«Алтыбақан» аталатын қазақ ойыны бұған дейін сауық-сайранның атрибуты мен көшпелі түркілердің той-салтанат нышаны түрінде ғана қаралып, бағаланып келді. Алайда, бүгінгі биіктеген таным талабының тұрғысынан және әлемдік мәдениеттану сахнасына шыға бастаған түркілік өркениет үлесін үңги қарастыру заманы келген шақта Алтыбақанға да уақыттас ұстаныммен қарау қажеттігі туындайды.

Алтыбақан негізінен көшпелі түркілердің ұлттық ойыны ретінде аталып жүр. Бұл ойын қазақ, қырғыз, қақас халықтарының мерекелері мен тойларының көркі болып келеді. Көшпелі өзге түркілік жұрттар да бұрын бұл ойын қолданыста болғанмен, бүгінде олардың өмірінен аласталған сыңайда, кездеспейді. Жалпы, аталмыш ойын туралы тарихи жазбаларда әзірге нақты дерек кездестіре қоймадық.

Алтыбақанның түркілік көшпелі салтанаттағы орны мен маңызы бөлек, оның құрылымы мен мазмұны да арнайы қарастыруды қажетсінетін тақырып. Алтыбақан қалайша орнатылып, қалай қолданылады?

«Алтыбақан» аталатын қазақ ойыны бұған дейін сауық-сайранның атрибуты мен көшпелі түркілердің той-салтанат нышаны түрінде ғана қаралып, бағаланып келді. Алайда, бүгінгі биіктеген таным талабының тұрғысынан және әлемдік мәдениеттану сахнасына шыға бастаған түркілік өркениет үлесін үңги қарастыру заманы келген шақта Алтыбақанға да уақыттас ұстаныммен қарау қажеттігі туындайды.

Алтыбақан негізінен көшпелі түркілердің ұлттық ойыны ретінде аталып жүр. Бұл ойын қазақ, қырғыз, қақас халықтарының мерекелері мен тойларының көркі болып келеді. Көшпелі өзге түркілік жұрттар да бұрын бұл ойын қолданыста болғанмен, бүгінде олардың өмірінен аласталған сыңайда, кездеспейді. Жалпы, аталмыш ойын туралы тарихи жазбаларда әзірге нақты дерек кездестіре қоймадық.

Алтыбақанның түркілік көшпелі салтанаттағы орны мен маңызы бөлек, оның құрылымы мен мазмұны да арнайы қарастыруды қажетсінетін тақырып. Алтыбақан қалайша орнатылып, қалай қолданылады?

Әдетте Алтыбақанды құру үшін 6 сырық (бақан), үш арқан керек. Бақанның бастарын үш-үштен топтап, бастарын түйістіре байлап, аралығын үш-төрт метр етіп, мосы тәріздендіріп орнатады да, «мосының» басында пайда болған ашаға көлденең сырық бекітіледі. Көлденең сырықты «арқалық» дейді. «Арқалық» бақанға екеуі жоғарырақ, бірі төмен етіліп, үш саты арқан тартылады. Жоғарғы екеуі отыруға немесе белді сүйеуге арналады, төменгі арқанға табан тіреледі. Кейде табан тірейтін арнайы тақтайша бекітіледі. Қыз бен жігіт қарама-қарсы орналасып, бел арқанның екі жақтауынан бекем ұстап, үшінші адамның демеуімен тербетіледі.

Алтыбақанның кең таралған анықтамасы мен қолдану барысын келтіре отырып, оның сипатын қарастырайық. Көп таралған пайым былай деп келеді[9]: «Алтыбақан - қазақтың ұлттық ойыны. Бұларды бір адам тербетеді. Алтыбақанда тербеліп отырған қыз бен жігіт ән шырқауға тиіс. Алтыбақан ертедегі ауыл өмірінде жастардың кешкілікте бас қосып, халық аспаптарының сүйемелдеуімен ән салатын, айтысатын, әзіл-оспақ, назды күлкісімен көпшілік болып көңіл көтеретін ойын-сауығы болған;  Алтыбақан - ұлттық  ойын  болғанымен, оның   салт-дәстүрлік маңызы  одан гөрі  жоғары.  Көпшілік  ауылдың  қыз-жігіттері  аулақтау  жерге  алтыбақан  құрып ойын-сауық  жасайды.  Бұл  жастардың  өнерін,   ойын,  көзқарасын,  танымын қалыптастыруда зор тәрбиелік  қызмет  атқарады.   Әншейінде  «қызға  қырық  үйден  тыйым» дейтін  қазақтың  қыздарын  алтыбақанға   жібермейтін қақы жоқ. Алтыбақанда жастар ән салып, түрлі  ойын  ұйымдастырып, түн ортасына  дейін сауық  құрады». Алайда, аталмыш пайым мен анықтама Алтыбақанның маңызы мен мәнін толық ашпайды. Ол үшін осы тақылеттес өзге жұрттардағы ойындарды келтіріп көрейік.

Алтыбақан қырғыздарда «Алты бақан селкіншек» [4]  аталады. Бұрынырақта қырғыз Алтыбақаны ағаш өскен маңайда қос ағашқа байланған арқандардан құрылса керек. Ағашы жоқ өңірде алты бақаннан арнайы тербеуіш (әлпеншек, әткеншек) құрып ойнайтын болған. Қырғыздарда да қыз бен жігіт алтыбақан тебеді, бірақ қалған жастар екіге жарылып, бір бірімен ән-күй жарыстырады.

Қақастың алтыбақаны «Чиленмес» [5] делінеді. Бұрынғы замандардағы некетойларда чиленмес-тербеуіште жастар тербелген. Соңғы кездері Христиан дінінің ықпалымен оны жыл сайынғы Пасха мерекесінде тебу үрдісі пайда болыпты. Қақастарда да алты қайың сырық алынып, үш-үштен сырықтардың басы байланып, пирамида (алачых - лашық) құралады. Олардың жоғарғы бастарының арасын көлденең қосатын арга (арқа, арқалық) аталатын сырық бекітіледі. Құрылған Чиленмеске шарап бүркіп аластау рәсімі жасалады. Қақастарда бір-бірден де, қыз-жігіт жұптасып та тербетіледі. Тербеліс әнмен сүйемелденеді. Кейде жастар шапшаңдыққа жарысқан. Ол үшін Алтыбақандағылар жерге асық иіреді, жердегі тұрғандардан кім қақшып алса - сол шапшаң.

Тәжіктерде де Наурыз мерекесі кезінде жастардың әткеншек (атқыншақ, качели) тебетіндігі белгілі. Шариф Шукуров [3]: Крашеные в красный цвет яйца и качание на качелях являются одними из наиболее характерных признаков Навруза. В настоящие время в горах Гиндукуша, к югу от Памира, сохранились аналогичные новогодние обычай...»

Кәрейлер де тәжіктер секілді, жылына бір рет келетін жылдық мерекесінде қыздарына тербеуіш тептіретін салтын тарихи фильмдерінде көрсетіп жүр. Мұнысы қырғыздардың «Алты бақан селкіншек» ғұрпымен қос ағаштың арасына арқан керіп тербелу салтына ұқсайды.

Тайландтың астанасы Бангкоктың қақ ортасындағы Сутхат тәуханасына (храм) қарсы бетке, 1784 жылы тұрғызылған биіктігі 42 метрлік алып қып-қызыл әлпеншек орнатылған. Бұл жылына бір-ақ рет брахмандық салтанатта қолданылады, былайғы уақытта оны ешкім де қозғамайды. Жергілікті жұрт «Сао-чингча» [6] атайтын бұл тербеуіш жаңа дүниенің туылу құрметі мен күріштің шығымына қатысты Шива құдайға деген құрметке арналған делінеді. Бұл күні тәуханаға Шива мен Вишну құдайлар келеді-міс. Жоралғы былайша қалыптасқан: тәу етушілер әлпеншекке біртіндеп шығып, тербелген күйі барынша биіктеп барып, 25 метрдей жоғарыда ілінген ақша толы қапшықты тісімен қақшуы тиіс. Бұл жоралғыдан ойынға айналып кеткен рәсім деуге болады, алайда, бұл табысты ойын қатысушылар өміріне аса қатерлі болып, біршама өлім болған секілді. Ақыры 1935 жылы бұл ойынға қатерінің молдығынан тыйым салынған.

Жоғарыда келтірілген түрлі халықтың әлпеншегін талдай отырып, мына жайттарға қанығамыз.

1.Түркі халықтары Алтыбақанды тойлардан бастап, іргелі мереке-салтанаттарда пайдаланса, өзгелері тербеуішті тәу етерлік рәсімнің, діни салтанаттың жоралғы-ойынының атрибуты етеді. Алайда, бұл жерде қайшылық бар деуге болмайды, түркілердегі Алтыбақан бұ дүниелік қуаныштың шырқау көрінісі болып табылады. Ал, түркілік той-мереке Құдыретке, Жаратушыға деген ілтипат пен тәу етудің, тәубәнің бір көрінісі әрі маңызды табыныс мазмұнын білдіреді. Сондықтан да о дүниелік ата-бабасына берілетін Ас беру салты мерекелік мазмұнға толы.

Қыздарына қатаң тыйыммен қараған қазақтардың Алтыбақанға қатысты бойжеткендерін еркінсіту дәстүрі жоралғы-ойынның маңызын одан әрі арттыра түседі. Жыл басы санайтын Наурыз секілді маңызды мерекенің жалғасы ретінде, жыл бойына болатын ірілі-уақ той-мерекелерді өткізетін түркілер, әуелгі қасиетті күнде ғана ойналатын Алтыбақанды жыл бойғы қуаныштардың нышанына айналдырып жіберсе керек. Сондықтан олар жыл сайын болатын Наурыз секілді айтулы мерекемен шектелмей, әрбір тойды сол ұлы салтанаттың жалғасы есебінде тұтып, некетой, ірі салтанаттарда Алтыбақан тебу ғұрпы қалыптасқан.

Дегенмен, қақастардың соңғы кездері Алтыбақанды христиандық Пасха мерекесінде қолдануы, олардың Чиленместі бұған дейін де ритуалдық рәсімдік сипатпен діни-мифтік салтанаттарда болған қолданыстың ізімен Пасхаға ауыстырғанын байқатады. Әдетте Пасха сәуір айында мерекеленеді, ал бұл - түркілік көктемгі жаңа жыл мейрамына сәйкес кезең. Шамасы, бұрынырақта атап өтілген көктемгі (бәлкім, Наурыз болар) рәсім мерекенің маңызы солғынданып, ұмытыла бастағасын, оның жоралғысы жаңғырған түрде Пасха ойынына ұласқандай сыңай байқалады. Қай халыққа да тән (әсіресе, түркі-моңғолдар бұл жағынан жарқынырақ көзге түседі) жайт: наным-сенім ауысқан кезде бұрынғы рәсімдер белгілі бір түрге енгенімен мазмұнын сақтай отырып, жаңа діни аяда жалғасын таба беретіні бар. Мұндай рухани сабақтастық дәстүрі түркілерде аса терең тарихи тәжірибеге айналған. Қақастық Алтыбақан-Чиленмес те сондай тағдырды бастан кешкен болуы керек.

Ал, тәжіктердің басқа парсы жұрттарының ішінде Наурыз күндері әлпеншекке құмарлығы, олардың түркілермен ежелден аса тығыз араласу тарихында жатуы ықтимал. Десек те, әлпеншек тебу дәстүрінде жер бетіндегі әлдебір халықты бастаушы ету қателікке ұрындырар пайым болмақ, себебі, бұл ойын-жоралғы мәдениеттану саласында тыңғылықты зерттеле қоймаған нысан.

2. Түркі жұрттарында тербеуіш атрибуты бір біріне қарама қарсы екі негіздің жұптасуын, жарасуын, үйлесуін қамтыса, өзге халықтар бұл атрибутты сыңар сипатта ғана, бір адамның тербелуімен қолданады. Мәселен, кәрейлер жыл сайынғы мерекеде тек қана қыздарға тербеуіш арнайды; ал тайлықтар бір біріне оппозициядағы Шива мен Вишну құдайларын жарастыру ғұрпы ретінде тербеуіштің маңдайына ілінген ақшаны еппен алу секілді қарабайыр әрекетке қатысушыларды бір бірден шығарып, сайыстырады. Ал, түркілік Алтыбақан қос негізді қыз бен жігітті қатар қойып, екеуін бірге тербеу әрекетін дәстүр етіп, жаратылыстың қос негізін жарастыру жоралғысы еткен. Былай қарағанда, жай ғана қыз бен жігіттің тербеуішке жайғасып бірге сауық құрғанымен, оның түпкі мәні көзден таса, жасырулы; шын мәнінде, бұл - ғаламдық ауқымдағы үйлесім мен қос антагондық негіздің тұтасу актысы болып табылады. Бұл жағынан Алтыбақан - оңды тілек пен ниеттің атрибуты ғана емес, соны жүзеге асыру үдерісінің бастамашысы, сайманы. Кәрейлік қыздар мен тәжік жастардың тербелуі де, тайлықтардың «несібеге» таласуы да, белгілі бір дәрежеде сауық көрінісі ғана болып көрінгенімен, әуелден бар әлдебір мифтік сипат пен мазмұн бертін келе жойылған.

3. Алайда, Алтыбақан-тербеуіштің нақты мифологиялық рәсімнің атрибуты екендігіне көз жеткізетін көрсеткіштер әр дәстүрде әр түрлі. Тәжіктердің гиндүкүштік тербеуішіне қоса, жұмыртқаның қызылға боялуы әлпеншекті Күн-тәңірді ежелгі құрметтеу көрінісінің бір егжейі (деталі) етсе, тайлық «Сао-чингча» әлпеншегінің алып босағасының түсі жосадай қызыл екендігі де ойымызды осы арнаға еріксіз бұрады. Бұл жағынан кәрей қыздарының тербелу дәстүрінде ондай егжей байқамасақ та, қыздардың өзі Күннің жанды «қуыршағы» ретінде қабылданып, солардың еркіне бір күн арнау дәстүрі болуы ықтимал. Бұған қатысты түркілік тербеуіштің нұсқасы есебінде, қақастардың «Чиленмес» құрғаннан соң, ойын алдында оған шарап бүркетін рәсімін алуға болады. Ал, қазақ-қырғызда Алтыбақанға сүт бүрку болмаса отпен аластау рәсімін бертін келе ұмытылған.

Алтыбақан - ойын ба, жоралғы ма, әлде сауық атрибуты ма? Бұл мәселені ашу үшін оның басты мәні мен құрамталарына тоқталып, талдаған жөн. Алтыбақан - табиғатында ойын емес, ойынға тән нақты ережесі жоқ, одан гөрі әлдебір мифтік жоралғыға барынша жуық рәсім; себебі, оған ойынның басы мен өрбуі және мәресі болатындай сюжет тән емес; керісінше, ойын болмағандықтан, жоралғы қазақ-қырғыз нұсқаларында ән-күй жарысымен сүйемелденсе, «Чиленместе» қақастар қосымша асық атумен ойындық мазмұн жасайды. Ал, мұндай үдерісті Алтыбақансыз да ұйымдастыруға да, жастардың ән-күй думанын өткізу үшін кәзіргідей дискотека орынжайы секілді орын табылса, жеткілікті болар еді. Кәрейлер мен тәжіктер жай ғана тербелсе, тайлықтар «Сао-чингчаны» бастапқы арналымынан «ақша қақшу» құралына айналдырып әкеткен. Демек, әлемдегі тербеуіш атаулы Алтыбақанның ойындық өршіткі (катализатор) боларлық маңызын байқатпайды. Ендеше, оны есте жоқ ескі замандағы ырымдық жоралғының жұрнағы демеске болмайды.

Алтыбақан - тәу ету рәсімінің салтанаттық атрибуты. Бұл шара негізінен тойларда, мерекелерде, салтанаттарда орын алғанмен, тамыры барынша тереңде және ұлы ғибадат рәсімінің мәнінде. Алтыбақан - ежелгі дәуірлердегі түркілік дүниетанымға негізделген рәсімдік жоралғының құрылғысы. Бұл құрылғы, сірә, адамзаттың барлығына ортақ болып келетін Күн мен Түн секілді оппозициялық қос тараптың үйлесімін іздеу мен соны болдыруға тырысу ниетінің нәтижесі болар. Наурыз - сол ниеттің барынша жарқын салтанатты көрінісі, бастауы. Тарихы адамзаттың бірнеше мыңжылдығын қамтыйтын осы ежелгі мереке Алтыбақан секілді талай әткеншектер мен тербеуіштердің шығу төркініне айналса керек.

Жалпы, алтыбақанды тігінен үш-үштен бастарын байлау мен жетіншісін олардың бастарын қосуға пайдалануда үлкен космогониялық таным жатыр. Бұл рәсімде ежелгі ғаламның жаратылу көрінісі орын тапқандай; бізге жеткен түркі-парсылық әфсаналар бойынша  алты күн ішінде жеті планета жаралды емес пе?! Ендеше, алты бақан - ғаламның жасампаз алты күні де, сырық санының жетеу болуы - әуелгі жеті планета құрметіне деген нышан болуы керек. Ал, бұларға бекітілген тербеуіш (маятник) Күн мен Түн ғарыштық антагонизмінің ұлы ғаламдық дуализмге айналуын тілеп, Тәңір-Іңір («іңір» ұғымы қазақтарда - күн батқаннан кейінгі мезгіл, түнектің басы) сипатындағы үйлесімін паш етуге арналған қондырғы! Әдетте тербеуіш қарама қарсы екі күштің бір бірімен күресінен гөрі, олардың кезектескен әрекетін, қарсы күштердің бір бірімен араласын паш ету көрінісін беретін белгі болып табылады. Жалпы, заттың теңселу күйін - физикалық тұрғыда қарсы күштердің өзара тайталасу көрінісі ретінде танығанмен, философиялық тұрғыда бұл күштердің ешқайсысына да жеңіс әпермейтін, олардың нәтижесіз тайталасуы мен аңдысуын беретін, табиғаттың мәңгі қозғалысының, яғни, өмірінің кепілі ретінде қарастыруға болады. Осы бір философиялық әрі физикалық заңдылықты ежелгі ата-бабамыз ерте ескеріп, оны арнайы қондырғы ретінде оңды инфо-энергетикалық қуат көзіне айналдыруға талпынғандай сыңаймен терең ойға жетелейді.

Алтыбақанның басты маңызын ондай тербеуішті атрибут етпейтін кейбір ойындардан айқындай түсуге болады. Әзербайжандардың қыз баласы мен бозбаласы ойнайтын «Күн мен түн» ойынының маңызы Алтыбақандай болғанымен, атрибуты айқындалмаған ойын болып табылады: қос сызықты бойлап, ұлдар бір жағына, қыздар қарсы жағына тізіледі, ортасында жайғасқан жүргізуші «Түн!» десе, ұлдар қыздарды, ал «Күн!» пәрмені берілсе, қыздар ұлдарға жармасуы керек.Ұсталғаны қарсы жаққа өтеді.Осылайша қарсы негіздің бір біріне араласу үдерісі жүзеге асады. Жоғарыда аталған дуалистік көріністің бұл да бір қарапайым түрі болып табылады. Бұған қазақтың «Айгөлек» ойыны барынша жуық. Бұл ойындар да алтыбақандық жоралғыдан туындағанына дау айту қиын.

Алтыбақанның Тәңір-Іңір дуализміне, Наурыз секілді ғаламдық маңызға ие жаңару салтанатына қатысы қандай? Шамасы, түркілер қуаныш біткенді жаңарудың нышаны деп бағаласа керек, сол себепті де, олардың бұ дүниелік өмірінде ойын-той аса жиі және маңызды орын алады. Тойға деген желеу барынша көп қарастырылған. Ал, алтыбақандық маңызды аша түсу үшін оны өткізу барысына үңіле түскеніміз абзал. Қазақтарда Алтыбақанды күн батарда (түркілерге тән бір ырым - күн еңкейген соң немесе батқан соң іс бастамау) құрып бітіреді де, оны тебу салтанатын айлы түнде өткізу рәсімі бар. Бұл - Жұт (тапырық - хаос) пен Жаманаттың, Түнектің киесі болып табылатын Іңірге ырық бермеу ниетінің көрінісі, әрекеті, ырымы! Және де кәзіргідей оны күндіз бала-шаға ермек етіп, әлпеншекке айналдырмаған, Алтыбақан тебу рәсімі ұлы Үйлесім бастамасы ретінде, қатал сақталған.

Қорыта келе, түркілік Алтыбақан жай ғана ойын-сауықтық құрал емес, Жалпы, жер бетіндегі әлпеншек біткен  өзінің негізін алтыбақандық мазмұннан алды деуге негіз бар.Өйткені, ол барынша мол құрамталық егжейлерді (деталь) сақтаған және мифологиялық ырым мен ақпарға толы әрі нағыз ойыннан гөрі мифтік тұрғы мен талапқа мейлінше сәйкес. Алтыбақанды адамзатқа ортақ ежелгі ғаламдық жаратылыс туралы мифологиялық ақпараттың негізінде туындап, ұлы жаратылыстың ғаламдық үйлесімінің мифтік құрылғысы бола әрі дуалистік негіздердің тұтастығын паш ете жүріп, жоралғыға айнала келе, өзінің мәні мен маңызын ішінара жоя отырып, ойындық сипатын ғана сақтаған түркілік мифологиялық атрибут ретінде пайымдаймыз.

«Абай-ақпарат»

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН  ӘДЕБИЕТТЕР

1.     «Қазақ халқының салт-дәстүрлері», Кенжеахметұлы С. - Алматы: Алматыкiтап, 2005.- 284 с.

2.     «Қазақ әлемі», Ақселеу Сейдімбек, «Санат», 1997

3.     «Магия Навруза», Сафар Абдулло, Алматы, 2007

4.     Интернет сайт:  http://www.kyrgyzstantravel.net/culture/sports-ru.htm#ex10

5.     Интернет сайт:  http://kazinosalon.ucoz.ru/publ/khakasskie_igry/1-1-0-9

6.     Интернет сайт:  http://active.thailand-obnovlenie.ru/to_see/sightseeing/bangkok/4802.html

7.     Интернет сайт:  http://www.info-tses.kz/red/article.php?article=45674

8.     Интернет-энциклопедия: http://malimetter.org/?p=570

9.     «Адырна» этно-порталы: http://adyrna.kz/?p=225

10. «Ата жолы» сайты: http://www.atazholy.kz/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=44&Itemid=59