«التىباقان» اتالاتىن قازاق ويىنى بۇعان دەيىن ساۋىق-سايراننىڭ اتريبۋتى مەن كوشپەلى تۇركىلەردىڭ توي-سالتانات نىشانى تۇرىندە عانا قارالىپ، باعالانىپ كەلدى. الايدا، بۇگىنگى بيىكتەگەن تانىم تالابىنىڭ تۇرعىسىنان جانە الەمدىك مادەنيەتتانۋ ساحناسىنا شىعا باستاعان تۇركىلىك وركەنيەت ۇلەسىن ۇڭگي قاراستىرۋ زامانى كەلگەن شاقتا التىباقانعا دا ۋاقىتتاس ۇستانىممەن قاراۋ قاجەتتىگى تۋىندايدى.

التىباقان نەگىزىنەن كوشپەلى تۇركىلەردىڭ ۇلتتىق ويىنى رەتىندە اتالىپ ءجۇر. بۇل ويىن قازاق، قىرعىز، قاقاس حالىقتارىنىڭ مەرەكەلەرى مەن تويلارىنىڭ كوركى بولىپ كەلەدى. كوشپەلى وزگە تۇركىلىك جۇرتتار دا بۇرىن بۇل ويىن قولدانىستا بولعانمەن، بۇگىندە ولاردىڭ ومىرىنەن الاستالعان سىڭايدا، كەزدەسپەيدى. جالپى، اتالمىش ويىن تۋرالى تاريحي جازبالاردا ازىرگە ناقتى دەرەك كەزدەستىرە قويمادىق.

التىباقاننىڭ تۇركىلىك كوشپەلى سالتاناتتاعى ورنى مەن ماڭىزى بولەك، ونىڭ قۇرىلىمى مەن مازمۇنى دا ارنايى قاراستىرۋدى قاجەتسىنەتىن تاقىرىپ. التىباقان قالايشا ورناتىلىپ، قالاي قولدانىلادى؟

«التىباقان» اتالاتىن قازاق ويىنى بۇعان دەيىن ساۋىق-سايراننىڭ اتريبۋتى مەن كوشپەلى تۇركىلەردىڭ توي-سالتانات نىشانى تۇرىندە عانا قارالىپ، باعالانىپ كەلدى. الايدا، بۇگىنگى بيىكتەگەن تانىم تالابىنىڭ تۇرعىسىنان جانە الەمدىك مادەنيەتتانۋ ساحناسىنا شىعا باستاعان تۇركىلىك وركەنيەت ۇلەسىن ۇڭگي قاراستىرۋ زامانى كەلگەن شاقتا التىباقانعا دا ۋاقىتتاس ۇستانىممەن قاراۋ قاجەتتىگى تۋىندايدى.

التىباقان نەگىزىنەن كوشپەلى تۇركىلەردىڭ ۇلتتىق ويىنى رەتىندە اتالىپ ءجۇر. بۇل ويىن قازاق، قىرعىز، قاقاس حالىقتارىنىڭ مەرەكەلەرى مەن تويلارىنىڭ كوركى بولىپ كەلەدى. كوشپەلى وزگە تۇركىلىك جۇرتتار دا بۇرىن بۇل ويىن قولدانىستا بولعانمەن، بۇگىندە ولاردىڭ ومىرىنەن الاستالعان سىڭايدا، كەزدەسپەيدى. جالپى، اتالمىش ويىن تۋرالى تاريحي جازبالاردا ازىرگە ناقتى دەرەك كەزدەستىرە قويمادىق.

التىباقاننىڭ تۇركىلىك كوشپەلى سالتاناتتاعى ورنى مەن ماڭىزى بولەك، ونىڭ قۇرىلىمى مەن مازمۇنى دا ارنايى قاراستىرۋدى قاجەتسىنەتىن تاقىرىپ. التىباقان قالايشا ورناتىلىپ، قالاي قولدانىلادى؟

ادەتتە التىباقاندى قۇرۋ ءۇشىن 6 سىرىق (باقان), ءۇش ارقان كەرەك. باقاننىڭ باستارىن ءۇش-ۇشتەن توپتاپ، باستارىن تۇيىستىرە بايلاپ، ارالىعىن ءۇش-ءتورت مەتر ەتىپ، موسى تارىزدەندىرىپ ورناتادى دا، «موسىنىڭ» باسىندا پايدا بولعان اشاعا كولدەنەڭ سىرىق بەكىتىلەدى. كولدەنەڭ سىرىقتى «ارقالىق» دەيدى. «ارقالىق» باقانعا ەكەۋى جوعارىراق، ءبىرى تومەن ەتىلىپ، ءۇش ساتى ارقان تارتىلادى. جوعارعى ەكەۋى وتىرۋعا نەمەسە بەلدى سۇيەۋگە ارنالادى، تومەنگى ارقانعا تابان تىرەلەدى. كەيدە تابان تىرەيتىن ارنايى تاقتايشا بەكىتىلەدى. قىز بەن جىگىت قاراما-قارسى ورنالاسىپ، بەل ارقاننىڭ ەكى جاقتاۋىنان بەكەم ۇستاپ، ءۇشىنشى ادامنىڭ دەمەۋىمەن تەربەتىلەدى.

التىباقاننىڭ كەڭ تارالعان انىقتاماسى مەن قولدانۋ بارىسىن كەلتىرە وتىرىپ، ونىڭ سيپاتىن قاراستىرايىق. كوپ تارالعان پايىم بىلاي دەپ كەلەدى[9]: «التىباقان - قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىنى. بۇلاردى ءبىر ادام تەربەتەدى. التىباقاندا تەربەلىپ وتىرعان قىز بەن جىگىت ءان شىرقاۋعا ءتيىس. التىباقان ەرتەدەگى اۋىل ومىرىندە جاستاردىڭ كەشكىلىكتە باس قوسىپ، حالىق اسپاپتارىنىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن ءان سالاتىن، ايتىساتىن، ءازىل-وسپاق، نازدى كۇلكىسىمەن كوپشىلىك بولىپ كوڭىل كوتەرەتىن ويىن-ساۋىعى بولعان;  التىباقان - ۇلتتىق  ويىن  بولعانىمەن، ونىڭ   سالت-داستۇرلىك ماڭىزى  ودان گورى  جوعارى.  كوپشىلىك  اۋىلدىڭ  قىز-جىگىتتەرى  اۋلاقتاۋ  جەرگە  التىباقان  قۇرىپ ويىن-ساۋىق  جاسايدى.  بۇل  جاستاردىڭ  ونەرىن،   ويىن،  كوزقاراسىن،  تانىمىن قالىپتاستىرۋدا زور تاربيەلىك  قىزمەت  اتقارادى.   انشەيىندە  «قىزعا  قىرىق  ۇيدەن  تىيىم» دەيتىن  قازاقتىڭ  قىزدارىن  التىباقانعا   جىبەرمەيتىن قاقى جوق. التىباقاندا جاستار ءان سالىپ، ءتۇرلى  ويىن  ۇيىمداستىرىپ، ءتۇن ورتاسىنا  دەيىن ساۋىق  قۇرادى». الايدا، اتالمىش پايىم مەن انىقتاما التىباقاننىڭ ماڭىزى مەن ءمانىن تولىق اشپايدى. ول ءۇشىن وسى تاقىلەتتەس وزگە جۇرتتارداعى ويىنداردى كەلتىرىپ كورەيىك.

التىباقان قىرعىزداردا «التى باقان سەلكىنشەك» [4]  اتالادى. بۇرىنىراقتا قىرعىز التىباقانى اعاش وسكەن ماڭايدا قوس اعاشقا بايلانعان ارقانداردان قۇرىلسا كەرەك. اعاشى جوق وڭىردە التى باقاننان ارنايى تەربەۋىش (الپەنشەك، اتكەنشەك) قۇرىپ وينايتىن بولعان. قىرعىزداردا دا قىز بەن جىگىت التىباقان تەبەدى، بىراق قالعان جاستار ەكىگە جارىلىپ، ءبىر بىرىمەن ءان-كۇي جارىستىرادى.

قاقاستىڭ التىباقانى «چيلەنمەس» [5] دەلىنەدى. بۇرىنعى زاماندارداعى نەكەتويلاردا چيلەنمەس-تەربەۋىشتە جاستار تەربەلگەن. سوڭعى كەزدەرى حريستيان ءدىنىنىڭ ىقپالىمەن ونى جىل سايىنعى پاسحا مەرەكەسىندە تەبۋ ءۇردىسى پايدا بولىپتى. قاقاستاردا دا التى قايىڭ سىرىق الىنىپ، ءۇش-ۇشتەن سىرىقتاردىڭ باسى بايلانىپ، پيراميدا (الاچىح - لاشىق) قۇرالادى. ولاردىڭ جوعارعى باستارىنىڭ اراسىن كولدەنەڭ قوساتىن ارگا (ارقا، ارقالىق) اتالاتىن سىرىق بەكىتىلەدى. قۇرىلعان چيلەنمەسكە شاراپ بۇركىپ الاستاۋ ءراسىمى جاسالادى. قاقاستاردا ءبىر-بىردەن دە، قىز-جىگىت جۇپتاسىپ تا تەربەتىلەدى. تەربەلىس انمەن سۇيەمەلدەنەدى. كەيدە جاستار شاپشاڭدىققا جارىسقان. ول ءۇشىن التىباقانداعىلار جەرگە اسىق يىرەدى، جەردەگى تۇرعانداردان كىم قاقشىپ السا - سول شاپشاڭ.

تاجىكتەردە دە ناۋرىز مەرەكەسى كەزىندە جاستاردىڭ اتكەنشەك (اتقىنشاق، كاچەلي) تەبەتىندىگى بەلگىلى. شاريف شۋكۋروۆ [3]: كراشەنىە ۆ كراسنىي تسۆەت يايتسا ي كاچانيە نا كاچەلياح ياۆليايۋتسيا ودنيمي يز نايبولەە حاراكتەرنىح پريزناكوۆ ناۆرۋزا. ۆ ناستوياششيە ۆرەميا ۆ گوراح گيندۋكۋشا، ك يۋگۋ وت پاميرا، سوحرانيليس انالوگيچنىە نوۆوگودنيە وبىچاي...»

كارەيلەر دە تاجىكتەر سەكىلدى، جىلىنا ءبىر رەت كەلەتىن جىلدىق مەرەكەسىندە قىزدارىنا تەربەۋىش تەپتىرەتىن سالتىن تاريحي فيلمدەرىندە كورسەتىپ ءجۇر. مۇنىسى قىرعىزداردىڭ «التى باقان سەلكىنشەك» عۇرپىمەن قوس اعاشتىڭ اراسىنا ارقان كەرىپ تەربەلۋ سالتىنا ۇقسايدى.

تايلاندتىڭ استاناسى بانگكوكتىڭ قاق ورتاسىنداعى سۋتحات ءتاۋحاناسىنا (حرام) قارسى بەتكە، 1784 جىلى تۇرعىزىلعان بيىكتىگى 42 مەترلىك الىپ قىپ-قىزىل الپەنشەك ورناتىلعان. بۇل جىلىنا ءبىر-اق رەت براحماندىق سالتاناتتا قولدانىلادى، بىلايعى ۋاقىتتا ونى ەشكىم دە قوزعامايدى. جەرگىلىكتى جۇرت «ساو-چينگچا» [6] اتايتىن بۇل تەربەۋىش جاڭا دۇنيەنىڭ تۋىلۋ قۇرمەتى مەن كۇرىشتىڭ شىعىمىنا قاتىستى شيۆا قۇدايعا دەگەن قۇرمەتكە ارنالعان دەلىنەدى. بۇل كۇنى تاۋحاناعا شيۆا مەن ۆيشنۋ قۇدايلار كەلەدى-ءمىس. جورالعى بىلايشا قالىپتاسقان: ءتاۋ ەتۋشىلەر الپەنشەككە بىرتىندەپ شىعىپ، تەربەلگەن كۇيى بارىنشا بيىكتەپ بارىپ، 25 مەتردەي جوعارىدا ىلىنگەن اقشا تولى قاپشىقتى تىسىمەن قاقشۋى ءتيىس. بۇل جورالعىدان ويىنعا اينالىپ كەتكەن ءراسىم دەۋگە بولادى، الايدا، بۇل تابىستى ويىن قاتىسۋشىلار ومىرىنە اسا قاتەرلى بولىپ، ءبىرشاما ءولىم بولعان سەكىلدى. اقىرى 1935 جىلى بۇل ويىنعا قاتەرىنىڭ مولدىعىنان تىيىم سالىنعان.

جوعارىدا كەلتىرىلگەن ءتۇرلى حالىقتىڭ الپەنشەگىن تالداي وتىرىپ، مىنا جايتتارعا قانىعامىز.

1.تۇركى حالىقتارى التىباقاندى تويلاردان باستاپ، ىرگەلى مەرەكە-سالتاناتتاردا پايدالانسا، وزگەلەرى تەربەۋىشتى ءتاۋ ەتەرلىك ءراسىمنىڭ، ءدىني سالتاناتتىڭ جورالعى-ويىنىنىڭ اتريبۋتى ەتەدى. الايدا، بۇل جەردە قايشىلىق بار دەۋگە بولمايدى، تۇركىلەردەگى التىباقان بۇ دۇنيەلىك قۋانىشتىڭ شىرقاۋ كورىنىسى بولىپ تابىلادى. ال، تۇركىلىك توي-مەرەكە قۇدىرەتكە، جاراتۋشىعا دەگەن ءىلتيپات پەن ءتاۋ ەتۋدىڭ، ءتاۋبانىڭ ءبىر كورىنىسى ءارى ماڭىزدى تابىنىس مازمۇنىن بىلدىرەدى. سوندىقتان دا و دۇنيەلىك اتا-باباسىنا بەرىلەتىن اس بەرۋ سالتى مەرەكەلىك مازمۇنعا تولى.

قىزدارىنا قاتاڭ تىيىممەن قاراعان قازاقتاردىڭ التىباقانعا قاتىستى بويجەتكەندەرىن ەركىنسىتۋ ءداستۇرى جورالعى-ويىننىڭ ماڭىزىن ودان ءارى ارتتىرا تۇسەدى. جىل باسى سانايتىن ناۋرىز سەكىلدى ماڭىزدى مەرەكەنىڭ جالعاسى رەتىندە، جىل بويىنا بولاتىن ءىرىلى-ۋاق توي-مەرەكەلەردى وتكىزەتىن تۇركىلەر، اۋەلگى قاسيەتتى كۇندە عانا وينالاتىن التىباقاندى جىل بويعى قۋانىشتاردىڭ نىشانىنا اينالدىرىپ جىبەرسە كەرەك. سوندىقتان ولار جىل سايىن بولاتىن ناۋرىز سەكىلدى ايتۋلى مەرەكەمەن شەكتەلمەي، ءاربىر تويدى سول ۇلى سالتاناتتىڭ جالعاسى ەسەبىندە تۇتىپ، نەكەتوي، ءىرى سالتاناتتاردا التىباقان تەبۋ عۇرپى قالىپتاسقان.

دەگەنمەن، قاقاستاردىڭ سوڭعى كەزدەرى التىباقاندى حريستياندىق پاسحا مەرەكەسىندە قولدانۋى، ولاردىڭ چيلەنمەستى بۇعان دەيىن دە ريتۋالدىق راسىمدىك سيپاتپەن ءدىني-ميفتىك سالتاناتتاردا بولعان قولدانىستىڭ ىزىمەن پاسحاعا اۋىستىرعانىن بايقاتادى. ادەتتە پاسحا ءساۋىر ايىندا مەرەكەلەنەدى، ال بۇل - تۇركىلىك كوكتەمگى جاڭا جىل مەيرامىنا سايكەس كەزەڭ. شاماسى، بۇرىنىراقتا اتاپ وتىلگەن كوكتەمگى (بالكىم، ناۋرىز بولار) ءراسىم مەرەكەنىڭ ماڭىزى سولعىندانىپ، ۇمىتىلا باستاعاسىن، ونىڭ جورالعىسى جاڭعىرعان تۇردە پاسحا ويىنىنا ۇلاسقانداي سىڭاي بايقالادى. قاي حالىققا دا ءتان (اسىرەسە، تۇركى-موڭعولدار بۇل جاعىنان جارقىنىراق كوزگە تۇسەدى) جايت: نانىم-سەنىم اۋىسقان كەزدە بۇرىنعى راسىمدەر بەلگىلى ءبىر تۇرگە ەنگەنىمەن مازمۇنىن ساقتاي وتىرىپ، جاڭا ءدىني ايادا جالعاسىن تابا بەرەتىنى بار. مۇنداي رۋحاني ساباقتاستىق ءداستۇرى تۇركىلەردە اسا تەرەڭ تاريحي تاجىريبەگە اينالعان. قاقاستىق التىباقان-چيلەنمەس تە سونداي تاعدىردى باستان كەشكەن بولۋى كەرەك.

ال، تاجىكتەردىڭ باسقا پارسى جۇرتتارىنىڭ ىشىندە ناۋرىز كۇندەرى الپەنشەككە قۇمارلىعى، ولاردىڭ تۇركىلەرمەن ەجەلدەن اسا تىعىز ارالاسۋ تاريحىندا جاتۋى ىقتيمال. دەسەك تە، الپەنشەك تەبۋ داستۇرىندە جەر بەتىندەگى الدەبىر حالىقتى باستاۋشى ەتۋ قاتەلىككە ۇرىندىرار پايىم بولماق، سەبەبى، بۇل ويىن-جورالعى مادەنيەتتانۋ سالاسىندا تىڭعىلىقتى زەرتتەلە قويماعان نىسان.

2. تۇركى جۇرتتارىندا تەربەۋىش اتريبۋتى ءبىر بىرىنە قاراما قارسى ەكى نەگىزدىڭ جۇپتاسۋىن، جاراسۋىن، ۇيلەسۋىن قامتىسا، وزگە حالىقتار بۇل اتريبۋتتى سىڭار سيپاتتا عانا، ءبىر ادامنىڭ تەربەلۋىمەن قولدانادى. ماسەلەن، كارەيلەر جىل سايىنعى مەرەكەدە تەك قانا قىزدارعا تەربەۋىش ارنايدى; ال تايلىقتار ءبىر بىرىنە وپپوزيتسياداعى شيۆا مەن ۆيشنۋ قۇدايلارىن جاراستىرۋ عۇرپى رەتىندە تەربەۋىشتىڭ ماڭدايىنا ىلىنگەن اقشانى ەپپەن الۋ سەكىلدى قارابايىر ارەكەتكە قاتىسۋشىلاردى ءبىر بىردەن شىعارىپ، سايىستىرادى. ال، تۇركىلىك التىباقان قوس نەگىزدى قىز بەن جىگىتتى قاتار قويىپ، ەكەۋىن بىرگە تەربەۋ ارەكەتىن ءداستۇر ەتىپ، جاراتىلىستىڭ قوس نەگىزىن جاراستىرۋ جورالعىسى ەتكەن. بىلاي قاراعاندا، جاي عانا قىز بەن جىگىتتىڭ تەربەۋىشكە جايعاسىپ بىرگە ساۋىق قۇرعانىمەن، ونىڭ تۇپكى ءمانى كوزدەن تاسا، جاسىرۋلى; شىن مانىندە، بۇل - عالامدىق اۋقىمداعى ۇيلەسىم مەن قوس انتاگوندىق نەگىزدىڭ تۇتاسۋ اكتىسى بولىپ تابىلادى. بۇل جاعىنان التىباقان - وڭدى تىلەك پەن نيەتتىڭ اتريبۋتى عانا ەمەس، سونى جۇزەگە اسىرۋ ۇدەرىسىنىڭ باستاماشىسى، سايمانى. كارەيلىك قىزدار مەن تاجىك جاستاردىڭ تەربەلۋى دە، تايلىقتاردىڭ «نەسىبەگە» تالاسۋى دا، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ساۋىق كورىنىسى عانا بولىپ كورىنگەنىمەن، اۋەلدەن بار الدەبىر ميفتىك سيپات پەن مازمۇن بەرتىن كەلە جويىلعان.

3. الايدا، التىباقان-تەربەۋىشتىڭ ناقتى ميفولوگيالىق ءراسىمنىڭ اتريبۋتى ەكەندىگىنە كوز جەتكىزەتىن كورسەتكىشتەر ءار داستۇردە ءار ءتۇرلى. تاجىكتەردىڭ گيندۇكۇشتىك تەربەۋىشىنە قوسا، جۇمىرتقانىڭ قىزىلعا بويالۋى الپەنشەكتى كۇن-ءتاڭىردى ەجەلگى قۇرمەتتەۋ كورىنىسىنىڭ ءبىر ەگجەيى (دەتالى) ەتسە، تايلىق «ساو-چينگچا» الپەنشەگىنىڭ الىپ بوساعاسىنىڭ ءتۇسى جوساداي قىزىل ەكەندىگى دە ويىمىزدى وسى ارناعا ەرىكسىز بۇرادى. بۇل جاعىنان كارەي قىزدارىنىڭ تەربەلۋ داستۇرىندە ونداي ەگجەي بايقاماساق تا، قىزداردىڭ ءوزى كۇننىڭ جاندى «قۋىرشاعى» رەتىندە قابىلدانىپ، سولاردىڭ ەركىنە ءبىر كۇن ارناۋ ءداستۇرى بولۋى ىقتيمال. بۇعان قاتىستى تۇركىلىك تەربەۋىشتىڭ نۇسقاسى ەسەبىندە، قاقاستاردىڭ «چيلەنمەس» قۇرعاننان سوڭ، ويىن الدىندا وعان شاراپ بۇركەتىن ءراسىمىن الۋعا بولادى. ال، قازاق-قىرعىزدا التىباقانعا ءسۇت بۇركۋ بولماسا وتپەن الاستاۋ ءراسىمىن بەرتىن كەلە ۇمىتىلعان.

التىباقان - ويىن با، جورالعى ما، الدە ساۋىق اتريبۋتى ما؟ بۇل ماسەلەنى اشۋ ءۇشىن ونىڭ باستى ءمانى مەن قۇرامتالارىنا توقتالىپ، تالداعان ءجون. التىباقان - تابيعاتىندا ويىن ەمەس، ويىنعا ءتان ناقتى ەرەجەسى جوق، ودان گورى الدەبىر ميفتىك جورالعىعا بارىنشا جۋىق ءراسىم; سەبەبى، وعان ويىننىڭ باسى مەن ءوربۋى جانە مارەسى بولاتىنداي سيۋجەت ءتان ەمەس; كەرىسىنشە، ويىن بولماعاندىقتان، جورالعى قازاق-قىرعىز نۇسقالارىندا ءان-كۇي جارىسىمەن سۇيەمەلدەنسە، «چيلەنمەستە» قاقاستار قوسىمشا اسىق اتۋمەن ويىندىق مازمۇن جاسايدى. ال، مۇنداي ۇدەرىستى التىباقانسىز دا ۇيىمداستىرۋعا دا، جاستاردىڭ ءان-كۇي دۋمانىن وتكىزۋ ءۇشىن كازىرگىدەي ديسكوتەكا ورىنجايى سەكىلدى ورىن تابىلسا، جەتكىلىكتى بولار ەدى. كارەيلەر مەن تاجىكتەر جاي عانا تەربەلسە، تايلىقتار «ساو-چينگچانى» باستاپقى ارنالىمىنان «اقشا قاقشۋ» قۇرالىنا اينالدىرىپ اكەتكەن. دەمەك، الەمدەگى تەربەۋىش اتاۋلى التىباقاننىڭ ويىندىق ورشىتكى (كاتاليزاتور) بولارلىق ماڭىزىن بايقاتپايدى. ەندەشە، ونى ەستە جوق ەسكى زامانداعى ىرىمدىق جورالعىنىڭ جۇرناعى دەمەسكە بولمايدى.

التىباقان - ءتاۋ ەتۋ ءراسىمىنىڭ سالتاناتتىق اتريبۋتى. بۇل شارا نەگىزىنەن تويلاردا، مەرەكەلەردە، سالتاناتتاردا ورىن العانمەن، تامىرى بارىنشا تەرەڭدە جانە ۇلى عيبادات ءراسىمىنىڭ مانىندە. التىباقان - ەجەلگى داۋىرلەردەگى تۇركىلىك دۇنيەتانىمعا نەگىزدەلگەن راسىمدىك جورالعىنىڭ قۇرىلعىسى. بۇل قۇرىلعى، ءسىرا، ادامزاتتىڭ بارلىعىنا ورتاق بولىپ كەلەتىن كۇن مەن ءتۇن سەكىلدى وپپوزيتسيالىق قوس تاراپتىڭ ۇيلەسىمىن ىزدەۋ مەن سونى بولدىرۋعا تىرىسۋ نيەتىنىڭ ناتيجەسى بولار. ناۋرىز - سول نيەتتىڭ بارىنشا جارقىن سالتاناتتى كورىنىسى، باستاۋى. تاريحى ادامزاتتىڭ بىرنەشە مىڭجىلدىعىن قامتىيتىن وسى ەجەلگى مەرەكە التىباقان سەكىلدى تالاي اتكەنشەكتەر مەن تەربەۋىشتەردىڭ شىعۋ توركىنىنە اينالسا كەرەك.

جالپى، التىباقاندى تىگىنەن ءۇش-ۇشتەن باستارىن بايلاۋ مەن جەتىنشىسىن ولاردىڭ باستارىن قوسۋعا پايدالانۋدا ۇلكەن كوسموگونيالىق تانىم جاتىر. بۇل راسىمدە ەجەلگى عالامنىڭ جاراتىلۋ كورىنىسى ورىن تاپقانداي; بىزگە جەتكەن تۇركى-پارسىلىق ءافسانالار بويىنشا  التى كۇن ىشىندە جەتى پلانەتا جارالدى ەمەس پە؟! ەندەشە، التى باقان - عالامنىڭ جاسامپاز التى كۇنى دە، سىرىق سانىنىڭ جەتەۋ بولۋى - اۋەلگى جەتى پلانەتا قۇرمەتىنە دەگەن نىشان بولۋى كەرەك. ال، بۇلارعا بەكىتىلگەن تەربەۋىش (ماياتنيك) كۇن مەن ءتۇن عارىشتىق انتاگونيزمىنىڭ ۇلى عالامدىق دۋاليزمگە اينالۋىن تىلەپ، ءتاڭىر-ءىڭىر («ءىڭىر» ۇعىمى قازاقتاردا - كۇن باتقاننان كەيىنگى مەزگىل، تۇنەكتىڭ باسى) سيپاتىنداعى ۇيلەسىمىن پاش ەتۋگە ارنالعان قوندىرعى! ادەتتە تەربەۋىش قاراما قارسى ەكى كۇشتىڭ ءبىر بىرىمەن كۇرەسىنەن گورى، ولاردىڭ كەزەكتەسكەن ارەكەتىن، قارسى كۇشتەردىڭ ءبىر بىرىمەن ارالاسىن پاش ەتۋ كورىنىسىن بەرەتىن بەلگى بولىپ تابىلادى. جالپى، زاتتىڭ تەڭسەلۋ كۇيىن - فيزيكالىق تۇرعىدا قارسى كۇشتەردىڭ ءوزارا تايتالاسۋ كورىنىسى رەتىندە تانىعانمەن، فيلوسوفيالىق تۇرعىدا بۇل كۇشتەردىڭ ەشقايسىسىنا دا جەڭىس اپەرمەيتىن، ولاردىڭ ناتيجەسىز تايتالاسۋى مەن اڭدىسۋىن بەرەتىن، تابيعاتتىڭ ماڭگى قوزعالىسىنىڭ، ياعني، ءومىرىنىڭ كەپىلى رەتىندە قاراستىرۋعا بولادى. وسى ءبىر فيلوسوفيالىق ءارى فيزيكالىق زاڭدىلىقتى ەجەلگى اتا-بابامىز ەرتە ەسكەرىپ، ونى ارنايى قوندىرعى رەتىندە وڭدى ينفو-ەنەرگەتيكالىق قۋات كوزىنە اينالدىرۋعا تالپىنعانداي سىڭايمەن تەرەڭ ويعا جەتەلەيدى.

التىباقاننىڭ باستى ماڭىزىن ونداي تەربەۋىشتى اتريبۋت ەتپەيتىن كەيبىر ويىنداردان ايقىنداي تۇسۋگە بولادى. ازەربايجانداردىڭ قىز بالاسى مەن بوزبالاسى وينايتىن «كۇن مەن ءتۇن» ويىنىنىڭ ماڭىزى التىباقانداي بولعانىمەن، اتريبۋتى ايقىندالماعان ويىن بولىپ تابىلادى: قوس سىزىقتى بويلاپ، ۇلدار ءبىر جاعىنا، قىزدار قارسى جاعىنا تىزىلەدى، ورتاسىندا جايعاسقان جۇرگىزۋشى «ءتۇن!» دەسە، ۇلدار قىزداردى، ال «كۇن!» پارمەنى بەرىلسە، قىزدار ۇلدارعا جارماسۋى كەرەك.ۇستالعانى قارسى جاققا وتەدى.وسىلايشا قارسى نەگىزدىڭ ءبىر بىرىنە ارالاسۋ ۇدەرىسى جۇزەگە اسادى. جوعارىدا اتالعان دۋاليستىك كورىنىستىڭ بۇل دا ءبىر قاراپايىم ءتۇرى بولىپ تابىلادى. بۇعان قازاقتىڭ «ايگولەك» ويىنى بارىنشا جۋىق. بۇل ويىندار دا التىباقاندىق جورالعىدان تۋىنداعانىنا داۋ ايتۋ قيىن.

التىباقاننىڭ ءتاڭىر-ءىڭىر دۋاليزمىنە، ناۋرىز سەكىلدى عالامدىق ماڭىزعا يە جاڭارۋ سالتاناتىنا قاتىسى قانداي؟ شاماسى، تۇركىلەر قۋانىش بىتكەندى جاڭارۋدىڭ نىشانى دەپ باعالاسا كەرەك، سول سەبەپتى دە، ولاردىڭ بۇ دۇنيەلىك ومىرىندە ويىن-توي اسا ءجيى جانە ماڭىزدى ورىن الادى. تويعا دەگەن جەلەۋ بارىنشا كوپ قاراستىرىلعان. ال، التىباقاندىق ماڭىزدى اشا ءتۇسۋ ءۇشىن ونى وتكىزۋ بارىسىنا ۇڭىلە تۇسكەنىمىز ابزال. قازاقتاردا التىباقاندى كۇن باتاردا (تۇركىلەرگە ءتان ءبىر ىرىم - كۇن ەڭكەيگەن سوڭ نەمەسە باتقان سوڭ ءىس باستاماۋ) قۇرىپ بىتىرەدى دە، ونى تەبۋ سالتاناتىن ايلى تۇندە وتكىزۋ ءراسىمى بار. بۇل - جۇت (تاپىرىق - حاوس) پەن جاماناتتىڭ، تۇنەكتىڭ كيەسى بولىپ تابىلاتىن ىڭىرگە ىرىق بەرمەۋ نيەتىنىڭ كورىنىسى، ارەكەتى، ىرىمى! جانە دە كازىرگىدەي ونى كۇندىز بالا-شاعا ەرمەك ەتىپ، الپەنشەككە اينالدىرماعان، التىباقان تەبۋ ءراسىمى ۇلى ۇيلەسىم باستاماسى رەتىندە، قاتال ساقتالعان.

قورىتا كەلە، تۇركىلىك التىباقان جاي عانا ويىن-ساۋىقتىق قۇرال ەمەس، جالپى، جەر بەتىندەگى الپەنشەك بىتكەن  ءوزىنىڭ نەگىزىن التىباقاندىق مازمۇننان الدى دەۋگە نەگىز بار.ويتكەنى، ول بارىنشا مول قۇرامتالىق ەگجەيلەردى (دەتال) ساقتاعان جانە ميفولوگيالىق ىرىم مەن اقپارعا تولى ءارى ناعىز ويىننان گورى ميفتىك تۇرعى مەن تالاپقا مەيلىنشە سايكەس. التىباقاندى ادامزاتقا ورتاق ەجەلگى عالامدىق جاراتىلىس تۋرالى ميفولوگيالىق اقپاراتتىڭ نەگىزىندە تۋىنداپ، ۇلى جاراتىلىستىڭ عالامدىق ۇيلەسىمىنىڭ ميفتىك قۇرىلعىسى بولا ءارى دۋاليستىك نەگىزدەردىڭ تۇتاستىعىن پاش ەتە ءجۇرىپ، جورالعىعا اينالا كەلە، ءوزىنىڭ ءمانى مەن ماڭىزىن ءىشىنارا جويا وتىرىپ، ويىندىق سيپاتىن عانا ساقتاعان تۇركىلىك ميفولوگيالىق اتريبۋت رەتىندە پايىمدايمىز.

«اباي-اقپارات»

پايدالانىلعان  ادەبيەتتەر

1.     «قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرلەرى»، كەنجەاحمەتۇلى س. - الماتى: الماتىكiتاپ، 2005.- 284 س.

2.     «قازاق الەمى»، اقسەلەۋ سەيدىمبەك، «سانات»، 1997

3.     «ماگيا ناۆرۋزا»، سافار ابدۋللو، الماتى، 2007

4.     ينتەرنەت سايت:  http://www.kyrgyzstantravel.net/culture/sports-ru.htm#ex10

5.     ينتەرنەت سايت:  http://kazinosalon.ucoz.ru/publ/khakasskie_igry/1-1-0-9

6.     ينتەرنەت سايت:  http://active.thailand-obnovlenie.ru/to_see/sightseeing/bangkok/4802.html

7.     ينتەرنەت سايت:  http://www.info-tses.kz/red/article.php?article=45674

8.     ينتەرنەت-ەنتسيكلوپەديا: http://malimetter.org/?p=570

9.     «ادىرنا» ەتنو-پورتالى: http://adyrna.kz/?p=225

10. «اتا جولى» سايتى: http://www.atazholy.kz/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=44&Itemid=59