ء(داستۇرلى ءدىني تانىمدى ساقتاپ قالۋداعى بابالار تاجىريبەسى)

كامالي حازىرەتتىڭ ونەگەسى

تاريحقا ۇڭىلسەك، ءداستۇرلى يسلام قۇندىلىقتارىن جوققا شىعاراتىن وزگە ءدىندى ناسيحاتتاۋشى ميسسيونەرلەر، جات اعىمدار مەن يدەيالوگيالاردىڭ ناسيحاتتاۋشىلارى قاي كەزەڭدە دە بولعانىن بىلەمىز. كەزەگى كەلگەندە مۇنداي قۇبىلىسقا ءبىز دە كۋا بولىپ وتىرمىز.

بۇلارعا قارسى كۇرەس ماسەلەسىندە دۇنيەجۇزىلىك تاجىريبەمەن قاتار جالپى مۇسىلمان الەمىنىڭ وزىندىك تەوريالىق-پراكتيكالىق تاجىريبەسى بار ەكەنى بەلگىلى. الايدا، ون نەشە عاسىردان بەرى يسلام ءدىنىن ۇستانىپ، ءدىنى مەن ءداستۇرىن قابىستىرعان قازاق دالاسىنىڭ دا جات اعىمدار مەن وزگە ءدىني ۇيىمداردىڭ ميسسيونەرلىك ارەكەتتەرىنە قارسى وزىندىك تاجىريبەسى ءبىر توبە. 

اممە ەستى قازاققا ايان اباي حاكىمنىڭ 1897 جىلعى مونيحەيمەن جاۋاپتاسۋى (كەيبىر دەرەكتەردە «تارتىسى» دەپ تە ايتىلادى. – و.س.) بولعان. بۇل تارتىس حالىقىمىزدىڭ تۇتاسىمەن شوقىنىپ كەتۋىنەن امان قالۋىنا سەبەپ بولىپ، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ سالىن سۋعا كەتىرىپ، جابىلعان مەشىتتەردى قايتا اشتىرعان جاۋاپتاسۋ بولعاندىقتان، بۇل پروتسەستىڭ مەتوديكاسىندا تۇتاس حالىقتىڭ ءدىني، مادەني قاباتتارىن امان ساقتاۋدىڭ تاريحي تاجىريبەسى جاتىر.

ءحىح عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي وتارشىل پاتشا ۇكىمەتى قازاقتى شوقىندىرۋ ىسىنە مىقتاپ كىرىسكەن. قازاق دالاسىنا كەلگەن پاتشازادا ارحيەرەيى سەرگەيدى قازاقتىڭ بىلگىر مولداسىمەن ءدىني ايتىسقا ءتۇسىرىپ، مولدا جەڭىلىسە، جينالعانداردىڭ ساقال-مۇرتىن قىرىپ، سول مايداندا شوقىندىرۋدى باستاماق بولعان. سوندا 15 مەشىتتىڭ يمامى جيىلىپ، اقىلداسا كەلە كامالي حازىرەتتى (حازىرەتتىڭ اتى تاريحي دەرەكتەردە تۇرلىشە ايتىلادى. كامالاتدين (اۋەزوۆ), قاماراددين ء(ماشھۇر ءجۇسىپ), ەل اۋزىندا قامار حازىرەت، قامار موللا ء(ماشھۇر ءجۇسىپ), كامالي حازىرەت (كوكباي) دەپ تۇرلىشە ايتىلادى. انىعىندا تولىق ەسىم-سويى – ايجارىق ايتىلەۋۇلى ەكەنى، بوكەي ورداسىنىڭ قازاعى ەكەنى جايلى نانىمدى دەرەكتەر بار ء(ماشھۇر ءجۇسىپ، سەرىكباي قوسان). ءبىز كوكباي جاناتايۇلىنىڭ ەستىلىگى نەگىزىندە كامالي قازىرەت دەپ وتىرمىز. – و.س) باياناۋىلدان الدىرىپ، سەرگەيمەن جاۋاپتاسۋىن ءوتىنىپتى.

ال، 15 مەشىتتىڭ يمامى قول قۋسىرىپ، بىلىمىنە باس يگەن كامالاددين حازىرەت كىم ەدى؟ ارقاداعى سياقتى جەتى دۋاندى جايلاعان ەل بالالارىنىڭ كوكىرەك كوزىن اشىپ، ەسكى مەن جاڭانىڭ پارقىن تۇسىندىرگەن جاديتشىل عالىم.  بۇحارا شارىفتەن 18 جىل ءبىلىم العان. ءوز كەزىندە قادەت كورپۋسىندا ساباق بەرگەن. ابايعا عىلىم جولىن نۇسقاپ، ءماشھۇر ءجۇسىپ، ءسادۋاحاس، اقان سەرى، ناۋان، شايمەردەن سىندى الاش ۇلدارىنا ءبىلىم نارىمەن سۋسىنداتىپ، ءومىرىنىڭ سوڭىندا ساباق بەرگەن باياناۋىلدان 25 اكادەميك شىعۋىنا سەبەپكەر بولعان ءىرى تاريحي تۇلعا. 

مىنە، ءبىز بۇدان بابالارىمىزدىڭ حالىقتىڭ تاريحي ءدىني تانىمىن ساقتاپ قالۋ جولىنداعى ناسيحات جۇمىستارىندا كىمدى تاڭدايتىنىن بايقايمىز. 

ياعني، ءبىزدىڭ يمامدارىمىزدىڭ ءوزى بۇل ماسەلەدە ورتالارىنداعى ەڭ بىلىكتى، وتە ءبىلىمدى مامانعا جۇگىنەتىنىن بايقايمىز. 15 مەشىتتىڭ يمامدارى اقىلداسا كەلىپ، باياناۋىلدان كامالي حازىرەتتى الدىرىپ، ءوتىنىش جاساۋى سونى مەڭزەيدى. 

ءمان-جايدى بىلگەن كامالي حازىرەت جاۋاپتاسۋدان باس تارتقان. حازىرەتتىڭ ونداعى ءۋاجى – جاۋاپتاسۋ تەك شاريعات، قۇران توڭىرەگىندە عانا ەمەس، الدە قايدا اۋقىمدى بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى ارحيەرەي باسقا ءدىنىنىڭ وكىلى. وسىنى ايتا كەلىپ، بۇل ىسكە ولاردىڭ دا كىتابىن وقىعان ادام كەرەك ەكەنىن باسا ايتقان. ءسۇيتىپ، بۇل ىسكە ءتاۋراتتى، ءزابۋردى، ءىنجىل مەن قۇراننان تولىق حاباردار، پاتشانىڭ زاڭىنان دا، جاۋاپتاسۋعا كەلگەن كىسىنىڭ دىنىنەن دە، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تاريحىنان دا حابارى بار ەكەنىن ايتىپ كامالي حازىرەت ءوز ورنىنا ابايدى مەڭزەگەن.

وسىلايشا، ەل يمامدارىنىڭ تاڭداۋى تۇسكەن عۇلاما ارى قاراي دانالىق تاڭداۋىن جاساعان. 

مىنە، بۇل – ۇلاعاتتى حازىرەتتىڭ ءداستۇرلى يسلام قۇندىلىقتارىن قورعاۋ ماسەلەسىندەگى كەيىنگە قالدىرعان ونەگەسى. 

مۇندا كامالي حازىرەت تەرىس اعىمدارمەن كۇرەس ماسەلەسىندە تەك شاريعات ماسەلەسىن عانا ءبىلۋدىڭ، يسلام ءدىنىن عانا جەتىك بىلگەننىڭ ءوزى جەتكىلىكسىز ەكەنىن مەڭزەپ، جاۋاپتاسۋدان باس تارتىپ وتىر. ايتپەسە، ءبىز جۇمباعىن تولىق شەشە الماي وتىرعان ابايدىڭ ءدىني كوزقاراسىنىڭ نەگىزىن قالاعان ۇستازدىڭ ءبىلىمى كىمنەن كەم بولۋى مۇمكىن.

بۇل وقيعانىڭ تۇتاس بارىسىنان ءبىز جاۋاپتاسۋ ء(تىپتى بۇگىنگى تاڭداعى بەلەڭ العان جات اعىمدارمەن كۇرەس) نەمەسە اعارتۋ، وڭالتۋ جۇمىستارىنا قاتىستى اسا ءىرى ءۇش شارت بار ەكەنىن بايقايمىز. ول شارتتار:

ءبىرىنشى، اقتاۋشى ءوزى اقتاعالى وتىرعان عىلىم سالاسىن جاقسى ءبىلۋى كەرەك. ياعني شاريعات ماسەلەلەرىنە جۇيرىك بولۋ. اۋەلگى 15 مەشىتتىڭ يمامدارىنىڭ ونەگەسى – وسى. 

ەكىنشى، قارسى تاراپتىڭ وزدەرى داعۋا ەتپەك بولعان ءدىني كونتسەپتسيالارىن جەتىك ءبىلۋ. بۇل بۇگىنگى سوزبەن ايتقاندا جالپى دىندەر تاريحىنان، يسلامتانۋدان عانا ەمەس تۇتاس تەولوگيادان وتە جەتىك ءبىلىمى بولۋى دەگەن ءسوز. 

ءۇشىنشى، تاريحي-مادەني تانىمىنىڭ تەرەڭدىگى. كامالي حازىرەت ابايدى تاڭداۋدا كەلتىرگەن ءبىر ءۋاجى وسىنى مەڭزەيدى. 

كامالي حازىرەت تە ءوزىنىڭ  ءبىرىنشى شارتقا تولىمدى ەكەنىن ايتا وتىرا، سوڭعى ەكى شارتقا بايلانىستى جاۋاپتاسۋدان باس تارتىپ وتىر. ەسكەرە كەتەتىن ءبىر جايت، قازاق رۋحانياتىنداعى تالاي الىپتاردى تاربيەلەگەن كامالي حازىرەتتىڭ دە تاريحي-مادەني تانىمى تەرەڭ ەكەنى ءشۇباسىز. مۇمكىن، سول كەزدەگى ساياسي جاعدايعا بايلانىستى باس تارتقان بولۋى دا مۇمكىن. ءتىپتى، ابايدى بۇل تارتىسقا دايىنداۋى دا بەك مۇمكىن. الايدا، ابايدى ۇسىنعاندا كەلتىرگەن ءۋاجى تەرەڭ تانىمنىڭ قاجەتتىگىن كورسەتەتىنى اقيقات. شىن مانىندە بىلگىر عۇلامانىڭ قوسقان بۇل شارتتارى (ەكىنشى، ءۇشىنشى شارت) وتە وزەكتى. يسلام تەورياسىندا «حيكمەتپەن جەتكىزۋ» دەپ اتالاتىن ۇلكەن كونتسەپتسيا بار. انىعىندا، سوڭعى ەكى شارتقا تولىمدى ماماننان سول كونتسەپتسيانىڭ جەمىسىن ءۇمىت ەتۋگە بولادى. 

اياداي جازبادا ايتىلعان ۋاقيعا جەلىسى بۇگىنگى تاڭدا حالقىمىزدىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىن قورعاۋ، ءداستۇرلى يسلام قۇندىلىقتارىن باسقا ءدىني اعىمدار، سالافيزيم، تاكپىرشىلدىك، تاڭىرشىلدىك سىندى جات اعىمداردان قوعاۋ (نەمەسە ولارمەن يدەيالوگيالىق كۇرەس) بارىسندا مەيلى باسپاسوزدە بولسىن، مەيلى بەتپە-بەت بولسىن كىم قالاي جاۋاپتاسۋى (نەمەسە جاۋاپ ايتۋى، جاۋاپ جازۋى) كەرەك ەكەنىن سارالاۋ ماسەلەسىندەگى بابالارىمىزدىڭ ونەگەسى.

سان عاسىر بويى ءدىني الاۋىزدىقسىز ۇستانۋىندا وسىنداي جەرگىلىكتى حازىرەتتەردىڭ ابىز شەشىمى، دانا تاسىلدەرىنىڭ ولشەۋسىز ۇلەسى بار ەكەنى انىق. ەندەشە، حازىرەتتىڭ بۇل ونەگەسى قمدب-نىڭ بارشا يمامدارىنا، زايىرلى دىنتانۋشىلارعا عانا ەمەس قاراشادان عالىمىنا دەيىنگى ءاربىر مۇسىلمانعا كەرەكتى تاريحي تاجىريبەمىز. 

ايتپەسە، راديكالدى، دەسترۋكتيۆتى ءدىني اعىمدار، جات يدەيالوگيالارمەن كۇرەس ماسەلەسىندە الەۋمەتتىك جەلىدە، جەكە ۇستەل باسىندا «باس-باسىنا بي بولىپ» اركىم بىلگەنىن ايتسا، دىندە نە قاسيەت، سوزدە نە دۋا قالسىن. 

ورازبەك ساپارحان

Abai.kz