زەمفيرا ەرجان (سۋرەتتە) 2009 جىلى قازاقتىڭ ەپوستىق جىرلارىن جاتاتتىرۋ ارقىلى قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋدىڭ جوباسىن قولعا العان بولاتىن. «قوبىلاندى»-جاتقا» دەپ اتالاتىن جوبا - ءتىل ۇيرەتۋدىڭ بۇرىنعى-سوڭعى ادىستەرىنەن ەرەكشە جوبا. اتالعان جوبا تۋرالى تومەندەگى سۇحباتىمىزدان قانىعا تۇسەسىزدەر. الدىمەن سۇحباتتاسىمىز جونىندە وقىرماندى قىسقاشا تانىستىرىپ وتەيىك.  
1984 جىلى لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىنىڭ ونەر تاريحى ءبولىمىن بىتىرگەن. ماماندىعى - ونەر زەرتتەۋشى. ءا. قاستەەۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك ونەر مۋزەيىندە، م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا،  «قازاقستان» تەلەراديوكورپوراتسياسىندا قىزمەت ەتكەن، «الماتى-art» جۋرنالىن شىعارعان. قازىر فريلانسەر رەتىندە جۋرنالدارعا ماقالا، تەلەديدارعا ستسەناريلەر جازىپ تۇرادى. «قوبىلاندى»-جاتقا» جوباسىنىڭ باعى جانىپ، ۇلكەن ناتيجەلى ىسكە اينالاتىنىنا  سەنىمىم مول»، - دەيدى ول.

زەمفيرا ەرجان (سۋرەتتە) 2009 جىلى قازاقتىڭ ەپوستىق جىرلارىن جاتاتتىرۋ ارقىلى قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋدىڭ جوباسىن قولعا العان بولاتىن. «قوبىلاندى»-جاتقا» دەپ اتالاتىن جوبا - ءتىل ۇيرەتۋدىڭ بۇرىنعى-سوڭعى ادىستەرىنەن ەرەكشە جوبا. اتالعان جوبا تۋرالى تومەندەگى سۇحباتىمىزدان قانىعا تۇسەسىزدەر. الدىمەن سۇحباتتاسىمىز جونىندە وقىرماندى قىسقاشا تانىستىرىپ وتەيىك.  
1984 جىلى لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىنىڭ ونەر تاريحى ءبولىمىن بىتىرگەن. ماماندىعى - ونەر زەرتتەۋشى. ءا. قاستەەۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك ونەر مۋزەيىندە، م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا،  «قازاقستان» تەلەراديوكورپوراتسياسىندا قىزمەت ەتكەن، «الماتى-art» جۋرنالىن شىعارعان. قازىر فريلانسەر رەتىندە جۋرنالدارعا ماقالا، تەلەديدارعا ستسەناريلەر جازىپ تۇرادى. «قوبىلاندى»-جاتقا» جوباسىنىڭ باعى جانىپ، ۇلكەن ناتيجەلى ىسكە اينالاتىنىنا  سەنىمىم مول»، - دەيدى ول.
- زەمفيرا حانىم، مەن ءسىز تۋرالى، ءسىزدىڭ جوباڭىز تۋرالى العاش زيرا ناۋرىزباەۆادان ەستىگەن ەدىم. زيرا ماعان ءسىزدىڭ قازاق ءتىلىن ۇيرەنگىسى كەلەتىن ادامدارعا ەپوستىق جىرلارىمىزدى جاتاتاتىنىڭىزدى ايتىپ بەردى. ءسىزدىڭ بۇل ادىسىڭىزگە باسىندا تاڭ قالدىم. اۋىزەكى ءسوزدى ارەڭ تۇسىنەتىن، تۇسىنسە دە سويلەي الامايتىن جاننىڭ بىردەن كۇردەلى دۇنيەگە بويۇسىنۋى مۇمكىن بە دەپ ىشىمنەن كۇمان كەلتىرگەنىم دە بار. بىراق قالايدا ءمان بەرۋ كەرەكتىگىن  ويلاپ تا قويدىم. ءسويتىپ ءجۇرىپ ەسىمە مىنا ءبىر قىزىق وقيعا ءتۇستى. بالا كەزىمدە جايلاۋعا شىعىپ قوي باعاتىنمىن. ەرتەدەن كەشكە دەيىنگى ەرمەگىڭ مامىرلاپ جايىلىپ جاتقان وتارعا كوز قيىعىڭدى سالىپ قويىپ كىتاپ وقۋ،  سوسىن... قويعا ەرىپ شىققان يتپەن سويلەسۋ. ءيا، كادىمگى يتپەن. ءيتتى شاشاۋ شىققان وتاردىڭ شەتىن قايىرىپ كەلۋگە جۇمسايسىڭ. ول بارىپ كەلەدى. سونداي تىلالعىش يت. ءيتىمدى ماقتايمىن. ماقتاعاندا بار عوي، وعان كادىمگى ماداق جىرىن ارنايمىن. ەكىلەنە، ەلىرە ماقتايمىن. ءيتىم كادىمگىدەي ءماز بولادى. كەيدە ونىڭ جالقاۋلىعى ۇستاي قالادى. سوندا دا ونى رەنجىپ قالماسىن دەپ داۋىسىمدى قاتتى شىعارماي ۇرسامىن. ول سوندا دا ريزا بولادى. ال، قىزىق ءۇشىن زەكىگەن ۇنمەن قاتتى دىبىستاپ ماقتاساڭ،  قۇيرىعىن قىسىپ الىپ زىتا جونەلەتىن. ايىپ ەتپەڭىز، مەن سىزگە بالا كەزىمنەن ءبىر ەستەلىك ايتقان بولىپ وتىرمىن. كەشىرىم سۇراۋىمنىڭ سەبەبى، ءسىز ادامعا ءتىل ۇيرەتۋ، ونىڭ ىشىندە اياۋلى انا ءتىلىمىزدى ۇيرەتۋمەن شۇعىلدانىپ ءجۇرسىز. ال، مەن لاعىپ يت تۋرالى ايتىپ كەتتىم. بىراق، يتتە دە كەرەمەت  تۇيسىك بار عوي. ول ءسوزدىڭ مازمۇنىنان بۇرىن ينتوناتسياعا ەلىگەدى. ماعان ادام دا سولاي سياقتى كورىنەدى. الدىمەن ءسوزدىڭ دىبىستالۋى، ەكسپرەتسياسى، ينتوناتسياسى، سودان كەيىن بارىپ مازمۇنى، ياعني سەمانتيكاسى.  جىردا الدىڭعى ورىنعا مازمۇننان گورى ەكپىن شىعىپ وتىرادى عوي. سولاي ەمەس پە؟ ەندەشە ءسىزدىڭ شاكىرتتەرىڭىز، ەستۋىمشە ولار ەرەسەك ادامدار كورىنەدى،  جىر جاتتاۋدان قانداي ناتيجەگە قول جەتكىزە الدى؟ ولارعا جىردى قالاي جاتتاتقىزدىڭىزدار؟ جىردى جاتاتتىرۋ يدەياسى سىزگە قالاي كەلدى؟
-  جىرلار، ولاردىڭ ىشىندە، باتىرلار جىرى - قازاق مادەنيەتىنىڭ  اسىل مۇرا جاۋھارلارىنىڭ  ءبىرى. كەز كەلگەن حالىقتا كەزدەسە قويمايتىن، قۇندىلىعى زور، اتا-بابالارىمىزدىڭ بىزگە قالدىرعان وسيەتى، تاۋسىلماس قازىناسى دا وسى - جىر. جەر استىنداعى مۇناي قازىرگى كۇندەرى ەلىمىزدىڭ بەدەلىن ارتتىرىپ، ريزدىعىن ەسەلەپ تۇرعانى سەكىلدى، جىرلار - انا تىلىنەن ماحۇرىم قالا جازداعان زامانداستارىمىزعا ءوزىنىڭ ۇلتتىق بولمىسىنا قايتا ورالۋ ءۇشىن مۇمكىندىك تۋعىزىپ وتىرعان عاجايىپ قۇبىلىس. ونى تەك ءتۇسىنۋ قاجەت.  ءبىزدىڭ بابالارىمىزدان الىپ قالعان رۋحاني دۇنيەمىزدىڭ شەگى جوق. سونداي مول دۇنيەنى تەك قولدانا ءبىلۋىمىز كەرەك.
جىردىڭ قاسيەتىن، جىرداعى  ءتىلدىڭ بايلىعىن،  تاريحي  ماعلۇماتتاردىڭ جىردا  ەرەكشە كوپ ەكەنىن مەن ءوزىمنىڭ تاجىريبەمە ساي، جالپى مادەنيەت زەرتتەۋلەرىنە قاتىسىم  بار ادام رەتىندە باعالاپ، مويىنداي الامىن. ال سوتسيولوگيا مەن الەۋمەتتىك پسيحولوگيا تۇرعىسىنان  قازاقستانداعى ءتىلدىڭ احۋالىنا قاراساق، ونى تۇزەتىپ، رەتىنە كەلتىرۋ ءۇشىن بۇرىننان  قولدانىپ جۇرگەن، ءوزىنىڭ پايداسىزدىعىن تولىعىمەن دالەلدەگەن  تاسىلدەر  مەن ارەكەتتەر ەمەس - مۇلدەم باسقا، جاڭا  ۇستانىم  قاجەت ەكەنى بەلگىلى بولىپ تۇر. «قوبىلاندى»- جاتقا» وسى باعىتقا تولىعىمەن ساي كەلەتىن جوبا.
مىسالى، قازىرگى كەڭىنەن تارالعان ادىستەمەلەر  (ولار كوبىنەسە ورىس تىلىنە جاقىنداتىپ قۇراستىرىلعان ادىستەمەلەر) سويلەم ۇيرەتىپ،  ءتۇرلى تاقىرىپتىڭ باسىن قايىرىپ،  شەتىن قوزعاپ، اياعىندا  سونىمەن شەكتەلىپ وتىرسا، -  «قوبىلاندى»- جاتقا» جوباسى الەۋمەتكە التى مىڭداي ولەڭ جولىن جاتتاۋعا ۇسىنىس جاسايدى.  
قازاق ءتىلىن ۇيرەنەمىن، ءبىلىمىمدى جەتىلدىرەمىن دەگەن ادام جىردى جاتتاعاندا -  ءتىلدىڭ كاۋسارىنا سۋسىنداي الادى، قازاق رۋحىنا  ءوزىنىڭ قاتىسى بار ەكەنىن سەزىنە الادى.  قانىنداعى باتىرلىق پەن باتىلدىقتى قۇرمەتتەيتىن ەرلىك ءداستۇرى ويانىپ، وتانىن، تۋعان جەرىن قۇرمەتتەپ، ەلىنىڭ نامىسىن قورعاۋعا ۇمتىلادى.
«قوبىلاندى»- جاتقا» جوباسى قاي جاعىنان الساق تا وتە ۇتىمدى. «قوبىلاندى»- جاتقا» جوباسى ارقىلى ءار قازاقتىڭ ۇلتتىق ساناسى سىلكىنىپ، ءتىل بايلىعى كەمەلدەنەدى، سونداي-اق باسقا دا قابىلەتتەرى اشىلادى. بىرىنشىدەن،  وسى جوبا ارقىلى  تالاپكەردىڭ ويعا ساقتاۋ قابىلەتى مىندەتتى تۇردە جاقسارۋعا ءتيىس. ەكىنشىدەن، سوڭعى زەرتتەۋلەرگە كوز سالساق، ادەبيەت پەن ونەردىڭ جالپى ادام مىيىنىڭ  وڭ جاقتى بولشەگىنە ۇلكەن اسەرى بار ەكەن.  ال  بۇگىنگى الەمدەگى ەڭ ۇزدىك عىلىم مەن تەحنولوگيالاردىڭ دامۋىنا وسىنداي قالىپتان تىس ويلاۋ قابىلەتى بار ادامدار وتە قاجەت. دەمەك، ءبىز كوپ ۇزاماي-اق جىرشىلىق مەكتەپتەردى قايتادان جاڭعىرتىپ، زامانۋي داستۇرگە اينالدىرۋىمىز كەرەك. جىر ايتۋ ءداستۇرى ەل ىشىندە كەڭ تاراسا - مەكتەپتەگى وقۋشىلارمەن قوسا  ەرەسەكتەر دە، قازىنا كەۋدە قارتتارىمىز دا جىر جولدارىن جاتقا ايتىپ، سارناپ تۇرسا - وندا، البەتتە،  جاڭا، قازىرگىدەن دەڭگەيى الدەقايدا جوعارى  الەۋمەت  قالىپتاسار ەدى.  بۇل جاعدايدا، بالكىم،  قازاق جەرىنەن نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتتارى  دا شەتىنەن شىعا باستار ما ەدى، قايتەر ەدى.    
اڭگىمەمىز بوس قيالعا ۇقساپ وقىرماندى كۇدىكتىرمەس ءۇشىن، «قوبىلاندى»- جاتقا» جوباسىنىڭ وزەكتىلىگىن دالەلدەيتىن ءۇشىنشى ماڭىزدى سەبەپكە كەلەيىك. كەيىنگى كەزدە  ءبىر بىلگىشتەر قازاق ءتىلىن ۇيرەنە المايتىنىن ونىڭ «كۇردەلىلىگىمەن»   بايلانىستىرىپ، ءتىلدى جەڭىل، ىڭعايلى ءارى ورىس پەن اعىلشىنتىلدىلەرگە تەز تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن وزگەرتسەك دەگەن پىكىرلەر ايتىپ ءجۇر. ال، بۇل دەگەنىڭىز ورىس تىلىنە كوزسىز ەلىكتەپ، ويسىز تابىنىپ جۇرگەندەردىڭ  ءتىلىمىزدى تۇبىرىمەن جويۋ جولى بولىپ شىعادى. وسىنداي قاۋىپتى باعىتقا توسقاۋىل قويۋ ءۇشىن قازاق ادەبيەتىنىڭ، قازاق ءتىلىنىڭ قۇندىلىقتارىن ناسيحاتتاۋ --  بارشامىزعا مىندەت بولۋى كەرەك. ءتىلدىڭ وزگەرۋى، جاڭا قۇبىلىستارعا سايكەس جاڭا سوزدەر مەن ۇعىمداردىڭ پايدا بولۋى  زاڭدى. سونىمەن بىرگە، ءتىل مادەنيەتىنىڭ  تاريحي كەزەڭدەردەن ءوتىپ ساقتالۋى، كەلەر ۇرپاققا تۇسىنىكتى بولۋى - ءتىلدىڭ ومىرشەڭدىگىنىڭ كورسەتكىشى.  قازاق جىرلارىن وقىماستان  «ءتىلى كۇردەلى» دەپ ىسىرا سالۋ  - ءجيى كەزدەسەتىن، وكىنىشكە وراي، بىزدە ەندىگە قالىپتاسىپ تا كەتكەن قاتەلىكتىڭ ءبىرى. مىسالى، «قوبىلاندى باتىر» جىرى ورىس تىلىندە وقىپ، ءبىلىم العان بىزدەرگە دە ماعىناسى ايداي انىق، سيۋجەتتىك يىرىمدەرى جۇرەككە ىستىق، دىبىسى قۇلاققا  جاعىمدى.
جوعارىدا ايتىلعان ويلاردىڭ قورتىندىسىن مەن مىنداي مىسالمەن قورتىندىلار ەدىم. قازاق جىرلارىنا قاتىستى جوبالاردىڭ ارمانداعان ناتيجەسىنە جەتە الساق، ونىڭ قازىرگى قازاق مادەنيەتىنە بەرەتىن اسەرىن كومپيۋتەرلىك «پەرەزاگرۋزكا» ارەكەتىمەن سالىستىرۋعا بولار ەدى.  قازاق جىرلارىنىڭ ارقاسىندا  ءبىز ءوزىمىزدىڭ شىنايى  ۇلتتىق بولمىسىمىزعا جول تابار ەدىك.   
ءسىزدىڭ ساۋالدارىڭىزدى ەسكەرە وتىرىپ، «قوبىلاندى» - جاتقا» جوباسىنىڭ تاسىلدەرىمەن تانىستىرا كەتەيىن. ونىڭ نەگىزگى وزەگى  - جىردىڭ ىشىندەگى، جىرعا قاتىستى بارلىق  سوزدەردى، ۇعىمداردى، قۇبىلىستاردى جان-جاقتى ءتۇسىندىرۋ. جۇمىلىپ كوتەرگەن جۇك جەڭىل دەگەندەي، جوبادا  ءۇش ترەنەر بولىپ جۇمىس ىستەيمىز. ۇشەۋدىڭ ءبىرى --  ونەر زەرتتەۋشى، فيلوسوف، فيلولوگ انار فازىلجانوۆا.
ەكىنشى ترەنەرىمىز -- فيلوسوف، مادەنيەت زەرتتەۋشى زيرا ناۋرىزباەۆا. زيرانىڭ وسى باعىتتا  ىستەگەن عىلىمي جۇمىسىنىڭ ءمانى اسا زور. ەسكەرتە كەتەيىن - زيرا حانىمنىڭ قىسقا مەرزىمدە جانە ۆولونتەر رەتىندە «قوبىلاندى باتىر» جىرىنا دايىنداپ بەرگەن تۇسىنىكتەمەلەرى  قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىن جاڭا، جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىپ وتىر دەسەك، ارتىق بولماس.
ءبىزدىڭ  زيرا حانىممەن بىرىگىپ دايىنداعان ادىستەمەمىز دە بار. دەمەك،  «قوبىلاندى» - جاتقا» جوباسىنا كەلىپ ءوزىنىڭ قازاقشاسىن جاقسارتامىن دەگەندەردىڭ  قولىندا ءار ءسوزدى، ونىڭ ءار جاقتاعى ماعىناسىن (فيلولوگيا، تاريح، ەتنوگرافيا تۇرعىسىنان) تۇسىندىرەتىن كىتاپشاسى بار. جىردى جاتتاعان كەزدە ونىڭ ىرعاعى،  ارينە، سوزدەردىڭ ەسكە ساقتالۋىنا كومەگى تيەتىنى بەلگىلى. بىراق،  ءبىزدىڭ جوبا   ءتىلدى نەگىزىنەن ءسوز ارقىلى ۇيرەتەدى. ءسىز ايتقان ەستەلىكپەن بۇل جايتتى سالىستىرۋعا كەلمەس.
ءتىل ۇيرەنۋ جولىندا ونىڭ وزىنە ءتان كونتەكستى وتە ماڭىزدى. ول راس. جىر جولدارىن جاتتاۋعا قوسا جوباعا قاتىسۋشىلارعا دومبىرا ۇيرەنۋ، اتقا شابۋ مۇمكىندىگىن بەرۋدى دە جوسپارلاپ وتىرمىز. الدىمىزعا قويعان ماقساتتارىمىزدىڭ ءبىرى - وسى جوبا بويىنشا تەلەديداردا ۇلتتىق رەاليتي-شوۋ دايىنداۋ.
ءبىزدىڭ باستى مىندەتىمىز - كاسىبي ءبىلىمىمىزدى  جوبانىڭ يگىلىگىنە جۇمساۋ.  قالعانى -قاتىسۋشىلاردىڭ تالابىنا بايلانىستى. جالپى ءتىل ۇيرەنۋ ادمانىڭ توزىمدىلىگىن، العىرلىعىن تالاپ ەتەدى. جىردىڭ باستاۋىش ءۇش ءجۇز جولىنا ارنالعان ترەنينگتە   ءورىستىلدى قازاقتار مەن باسقا ۇلتتاردىڭ وكىلدەرى جوبا تاسىلدەرىنىڭ ناتيجەسى بار ەكەنىن دالەلدەدى. مىسالى مەنىڭ ءوزىم، جىردىڭ تىلىمەن تانىسىپ، ونى ورىسشاعا اۋدارىپ، جاتتاپ، قاجەتتى تۇسىنىكتەمەلەردى جازعاننان كەيىن ماقالالارىمدى ءوز تىلىمدە جازۋدى ۇيرەنە باستادىم.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

قازاق ءتىلىن جىر ارقىلى وقىتۋدىڭ ويىن، يدەياسىن وياتىپ سەبەپشىسى بولعان  - ءۇيىمنىڭ كىتاپحاناسىنداعى  وتكەن عاسىردىڭ ەلۋىنشى جىلداردا شىعارىلعان، بالا كەزىمدە سۋرەتتەرىن ءسۇيسىنىپ قاراعان «باتىرلار جىرى» كىتابى. قازاق ءتىلىن ارنايى شاعىن جوبا رەتىندە، ءان ارقىلى دا ۇيرەتۋگە بولادى. قازاق ءتىلىنىڭ جاناشىرلارى كوبەيۋى ءۇشىن  ونىڭ اسەمدىگىن، ەرەكشەلىگىن، كۇشىن، شەكسىز مۇمكىندىكتەرىن كاسىبي دەڭگەيدە كورسەتۋ قاجەت.
- 1980 جىلداردىڭ اياعىن الا قازاقتىلى تۋرالى جاق جاپپاي ايتۋمەن كەلەمىز. تىلىمىزگە مەملەكەتتىك مارتەبە دە بەردىك.  ءتىل ۇيرەنۋگە قاجەتتى قانشاما ادىستەمەلىك وقۋ قۇرالدارى مەن سوزدىكتەر شىعاردىق.  ءتىلجاناشىرلارىنىڭ ءىس-ارەكەتىن سىناۋشىلار وجەگوۆتىكى سياقتى الدىمەن قازاقتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىن جاساپ الۋ كەرەك ەدى دەسەدى. قويشى ايتەۋىر، قولعا الىنعان ءىس-شارا، باعدارلاما كوپ، نيەتتە ءتۇزۋ سياقتى، بىراق ناتيجەگە كوڭىل تولمايدى. ۇلتشىل كۇشتەر بيلىكتىڭ مەملەكەتتىك تىلدە سويلەپ، مەملەكەتتى مەملەكەتتىك تىلدە باسقارۋدى تالاپ ەتۋدە. بيلىكتىڭ ازىرگە ونداي تالاپقا قىڭار ءتۇرى بايقالمايدى؟ قايتپەك كەرەك؟ ءتىل ماسەلەسى جۇيەسىن تاپقان ەلدەردى مىسال ەتپەي تۇرىپ الدىمەن ءوز جايىمىزعا تالداۋ جاساپ كورەيىكشى؟ ءبىزدىڭ نەگە ءتىل ماسەلەسىنە كەلگەندە كەجەگەمىز كەرى تارتا بەرەدى؟
- ءسىزدىڭ قازاق تىلىنە دەگەن جاناشىرلىعىڭىزدى قۇپتايمىن. بىراق مەنىڭ ويىمشا جاعداي جامان ەمەس. قازاقستانداعى ءتىل  ماسەلەسى ءوزىنىڭ باعىتىن تاۋىپ،  دامۋ ۇستىندە. ءسىز  ايتىپ كەتكەن شارالاردىڭ، اسىرەسە، كوپتەگەن سوزدىكتەردىڭ شىعارىلۋىنىڭ، ماڭىزى زور.  بيلىكتە وتىرعان ازاماتتاردىڭ دا ويى - قازاق ءتىلدىڭ شىنايى مارتەبەسىن كوتەرۋ.
قازىرگى جاعدايدىڭ ءپوزيتيۆتى ەكەنىن كورسەتۋ ءۇشىن ءبىر مىسالدى ەسىڭىزگە تۇسىرەيىن. توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا «جاڭا بۋىن» دەگەن ۇجىم پايدا بولىپ، قازاق ءتىلىنىڭ قاجەتتىگىنە ۇلكەن كۇمان كەلتىرگەن بولاتىن. ال سونداعى جالعان ءۇردىس كەڭ تاراپ، ول بيلىكتىڭ دا ساياساتى بولىپ كەتكەندە نە ىستەرەدىك؟! قازاق ءتىلىنىڭ «بۋىنىپ»، مەرت بولعانىن سوندا كورەر ەدىك پە، قايتەر ەدىك؟
ارينە، ءبارىمىز دا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ تەز ارادا قالپىنا كەلۋىن قالايمىز. بىراق وعان ۋاقىت تا كەرەك شىعار. قاراڭىزشى، قازاق ءتىلىن مۇلدەم بىلمەيتىن بۋىن 60-شى جىلداردىڭ اياعىندا قالىپتاسا باستاعان جوق پا؟ ول سوۆەت كەزەڭىندەگى   «توتالنايا رۋسيفيكاتسيا» ساياساتىنىڭ قىرىق جىلدا جەتكەن ناتيجەسى ەمەس پە ەدى؟
الدىمىزعا قويعان ماقساتتارعا جەتۋ ءۇشىن نالىماي، قاجىماي-تالماي كۇن سايىن ەڭبەك ەتۋ كەرەك. تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى ىستەلىنگەن اۋقىمدى جۇمىستاردىڭ جەمىسىن كوپ ۇزاماي كورەرمىز، كورىپ تە جاتىرمىز.  
-  مىنە، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلدىعىن اتاپ وتتىك. ءسىز ايتىپ وتىرعانداي جەتىستىكتەرىمىز دە بار. ول جەتىستىكتەردىڭ يگىلىگىن دە ەپتەپ كورىپ جاتىرمىز.  بىراق، تاپ وسى ءتىل ماسەلەسىنىڭ توڭىن ءالى جىبىتە الماعانىمىزدى مويىندايىقشى. نازارباەۆ ءوز تۇستاستارىن قورعاپ ءجيى سويلەيدى.  وتكەندە الماتىعا كەلگەن ساپارىندا دا: «سەندەر اعا ۇرپاقتى ءتىل بىلمەيدى دەپ كىنالاماڭدار. ولارعا ەندى قازاقتىلىن ۇيرەنۋ قيىنعا سوعادى. سوندىقتان جاستار ۇيرەنسىن ءتىلدى. قازاقستاننىڭ بولاشاعى - قازاق تىلىندە» دەدى. قانداي ىستىق ءسوز: قازاقستاننىڭ بولاشاعى - قازاق تىلىندە! بىراق ءبىز سول بولاشاققا شىن ماعىناسىنداعى مەملەكەتتىك تىلمەن بارا الامىز با؟ مەنىڭ كورشىم ءجاميلا دەگەن ۇلتى كۇرد جەسىر ايەل ەرتەمەن تۇرىپ بالاسىن ورىس مەكتەبىنە سۇيرەيدى. مەن وعان «ءدىنىمىز ءبىر، ءتىلىمىز دە ۇقساس، بالاڭىزدى قازاق مەكتەبىنە نەگە بەرمەيسىز؟» دەپ كوردىم. ءجاميلا مەنىڭ ءسوزىمدى قۇلاعىنا دا قىستىرعان جوق. ونى ايتاسىز، الماتىداعى مەكتەپتىڭ ءبىرىن تازا قازاق مەكتەبى ەتىپ قايتا جاساقتاۋ جونىندە باسشىلىق شەشىم قابىلداعان ەكەن، سول مەكتەپتىڭ اينالاسىنداعى جۇرت ورە تۇرەگەلىپ قارسى بولىپتى. قارسى بولعاندار كىمدەر دەيسىز عوي؟ ءتۇبى ءبىر تۇركى باۋىرلارىمىز: ۇيعىرلار مەن تۇرىكتەر جانە  كۇردتەر. بۇلار ءسويتىپ جاتقان سوڭ وزگەلەردەن نە سۇرايسىڭ؟ مەن سوندىقتان بىلاي ويلايمىن: قازاقستاندا قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل جانە بولاشاققا اپاراتىن ءتىل رەتىندە مويىندالۋى ءۇشىن بيلىكتىڭ ساياسي ەرىك-جىگەرى كەرەك.  الايدا بيلىك بۇتاقتارى ونداي ەرىك-جىگەر تانىتا الماي وتىر. زيالى قاۋىم بولسا، ءتىل ماسەلەسىن ايتا-ايتا سۇيكىمسىز كورىنىپ، شارشاعان دا سياقتى. بىراق، بۇل ءتىل ءۇشىن كۇرەستىڭ ەڭ سوڭعى شەگى ەمەس قوي. سولاي ەمەس پە؟
-  قازاق ءتىلىن تەك جەرىمىزدى مەكەندەگەن وزگە ۇلت وكىلدەرى بىلمەسە - اڭگىمە باسقا. بىراق، شىنىن ايتۋ كەرەك: ءورىستىلدى قازاقتاردىڭ سانى دا از ەمەس قوي. زيالى قاۋىمعا كەلسەك، ولاردىڭ تىلگە جاناشىرلىعى تەك سوزبەن شەكتەلىپ تۇرعانىنا دا كۋا  بولىپ ءجۇرمىز. مىسالى، بەلگىلى جازۋشىلاردىڭ بالالارىنىڭ ىشىندە قازاق تىلىندە ەركىن سويلەيتىنى بىرەن-ساران، ءتىپتى جوقتىڭ قاسى.   
مەنىڭ بايقاۋىمشا سوڭعى جىلدارى  قازاق مەكتەپتەرىندە باسقا ۇلتتىڭ وكىلدەرىنىڭ سانى  جىلدان جىلعا ءوسىپ كەلە جاتىر. بۇل -- ولاردىڭ اتا-انالارى بولاشاعىن ويلاعانىقتان بولىپ جاتقان جايت.
قازاقتار  تۋعان تىلىنە قۇرمەت كورسەتە السا، باسقا ۇلتتار دا وسى ۇستانىمعا كوشەر ەدى.
-  بالتىق ەلدەرىندەگىدەي بىزگە دە ءتىل پوليتسياسى كەرەك پە؟ پۋتين ميگرانتتاردان دا ورىس ءتىلى مەن ورىس تاريحى جونىندە سىناق الۋ كەرەك دەپ جاتىر؟ سونداي تالاپتى ءبىز دە قويا الامىز با؟ ول ءۇشىن كەشەندى جۇمىستى نەدەن باستاعان ءجون؟
- قانداي تالاپتى بولسىن مۇمكىندىككە قاراي  قويعان ءجون. رەسەيدە ورىس ءتىلىن بىلمەيتىن ازاماتتار (ميگرانتتاردان باسقا)  بار ما ەكەن؟ ال بىزدە بالتىق ەلدەرىندەگىدەي ازاماتتىق نامىس قالىپتاستى ما ەكەن؟ مەملەكەتىمىزدە تاريحي ەرەكشەلىگىمىزگە ساي ءتىل ساياساتى دامىپ كەلە جاتىر. ارينە، جارنامالارداعى قاتەلەردى نەمەسە كوڭىلگە قونبايتىن اۋدارمالاردى كورگەندە وكىنىپ-اق قالاسىڭ. مەملەكەتتىك ءتىلدى مەكەمەلەردىڭ تاقتايشالارىندا قولدانۋدان باس تارتاتىندار دا ءجيى كەزدەسەدى.  ونى رەتىنە كەلتىرەتىن زاڭ بار. دەمەك، جالپى ءتىل ماسەلەسى  قازاقستان ازاماتتارىنىڭ ءوز مەملەكەتىنىڭ زاڭدارىن قۇرمەتتەپ، ورىنداۋىنا  بايلانىستى. كەشەندى جۇمىس قابىلدانعان زاڭنىڭ مۇلتىكسىز ورىندالۋىنان باستالۋى ءجون.
- ءبىز -  قازاقتىلدىمىز بار، ءورىستىلدىمىز بار وزگە ەلدەردىڭ ءتىل ماسەلەسىن قالاي جولعا قويعانىنا قاراپ ەرىكسىز باس شايقايمىز. قىزىعامىز. سونداي كەرەمەتتى جاساۋ ءوز قولىمىزدان دا كەلەتىندىگىنە بىراق، ەش ءمان بەرمەيمىز. ءبىز، قازاق، تەك كەرەمەتتەر مەن عاجايىپتارعا تامسانىپ قول سوعۋعا عانا جارالعان حالىققا ۇقسايمىز.  بىردە ءابىلفايىز اقساقالدىڭ ۇيىندە بولدىم. سۇحبات الۋعا بارعان ەدىم. قىزىلشىرايلى ءجۇزى قارتايعان شاعىندا ءومىردىڭ مول قىزۋىنان شاتتىق تاپقان اعامىز شالقىپ وتىر ەكەن. اڭگىمەدەن اڭگىمە شىعىپ  ول كىسى ماعان بالاسى ەرلان تۋرالى، «قازاق ءتىلى ديپلوماتيا ءتىلى بولا المايدى» دەگەن ەلشىمىز ەرلان ىدىرىسوۆ تۋرالى ايتىپ، كەڭىنەن كوسىلدى. اقساقالدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا ەرلاننىڭ بىلمەيتىن ءتىلى جوق ەكەن. پوليگلوت دەرسىڭ. كونە يۆريت ءتىلىن دە ۇيرەنىپ الىپتى. مەن «ەرلاننىڭ قازاقشاسى قالاي؟» دەپ قولايسىزداۋ ءبىر سۇراقتى قويىپ قالدىم. اقساقالدىڭ قىزىلشۇعىلالى جۇزىندە سۇرعۇلت بوياۋلار لىپىل قاقتى. «بىلەدى، - دەدى سودان سوڭ جۇتىنعانداي بولىپ، - ۇيرەنەدى، ۇيرەنىپ ءجۇر». اقساقال مەنىڭ ساۋالىمدى جاقتىرعان جوق. مەن ول كىسىنىڭ اۋزىن باعىپ، ەرلاننىڭ تىلبىلگىشتىگىنە تامسانىپ قايتۋىم كەرەك ەدى. ءبىز ولاي ەتە العان جوقپىز. سۇحباتتا جازىلعان جوق. ەسەسىنە قازاق ەمەسپىن بە،  يدىش تىلىنەن سانالى تۇردە باس تارتىپ، يۆريت ءتىلىن تىرىلتكەن  ەۋروپالىق ەۆرەيلەردىڭ ەرلىگىنە تامساندىم.  ەۋروپالىق ەۆرەيلەر يزرايل جەرىنە كەلگەندە نەگە يدىشتان باس تارتتى، ءبىزدىڭ كىسىلەر نەگە ءالى كۇنگە وزگە مەملەكەتتىڭ مەملەكەتتىك تىلىنە جابىسىپ ءجۇر دەپ ويلايسىز؟
- ءوز باسىم وزگە تىلدەردى جاقسى مەڭگەرگەن ادامدارعا قىزىعا قارايمىن. وزگە تىلدەردى بىلەتىن ادامنىڭ وي - ءورىسى، اقىل - پاراساتى كەڭەيەدى. باسقا مەملەكەتتەردە «قازاقتار شەت تىلدەرىندە ەركىن سويلە الادى» دەگەن ۇعىم پايدا بولسا، جامان ەمەس قوي. وتكەنى - وتكەن، بولارى - بولعان.  ءبىز «قازاقتىلدى ورتا»، «ءورىستىلدى ورتا» بولىپ قازىرگى قىسقا عانا تاريحي مەرزىمنىڭ ىشىندە ءبولىنىپ وتىرمىز. جيىرما جىلدان كەيىن دەيىك، دۇنيەگە كەلگەن ۇرپاق ەلىمىزدە تىلگە قاتىستى وسىنداي  احۋالدىڭ بولعانىنا تاڭقالىپ، ونىڭ اقيقاتتىعىنا  سەنبەۋى دە مۇمكىن. بولاشاقتى ويلاساق، ءسىز مىسال كەلتىرىپ وتىرعان پوليگلوتتاردىڭ قازاق ءتىلىن تەز  ۇيرەنەتىندىگىنە ۇمىتتەنەمىن. سەبەبى كوپ ءتىل بىلگەن ادامنىڭ ءتىل ۇيرەنۋ تابيعي قابىلەتى بار ەكەنى بەلگىلى.
ءتىلدى ءبىلۋ - ءار ادامنىڭ ءوز ەركىندە. مەن ءتىل ۇيرەتەتىن جوبامەن اينالىسقالى بەرى قازاق ءتىلىن بىلمەگەندىگىنە شىنايى وكىنىپ جۇرگەن ادامدارىڭ تالايىن كەزدەستىردىم. ولاردىڭ اراسىندا جاسى دا،  جاسامىسى دا بار. ال الەۋمەتتىك جاعدايىن ەسكەرسەك - كوبىسى بيلىك پەن  بيزنەسپەن ايلانىسىپ جۇرگەن ازاماتتار. قازاقستاننىڭ بولاشاعى قازاق تىلىمەن تىعىز بايلانىستى ەكەنىنە ەشكىمنىڭ كۇمانى جوق.
راسىندا، بالاڭمەن، نەمەرەڭمەن ءوز  تىلىڭدە سويلەسكەنگە نە جەتسىن؟! ءسابيىڭدى  «قۇلىنتايىم»، «بوتام» دەمەي ەركەلەتۋگە بولا ما؟ ال ەندى «ەركەلەتۋ» دەگەن ءسوزدى ورىس تىلىنەن ىزدەپ كورىڭىزشى. جاقىن اۋدارماسى بار بولسا دا - ناقتىسى جوق. باسقا تىلدەردە تابىلار ما ەكەن؟  وسىنداي جاعدايدا پوليگلوتتاردىڭ دا كومەگى قاجەت بولىپ قالار.
- جىرىمىزعا ورالايىق. ءسىزدىڭ ءتىلدى ۇيرەتۋ ءتاسىلىڭىز وتە قىزىقتى بولعانىمەن كەڭىنەن قولداۋ تاپقان جوبا دەپ ايتا المايمىن. بۇل جوبادان كوپتىڭ حابارى دا شامالى. نەگە؟ نەگە باسپاسوزگە شىقپايسىزدار؟ تەلەارنالاردان نەگە باعدارلاما اشپايسىزدار؟ قازاق راديوسىنىڭ كومەگىنە نەگە سۇيەنبەيسىزدەر؟ قاشانعى ەرىكتى جۇمىسشى - ۆولونتەر بولىپ جۇرۋگە بولادى؟ نەگە باعدارلامالارىڭىزدى مەملەكەتتىك ورگاندارعا ۇسىنبايسىزدار؟ وسى ساۋالادارعا بەرگەن جاۋابىڭىزبەن اڭگىمەمىزدى ازىرگە اياقتاي تۇرايىق. الايدا، الداعى كۇندەرى  تىعىز قارىم-قاتىناستا بولساق دەگەن ويدامىن. قارسى ەمەسسىز بە؟
-  «قوبىلاندى» - جاتقا» جوباسىن 2009 جىلى باستاعاندا جوبانىڭ مەملەكەت مۇددەسىنە ساي ەكەندىگىن ەسكەرىپ، وعان جوعارى عىلىمي ءبىلىمى بار ادامدار قاتىسقاندىقتان ءارى كوپشىلىكتىڭ قىزىعۋشىلىعىنا بولەنگەندىكتەن - ونىڭ ءۇش جىل بويى كەرەكتى ءىس-شارالارعا ەنگىزىلمەي قالاتىنىنا سەنبەگەن ەدىم. بىراق،  بۇگىنگى جوبانىڭ  جاعدايى ءماز ەمەس. مادەنيەت مينيسترىنە دە حات پەن تۇسىرىلگەن ءفيلمدى جىبەرگەنمىن. كوپتەگەن تەلەارنالاردىڭ باسشىلارىنا دا... ( مىسالى، جاڭادان تاعايىندالعان «قازاقستان» تەلەراديوكورپوراتسياسىنىڭ ءتورايىمىنىڭ بلوگىنا جولداعان ۇسىنىسىم قازىر دا جاۋاپسىز تۇر).        
وسى ورايدا ءسىزدىڭ «قوبىلاندى» - جاتقا» جوباسىنا كوڭىل اۋدارعانىڭىزعا كوپتەن-كوپ راحمەتىمدى ايتامىن. قازاق وقىرماندارعا كەڭ تانىمال پورتالىڭىز ارقىلى جوبامىز ءتىل ماسەلەسىمەن اينالىسىپ جۇرەتىن مەملەكەتتىك شەنەۋنىكتەردىڭ كوزىنە ىلىنەتىنىنە سەنەمىن.
«اباي» پورتالىنىڭ رەداكتسياسىمەن، البەتتە، پىكىر الماستىرىپ تۇرۋعا  دايىنبىز.
سۇحباتتاسقان داۋرەن قۋات،
«اباي-اقپارات»