«مەدرەسەنى جاۋىپ، ونى تۇرمەگە اينالدىرۋ قىلمىس ەمەس پە؟!»

«سوندا مۇسىلمان مەشىتىنىڭ تاعدىرىن ارحيەرەي شەشەتىن بولعانى ما!»

 «مەشىتتىڭ زاڭىن شىركەۋگە، شىركەۋدىڭ زاڭىن مەشىتكە تاڭۋعا بولمايدى.»

6 ءبولىمدى «اباي» سەريالىن كورىپ وتىرىپ، اباي مەن گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ اراسىندا بولعان ديالوگ پەن قۇنانبايدىڭ اۋزىنان شىققان وسى سوزدەردى ەستىپ تۋىندىنىڭ استارىندا جاتقان ءزىلدى سالماعىن بىردەن اڭعاردىم. جالپى، بۇل سەريالدىڭ كوتەرگەن جۇگى وتە اۋىر. تۇشىنىپ، ءتۇسىنىپ، استارىنا ءۇڭىلىپ قاراعان ادام كوپ نارسەنىڭ بايىبىنا بارار ەدى. ەڭ اۋەلى بۇل – كوركەم تۋىندى. ۇتقىر تۇستارى دا جوق ەمەس. كوركەم شىعارماعا ءتان كەيىپكەرلەر بەينەسى دە ءساتتى ورىلگەن. وسىدان ءبىر جىل بۇرىن ستسەناريىمەن تانىسىپ، كەم-كەتىكتەرىن تولىقتىرۋعا كەڭەس بەرىپ، جاقسى تۇستارىنا كوڭىلىم جىبىگەن ەدى. «بىتكەن ىسكە سىنشى كوپ» دەيدى قازاق. ۇلكەن شارۋانىڭ قانشالىقتى قيىندىقپەن، قانشالىقتى جانكەشتىلىكپەن جۇزەگە اساتىنىن ەسكەرمەي، ۇيدەي پالەنى ءۇيىپ، تىرناق استىنان كىر ىزدەپ، قانعا سىڭگەن ادەتىمىزبەن مىنەي كەتەتىندەرگە ونشا قايران قالمايتىن كۇنگە جەتتىك. بۇل ەندى باسقا اڭگىمە… ال ەندى تۋىندىنىڭ كوتەرگەن جۇگى قانداي؟ الدىمەن وسىعان نازار سالعانىمىز دۇرىس بولار ەدى.

اۋەلى ابايدىڭ الەمىن تانۋ ءۇشىن ول ءومىر كەشكەن زاماننىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك استارىنا ءمان بەرە قاراعانىمىز ءجون. مىنە، وسى تۇرعىدان مەن كوركەم سەريالدىڭ ەڭ ۇلكەن ەكى ارناسىنا ايرىقشا توقتالعىم كەلدى. تۋىندىنىڭ استارىندا جاتقان ۇلكەن ەكى ارنانىڭ وزەگى وتە سالماقتى. ءبىر ارناسىنداعى ماسەلە – قازاقتىڭ رۋحاني بوداندىعى، دىلىنەن، دىنىنەن ايىرىلۋىنىڭ العاشقى ساتىسى ياعني يمپەريانىڭ شوقىندىرۋ ساياساتى. ال ەندى ەكىنشى ارناسىنداعى تارتىستىڭ وزەگى – ەلدى الا تايداي بۇلدىرگەن بولىستىق بيلىكتىڭ زاردابىندا جاتىر. مىنە، ەكى تاقىرىپقا ۇڭىلسەڭ، ەكەۋىنىڭ دە ماقساتى قازاقتى بۇلدىرۋدە، باسىبايلى بوداندىققا يتەرمەلەۋدە جاتىر. وسى جاعدايدى كوركەمدىك تۇرعىدان ءساتتى كورسەتە العان. ءبىر نازار اۋدارارلىق ماسەلە – پاتشا ۇكىمەتىنىڭ 1865 جىلعى «وبرۋسيتەلنايا پالاتا» دەپ اشقان مەكەمەسىنىڭ قازاقتاردى شوقىندىرىپ، ورىستاندىرۋدىڭ ءبىر كورىنىسى – «پريحودسكايا شكولا» ماڭىندا جيناقتاۋىن تۋىندىنىڭ بولەكشە جەتىستىگى دەپ قاراساق بولادى. مەشىتتەردى جابۋ، اباي وقىعان احمەت ريزا مەدرەسەسىنىڭ جابىلۋ تاريحي ۇكىمىنىڭ قازاقتاردى ورىستاندىرۋ، حريستيان دىنىنە شوقىندىرۋ جولىنداعى ارەكەتتەرى وتە ورىندى كورسەتىلگەن. 1865 جىلى 5 شىلدەدەگى ەكىنشى الەكساندر پاتشانىڭ قولىمەن رەسمي ساياسي قۇجات رەتىندە جازىلعان راسكريپتىگە سۇيەنە وتىرىپ، ەكى نارسەگە ايرىقشا نازار اۋدارىلدى. ونىڭ ءبىرى – قازاقتاردىڭ ءبارىن بىرىڭعاي بيلەپ-توستەۋدىڭ جاڭاشا جۇيەسىن جاساپ، ياعني «جاڭا نيزام» دەپ اتالاتىن ەرەجەنى 1867 جىلدان باستاپ ومىرگە ناقتىلى ەندىرۋ ماقساتى كوزدەلدى. ەكىنشىدەن، سەريالداعى دەتالدار قازاقتاردى پراۆوسلاۆيە دىنىنە ەندىرۋدىڭ بار مۇمكىندىكتەرىن قاراستىرۋ ارقىلى كوزدەلگەن ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ تۇپكى ماقساتىن مەڭزەيدى. تالاي سىردى بۇگىپ جاتقان تاريح قاتپارلارىنا ۇڭىلە قارار بولساق، پاتشالى رەسەي يمپەرياسى ءوز قولاستىنا ەنگەن كوپ ءتىلدى بۇراتانا حالىقتاردىڭ عاسىرلار بويى تۇتىنىپ كەلە جاتقان جازۋى مەن ءدىني نانىمىن ىستەن شىعارىپ، مۇلدە شوقىندىرىپ جىبەرۋ ساياساتىن تىم ەرتە كۇننەن باستاعانىن XIV عاسىرداعى شۋۆاش، موردۆا، كومي حالىقتارىنىڭ تاريحىنان كورەمىز. مىسالى، كومي حالقىنان شىققان سۆياششەننيك ستەفان 1383 جىلى ەپيسكوپ دارەجەسىنە كوتەرىلدى. ول ورىس گرافيكاسى نەگىزىندە كومي ءالفاۆيتىن جاساپ، ميسسيونەرلىك قىزمەت اتقاردى، نەمەسە XVI عاسىرداعى رەسەيدەگى قاسىم حاندىعىنىڭ سوڭعى مۇراگەرى سايىن بولاتحاننىڭ شوقىنىپ، ءوز اتىن وزگەرتىپ سامسون اتانعانى دا تاريحتان بەلگىلى ءجايت. بۇل – شوقىنعان بۇراتانا اتاۋلىنىڭ اتا-اناسى قويعان ەسىمى مىندەتتى تۇردە وزگەرتىلىپ، ونىڭ اتى مەن فاميلياسىن ورىسشالاپ قوياتىن ءداستۇر سول تۇستا-اق قالىپتاسقانىن اڭعارتادى. رەسەي پاتشالىعىنىڭ ەڭ سەنىمدى يدەولوگيا مايدانىنىڭ اسا بەلسەندى توبى – ميسسيونەرلەردىڭ بار امال-ايلاسى، كۇش-قۋاتى تاتار حالقىن شوقىندىرۋعا جۇمسالعانى تاريحتان ءمالىم. بۇل ماسەلەنى تۇپكىلىكتى جۇزەگە اسىرۋدى ميسسيونەر عالىم يلمينسكي قولعا الدى. وسى كۇرەس ۇستىندە ول كەرتارتپا رەسمي پەداگوگيكانىڭ وكىلى رەتىندەگى ءوزى جاساعان پەداگوگيكالىق ميسسيونەرلىك جۇيەسىن تاتارلارعا ەندىردى. يلمينسكيگە دەيىن-اق 1802 جىلى قارۋلى كۇشپەن شوقىندىرىلعان ون مىڭداعان تاتار پراۆوسلاۆيە دىنىنەن باس تارتىپ، ءوز دىنىنە قايتا باستادى. ال 1803 جىلى سۆياتوي سينود تاتارلاردى قايتا شوقىندىرۋعا بۇيرىق بەردى. داعىستاندىقتاردى شوقىندىرۋعا شەتەل ميسسيونەرلەرى كەلىپ ارالاستى. ال يلمينسكي بولسا شەتەلدىك ميسسيونەرلەردىڭ وسى تۇرعىدا جۇرگىزگەن ساياساتىنىڭ تاجىريبەسىن ۇيرەنىپ، ۇلگى الۋ ءۇشىن شەتەلدەرگە جىبەرىلدى. ويتكەنى بۇل كەزدە پاتشا ۇكىمەتىنىڭ دىنگە ەندىرۋ، ورىستاندىرۋ ءىسى كۇشىنە ەنىپ، بۇكىل ءسىبىر، كاۆكاز، ۆولگا بويى حالىقتارىن تۇتاس قامتىدى. ەندىگى ارەكەت ءورىسىنىڭ اۋقىمىندا الدىمەن قازاقتار، ارتىنشا ورتا ازيالىق حالىقتار تۇردى. بىراق بۇل ولكەنى ورىستاندىرۋ، شوقىندىرۋ ءۇردىسى جاعدايعا، ۋاقىتىنا قاراي باعدارلانىپ، حالىقتىڭ ءدىني نانىم مەن سالت-داستۇرىندەگى ەرەكشەلىگىنە ورايلاستىرا جۇزەگە اسىرىلدى. اسىرەسە ميسسيونەر عالىمدار الدىمەن قازاق ەلىنىڭ رۋحاني بولمىسى مەن وتكەندەگى تاريحي جولىن، پسيحولوگياسىن، مىنەز-قۇلقىن، سالت-سانا ءداستۇرىنىڭ ەرەكشەلىگىن، بيلەۋ جۇيەسىن، ياعني وزدەرىنە قاجەت بۋىندى دا ۇرىمتال تۇستارىن تەرەڭ زەرتتەي وتىرىپ، ميسسيونەرلىك ساياساتىنىڭ ستراتەگيالىق نەگىزدەرى مەن تاكتيكالىق ادىستەرىن، ماقساتتارىن انىقتاپ وتىردى. قازاقتىڭ مىنەزىن ابدەن زەرتتەگەن ميسسيونەرلەر باسقارۋ جۇيەسىندە تۇبەگەيلى زەرتتەپ، بولىستىق جۇيەنى ەنگىزدى. مىنە، قازاقتىڭ بۇلىنگەن تۇسى وسىدان باستالادى. بۇل اۋقىمدى تاقىرىپ سەريالدىڭ تۇتاس مازمۇنىن، ماقساتىن ايقىن كورسەتىپتى.

جۇرت اراسىنداعى پىكىرلەردىڭ كەيبىرەۋ­لەرىنە تەرەڭدەي نازار سالا قاراعانىمدا بايقاعانىم – كوپشىلىك ءفيلمنىڭ استارىنداعى جوعارىدا كەڭىنەن قاۋزالعان ماسەلەگە ءمان بەرمەگەن ءتارىزدى. ەگەر بۇل دەرەكتى فيلم بولسا، وندا ءجون-جوباسى دا باسقاشا بولار ەدى. ال كوركەم تۋىندىنىڭ اتى – كوركەم تۋىندى. كەيبىر كىشى-گىرىم ەلەمەنتتەرگە شۇقشيىپ، ءفيلمنىڭ ماسشتابىنداعى يدەياعا نازار سالماي، الا-قۇلا پىكىر ايتۋشىلاردى بايقادىم. فيلم اباي زامانىن تۇتاستاي قامتىعان. اباي بەينەسى وزگەشە. حالىققا جاقىن، ەل اراسىندا جۇرگەن، ادامي بولمىسى، پەندە رەتىندەگى تىنىستارى دا كورىنىس تاپقان. و باستا ستسەناريدى وقىعانىمدا اباي مەن شوقاننىڭ كەزدەسىپ، سول زامان بولمىسىندا ورىن العان ساياسي-الەۋمەتتىك ماسەلەگە قارىم-قاتىناسىن، جاڭاشا تالاپ دەڭگەيىن سۋرەتتەۋى اۆتوردىڭ شىعارماشىلىق تابىسى دەپ باعالاعان ەدىم، وكىنىشكە قاراي، ول تۇسى فيلمدە كورسەتىلمەپتى. ال ەندى قۇنانباي وبرازى وزگەشەلىگىمەن كوزگە ءتۇستى. بۇرىننان تاپتاۋرىنعا اينالعان وبرازدان بولەك. اقتالعانى، جاڭا كوزقاراسپەن باعامدالعان ادىلەتتى قۇنانبايدى كوردىم. ءدال وسىنداي وزگەشە سومدالعان تاعى ءبىر كەيىپكەر – ورازبايدىڭ تۇلعاسى. تۇتاستاي العاندا سيۋجەتتىك جەلىدە ورازبايدىڭ سالماعى دا باسىم. ونىڭ دا ءوز شىندىعى بار. سونشاما تايتالاسقا ءتۇسىپ جۇرسە دە، كىسىلىگىن كورسەتە الاتىن قازاقتىڭ مىنەزى بايقالدى. ورازباي وبرازى دا جاڭاشىلدىعىمەن قۋانتتى. وسى سەكىلدى جيرەنشەگە دە، بوجەيگە دە توقتالۋعا بولار ەدى. وبرازداردىڭ بارلىعى دا كوڭىلگە قونىمدى. جالپى العاندا، تاريحي تاقىرىپتاعى شىعارما حرونيكا مەن دايەك­كە عانا سۇيەنسە، ونىڭ اسەرى كورەرمەنگە سونشالىقتى ىقپال ەتە قويمايدى. فيلمدە كوركەمدىك شەشىم مولىنان قامتىلعان. كۇڭىرەنىپ، قىر باسىندا وتىراتىن، ادام رەتىندەگى اباي بەينەسى ۇتىمدى شىققان. اقىننىڭ قۇسالانۋى، قاپالانۋى، ءفيلمنىڭ فينالىندا ءساتتى بەرىلگەن. ونىڭ ارمان-تىلەگىنىڭ «اق كەمەمەن» ۇشتاستىرىلۋىن دا ەرەكشە اتاپ كورسەتەتىن كوركەمدىك شەشىم دەپ باعالاۋعا بولادى.

شىعارمانىڭ باستى ماقساتى – تاريحتا بولعان وقيعانى بايانداپ بەرۋ عانا ەمەس، تاريح ارقىلى بۇگىنگى ساناعا ىقپال ەتۋ. سول ماقسات­تى ورىنداعان تۋىندىنىڭ ءبىرى ەكەنى ءسوزسىز. تەلەديدار سالاسىندا جۋىرعى جىلداردان بەرى تاريحي تاقىرىپتارداعى كوركەم سەريالداردىڭ شەت جاعاسىن كورىپ، بايقاپ ءجۇرمىن. پروگرەسس بايقالادى. پرەزيدەنت ماقالاسىندا دا: «تاريحي تاقىرىپتارداعى تۋىندىلاردى كوبىرەك ءتۇسىرۋ كەرەك»، – دەگەن جاقسى وي ايتىلدى. الاشوردا تاريحىن ارقاۋ ەتكەن «تار زامان» سياقتى ءتاپ-ءتاۋىر تەلەفيلمدەر كوبەيە تۇسسە، ۇرپاقتىڭ ۇلتتىق ساناسىن وياتۋعا قادام جاساعانىمىز بولار ەدى. اباي الەمىن كوركەم تۋىندىعا ارقاۋ ەتكەن شىعارماشىلىق توپتىڭ دا ىزدەنىسى كوپ. جوعارىدا ايتقان تاريحي تەلەفيلمدەردى بۇعان دەيىن دە ءتۇسىرىپ، قالىڭ كورەرمەنگە ۇسىنعان ەكەن. دەمەك، كوشكە جول ورتادان قوسىلعاندار ەمەس. اباي الەمىن، اباي وبرازىن تانۋ ءۇشىن ءالى دە تالاي جۇمىستار اتقارىلادى عوي، حاكىمنىڭ 175 جىلدىعىنا ارناپ، ۇلتتىق ارنانىڭ حالقىنا ۇلكەن تارتۋ جاساعانى تاۋەلسىز سانانىڭ ءبىر مىسقالى بولدى دەپ قاراۋعا بولادى.

مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى،

ابايتانۋشى عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ
دوكتورى، پروفەسسور

Abai.kz