورىندا وتىرىپ ارميان كسر-ءىنىڭ مۇددەسىنە ءبىراز جۇمىس جاساعان ادام. 

وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ قازاق بالالارىن «وزگە ەلدە سۇلتان بولعانشا ءوز ەلىڭدە ۇلتان بول!» دەپ بەتىنەن قاعىپ وسىرەدى. الايدا، وسى ءبىر ماقالدىڭ تۇبەگەيلى قاتە ەكەنىنە وسى جەردە كوزىمىز جەتەدى. ءوز ەلىڭدە ۇلتان بولۋدان گورى وزگە ەلدە سۇلتان بولۋ الدەقايدا پايدالى ەكەنىن ارميان مىسالى ايقىن دالەلدەپ وتىر. كەز-كەلگەن مەملەكەتكە سىرتقى قولداۋ اۋاداي قاجەت. وسى ورايدا قازاقتىڭ اقىلدى قىز-جىگىتتەرىنىڭ ءبىر بولىگى الەمنىڭ جەتەكشى ەلدەرىندە، اسىرەسە اقش-تا ساياسي كارەرا جاساپ، ءوز حالقىن كولەڭكەلەرىمەن قورعاي جۇرسە، ءبىزدىڭ دە ۇپايىمىز تۇگەل بولار ەدى...

شەت ەلدەردەگى ارميان ءلوببيىنىڭ كۇشتىلىگى سونشا، ءولارتىپتى 1915 جىلى وسمان يمپەرياسىنداعى ىشكى بۇلىك كەزىندە قازا تاپقان 300 مىڭ ارمياندى 1,5 ميلليون ارميان قىرىلعان گەنوتسيد دەپ اتاپ، ونى ءبىراز ەلدەرگە مويىنداتۋعا قول جەتكىزدى. وسى ارقىلى وسمان يمپەرياسىنىڭ مۇراگەرى تۇركيادان سول ءۇشىن وتەماقى مەن جەر داۋلاماق. ارمەنياعا بۇۇ قك رەزوليۋتسيالارىن ورىنداتپاي وتىرعان دا، سىرتقى قىسىمنان قورعاپ وتىرعان دا وسى سىرتتاعى دياسپورا وكىلدەرى. ولار ارمەنياعا قارلىجىلىق جاعىنان دا قولداۋ كورسەتەدى. سونداي-اق جىل سايىن ارمەنيانىڭ ۇزدىك جاستارىنا گرانتتار ءبولىپ، الەمنىڭ جەتەكشى وقۋ ورىندارىندا وقىتىپ وتىر. 

قاراشا ايىندا وتەتىن اقش-تاعى پرەزيدەنت سايلاۋىنا دەموكراتيالىق پارتيانىڭ اتىنان كانديدات بولىپ وتىرعان دجو بايدەن دە ۇزاق جىلداردان بەرى ارمەنيانىڭ مۇددەسىنە اشىق تۇردە لوببي جاساپ كەلە جاتىرعان ادام. ەگەر دە ول، الداعى سايلاۋدا دونالد ترامپتى جەڭىپ، اقش پرەزيدەنتى بولاتىن بولسا، ازىربايجانعا ساياسي قىسىم جاساپ، قاراباقتىڭ تاۋەلسىزدىگىن مويىنداتۋى ابدەن مۇمكىن. مۇنداي جاعدايدا ءازىربايجاندى تۇركيا دا، باسقاسى دا قورعاپ قالا المايدى. سوڭعى ساۋالنامالار كورسەتكەندەي امەريكادا ترامپتىڭ بەدەلى تومەندەپ، بايدەننىڭ پرەزيدەنت بولۋ مۇمكىندىگى ارتىپ كەلەدى. 

وسى ۋاقىتقا دەيىن 30 جىلدىق تاجىريبە كورسەتكەندەي قاراباق داۋىن بەيبىت جولمەن شەشۋ مۇمكىن ەمەس بولىپ وتىر. قىرىق كىسى ءبىر جاق، قىڭىر كىسى ءبىر جاق دەگەندەي، ارمەنيا وسى ۋاقىتقا دەيىن قابىلدانعان بارلىق حالىقارالىق قۇجاتتار مەن مىندەتتەمەلەردى ورىنداماي وتىر. بۇل ماسەلەنى بەيبىت جولمەن شەشىپ كورمەك بولعان ارمەنيانىڭ العاشقى پرەزيدەنتى لەۆون تەر-پەتروسياننىڭ ارەكەتىنەن دە ەشتەڭە شىقپادى. اقىرى ءوز ۇكىمەتىنە ءسوزى وتپەگەن پرەزيدەنت 1998 جىلى وسى ماسەلەدەن كەيىن وتستاۆكاعا كەتتى. 

1994 جىلعا دەيىن ارمەنيا تاۋلى قاراباق ايماعانىنان وزگە ءازىربايجاننىڭ 14 اۋدانىن باسىپ الدى. (№1 كارتا) ەندى ول جەرلەردى دە سوعىس ولجاسى رەتىندە قايتارعىسى جوق. ءازىربايجاننىڭ وسىنشا جەڭىلىسكە ۇشارۋى سول كەزدەگى ەلدەگى ساياسي جانە ەكونوميكالىق جاعدايعا بايلانىستى ەدى. كەڭەس وداعى قۇلاپ، ەكونوميكالىق داعدارىسقا تاپ بولعان ەل ساياسي داعدارىستى دا باستان كەشتى. تاۋەلسىزدىك العانىنا ءبىر جىل تولماي جاتىپ، 1992 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا العاشقى پرەزيدەنت اياز مۋتاليبوۆ بيلىكتەن شەتتەتىلدى. سول جىلى ەلدەگى العاشقى دەموكراتيالىق جولمەن وتكەن سايلاۋدا اتاقتى ديسسيدەنت ءابىلفاز ەلشىبەي جەڭىسكە جەتكەن ەدى. الايدا ەلشىبەي دە بيلىكتى ۇزاق ۇستاپ تۇرا المادى. 1993 جىلى توڭكەرىس ناتيجەسىندە بيلىكتەن كەتىرىلدى. بيلىككە گەيدار اليەۆ كەلگەننەن كەيىن عانا جاعداي تۇراقتالا باستادى. الايدا بۇل ۋاقىتتا ارمياندار ءبىراز جەردى باسىپ العان ەدى. سول ۋاقىتتان بەرى دە-فاكتو ستاتۋس كۆو ساقتالىپ تۇر. الايدا بۇل ۋاقىتشا شەشىم. وكىنىشكە قاراي بۇل داعدارىستان «وگىزدى دە ولتىرمەي، اربانى دا سىندىرماي» شىعۋدىڭ جولى جوق. ءازىربايجان قاراباقتى ارمەنياعا بەرگەن كۇننىڭ وزىندە دە، ول ءازىربايجان تەرريتورياسىنداعى ەكسكلاۆ بولىپ قالادى. ارمەنيانىڭ باتىسىندا ءازىربايجاننىڭ ناحيچيۆان ەكسكلاۆى بار (№2 كارتا). جەر الماستىرۋ ادىسىمەن شەشكەننىڭ وزىندە دە تاراپتار ءبىر بىتىمگە كەلە المايدى. تۇپتەپ كەلگەندە مۇنداي ناشار ستسەناريدىڭ ءوزى ءازىربايجاننىڭ ەسەبىنەن شەشىلەيىن دەپ تۇر. سوندىقتان دا، ازىربايجانعا ءوزىنىڭ زاڭدى تەرريتورياسىن اسكەردىڭ كۇشىمەن قالپىنا كەلتىرۋدەن باسقا جول قالعان جوق. 

قىر استىندا قاراشا. ەگەر الدا-جالدا اقش-تاعى پرەزيدەنت سايلاۋىندا بايدەن جەڭىسكە جەتىپ كەتىپ جاتسا بۇل ماسەلە مىندەتتى تۇردە ارمەنيانىڭ پايداسىنا شەشىلەدى. سول سەبەپتەن دە ازىربايجانعا قاراباق داۋىن بۇگىن شەشىپ الماسا ەرتەڭ كەش.

№2 كارتا. الەم مويىنداعان ءازىربايجاننىڭ تۇتاس تەرريتورياسى

جاعداي ارمەنيانىڭ پايداسىنا شەشىلەر بولسا، بۇل وزگە ەلدەرگە دە جامان ۇلگى بولماق. قازىرگى كۇننىڭ وزىندە دە كورشىلەرىنىڭ جەرىنە قىزىعىپ وتىرعان ەلدەر جەتەرلىك. مۇنىڭ ارتى قاراباق ءتارىزدى الەم بويىنشا وزگە دە ونداعان، ءتىپتى جۇزدەگەن ىستىق نۇكتەلەردىڭ پايدا بولۋىنا جول اشىپ، الەمدى بەيبىتشىلىككە ۇلكەن قاۋىپ توندىرەدى. سوندىقتان دا، بۇل جانجال ءازىربايجاننىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىن قالپىنا كەلتىرۋمەن شەشىلۋى ءتيىس. وسىلاي ەتكەندە عانا كورشىسىنە كوز الارتقانداردىڭ بارىنە ۇلكەن ساباق بولادى. 

ورالبەك ج. وتەعۇلوۆ

فيلولوگ، ساياساتتانۋشى

Abai.kz