بۇل جولداردى جازۋعا ءبىر جاس ارىپتەسىمنىڭ حاتى سەبەپ بولدى...

تاۋەلدىلىك داۋىردە، ياعني سوۆەت زامانىندا جازعان شىعارمالارىمنىڭ ىشىنەن جاستار تىنىس-تىرشىلىگىن ارقاۋ ەتكەن ەكى رومانىمدى ءوزىم ەرەكشە باعالايمىن. ويتكەنى ولار تەك قىزدار مەن جىگىتتەردىڭ ماحاببات سىندى ماڭگىلىك تاقىرىبى اۋقىمىنداعى ماسەلەلەردى سۋرەتتەۋمەن شەكتەلمەگەن-ءتىن. ولاردا بارشا تىرشىلىك سول زامانعى جەڭىمپاز يدەولوگياعا باعىندىرىلىپ، بەلگىلى دارەجەدە كوزقاراس بىركەلكىلىگى داۋىرلەپ تۇرعان كەزگى شىندىققا كوڭىل بولىنگەن بولاتىن. دالىرەك ايتقاندا، كوممۋنيستىك قۇرىلىستىڭ جاڭا ادامىن تاربيەلەۋ باعىتىن ۇستانعان كەزەڭدە بايقالعان، ستاندارتقا اينالعان اعىمداعى تىنىس-تىرشىلىككە كەرەعارلاۋ، ءبىرتۇرلى بوتەندەۋ سيپاتتى قۇبىلىستارعا نازار اۋدارىلعان ەدى.

توتاليتارلىق مەملەكەت ىشىندەگى تسەنزۋرانىڭ سۇزگىلەرى انتالاپ تۇرعان شاقتا سەزىكتى قۇبىلىستى كورسەتەتىن تۋىندى جازۋ دا، ساياسات قۇپتامايتىن جايتتەردى  شىعارماشىلىعىڭدا اشىق قوزعاۋ، تالداۋ، ساراپتاۋ دا مۇمكىن ەمەس-ءتىن. بۇل ورايدا سونداي كۇردەلى وزگەشەلىكتەردى تانۋ، ولاردى اجىراتىپ، كوركەم شىعارماشىلىعىڭدا پايدالانۋ ءۇشىن العا جۇيەلى ماقسات قويا ءبىلۋ ماسەلەسىنە شىعارماشىل تۇلعالاردىڭ ءبارى بىردەي باسىن اۋىرتا بەرمەيتىن.  سەبەبى بۇل، مەنىڭ ۇعىمىمشا، وپ-وڭاي شاعىلا قوياتىن جاڭعاق cاناتىنا جاتپايتىن ەدى. مۇنداي ويعا مەن جازۋ-سىزۋىما وتە-موتە قاجەت رۋحاني باعدار ىزدەۋ بارىسىندا قۇددى ەۆوليۋتسيالىق وزگەرىس ىسپەتتى دامۋ ۇدەرىسىن  باستان وتكەرگەننەن سوڭ كەلگەن بولاتىنمىن.

ىڭعايى، ءوزىمنىڭ الدە دۇرىس، الدە بۇرىس، قالاي بولعاندا دا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ءوز ۇعىمىمداعى كوزقاراس ايقىندىعىنا قول جەتكىزگەنگە دەيىنگى ىزدەنىستەرىمدى اڭگىمەلەگەنىم دۇرىس شىعار...

وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىندا، ستۋدەنتتىك شاعىمدا، مەن ىشتەي وزىمە شىعارماشىلىق جولدى ءبىرجولا تاڭداپ العانداي كورىنەتىنمىن. الەم، ونىڭ ىشىندە ورىس، اسىرەسە فرانتسۋز ادەبيەتى تۋىندىلارىن قوماعايلانا ءسۇزىپ،  ارالارىنداعى وزىمە قاتتى ۇناعاندارىن قۇمارتا، كەي جەرلەرىن الدەنەشە قايتارا وقيتىنمىن دا، ءوزىمنىڭ باستاپقى بالاڭ ادەبي تۋىندىسىماقتارىمدى جازاتىنمىن. ءCويتىپ جۇرگەندە امەريكالىق دجەك لوندوننىڭ ايگىلى «مارتين يدەن» رومانىنىڭ كەيىپكەرى ءمارتيننىڭ جازۋشىلىققا ەسىك اشار كىلتتى قالاي ىزدەستىرگەنىنە شىنداپ  قىزىققان ەدىم. مەن دە تاپ سول مارتين سەكىلدى شىعارماشىلىق جولدا تابىستى ەڭبەك ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن وزىندىك جۇمىسكەرلىك فيلوسوفيامدى تاۋىپ الۋعا قاتتى قۇمارتقانمىن. بۇل رەتتە مەن اۋەلى «مارتين يدەندەگى» جازۋشى بولۋدى ماقسات ەتۋشى قاراپايىم تەڭىزشىنىڭ ەسىل-دەرتىن جاۋلاعان اعىلشىن ويشىلدارىنان بىردەڭە تۇسىنۋگە تىرىستىم...

لوندون ءومىر سۇرگەن زاماندا، دالىرەك ايتقاندا ون توعىزىنشى عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي، بولاشاق ۇلى قالامگەردىڭ ساناسىن ءدۇر سىلكىندىرگەن وقىمىستىلاردىڭ عىلىمي وي-پىكىرلەرى، ارينە، تاپ سول شاقتا ءىلىم-ءبىلىم قۋىپ، جازۋشىلىق جولعا تۇسكەن ونىڭ ادەبي كەيىپكەرى مارتينگە دە قىزىق كورىنىپ، ولاردى يگەرۋگە قۇمارتۋى ابدەن تابيعي-تۇعىن. ايتسە دە سول داۋىردەگى ەڭ وزىق عىلىمي وي يەلەرىنىڭ ەۆوليۋتسيانى زەرتتەۋگە الىپ، تۇرلەردىڭ شىعۋ تەگى جايىندا قورىتقاندارى، شىنىن ايتقاندا، ودان الپىس-جەتپىس جىل وتكەننەن كەيىن، كۇنى كەشە مەكتەپتە ۇستازدارىمىز ءدارىس بەرگەن بوتانيكا، بيولوگيا پاندەرى وقۋلىقتارىندا جازۋلى تۇرعاندىقتان با ەكەن، مەنى سونشالىقتى ەلىتپەدى، دۇرىسىندا اسا ءبىر قۇمارتىپ تەرەڭدەي المادىم. سودان سوڭ سولاردان (گ. سپەنسەر مەن دارۆيننەن) ەرتەرەكتە نەمەسە سولارمەن قاتار ۋاقىتتاردا ءومىر سۇرگەن فرانتسۋز ءپالسافاشىلارىنىڭ (مونتەن، گەلۆەتسي) بىرەر ەڭبەگىمەن تانىستىم. ولاردىڭ ادام تۋرالى پايىمدارى،  ادامنىڭ وي ەڭبەگىنە قابىلەتتىلىگىن، تاربيەسىن،  ادام رۋحىنىڭ تابيعاتىن زەردەلەۋلەرى، اقىل-وي، جالپى احلاق حاقىنداعى تولعامدارى  قىزىقتىردى. قۇنىعا وقىدىم. نە كەرەك، ايتەۋىر بارشا  ءىلىم اتاۋلىنىڭ ءپالسافادان باستالاتىنىن، مۇنى جازۋشى بولۋدى كوزدەگەن تالاپكەردىڭ ءاردايىم زەردەسىندە ۇستاۋعا تيىستىگىن  ۇققانداي بولدىم.

سوسىن لوندوننىڭ ادەبي كەيىپكەرىن كۇللى ىزدەنىستەرىمەن سونشالىقتى شىنايى دا اسەرلى سومداۋى شىعارماسىنىڭ ءىس جۇزىندە ءوز ءومىربايانىنا سۇيەنگەنىندە ەكەنىن ءتۇسىندىم. مارتين يدەن باستان كەشكەن قيىن تاعدىردى، ناعىز ادەبيەت جاسايتىن كۇرەس الاڭىنا اپارار سوقپاقپەن ءجۇرىپ ءوتۋدى دجەك (دجون چەيني) ءوز باسىنان وتكەرگەن ەكەن. جازۋشىلىق جولعا تۇسكەندە ول چارلز دارۆين، گەربەرت سپەنسەر ىلىمدەرىمەن قاتار سوتسياليستىك يدەيالاردى تۇجىرىمداۋشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىنە دە قاتتى قۇلاعان كورىنەدى. كاپيتاليستىك قوعامدا ءومىر سۇرگەن دجەك لوندون «كوممۋنيستىك پارتيانىڭ مانيفەسىن» جانە ونىڭ اۆتورلارىنىڭ باسقا جۇمىستارىن دا سۇيسىنە وقىپتى. سونىڭ ناتيجەسىندە سوتسياليستىك پارتياعا مۇشە بولىپتى، جاڭا قوعامدىق قۇرىلىس قۇرۋدى كوزدەيتىن رەۆوليۋتسيالىق كۇرەستىڭ جەڭەتىنىنە قالتقىسىز سەنىپتى.

وسى رەتتە ەسىمە ونىڭ «مەكسيكالىق» اتتى تاماشا اڭگىمەسى ءتۇسىپ وتىر: لوندون «رەۆوليۋتسيا ءۇشىن» ەدەن جۋشى بولۋدان تارتىنباعان ءجاسوسپىرىمنىڭ رەۆوليۋتسيا مۇددەسىنە قارۋ-جاراق الۋعا شۇعىل قارجى كەرەك بولعاندا، سايىسى وتە ءىرى سوماعا باعالاناتىن اتاقتى بوكسشىعا قارسى رينگكە شىعۋعا بەكىنگەنىن، ءسويتىپ، جانكۇيەرلەر كوزىنە قوراش كورىنگەن، ۇلكەن بوكس الەمىنە مۇلدەم بەيمالىم، بىراق سانا-سەزىمىن بيىك يدەيا بيلەپ، بويىنا جىگەر، كۇش-قۋات بەرگەن جاپ-جاس بالانىڭ قالاي جەڭىسكە جەتكەنىن عالامات شەبەرلىكپەن سۋرەتتەگەنىنە قايران قالعان ەدىم.

الايدا امەريكانىڭ سوتسياليستىك پارتياسى قوعامدى رەۆوليۋتسيالىق جولمەن وزگەرتۋ يدەياسىنان باستارتتى دا، سوتسياليزم ورناتۋ ءۇشىن بىرتىندەپ رەفورماشىلدىق جولمەن ءجۇرۋ باعىتىن ۇستاندى. ال ونىڭ بۇنىسى اتاقتى جازۋشىعا ۇناماي، ءوزى باستاپقى يدەياسىنا سونشالىقتى سەنگەن ساياسي ۇيىمعا مۇشەلىگىن دوعاردى دا،  سوتسياليستىك پارتيا قاتارىن ءبىرجولا تاستاۋعا بەكىندى. پارتيادان شىعاتىنىن تۇجىرىمداعان مالىمدەمەسىندە ول سوتسپارتيانىڭ «جاۋىنگەرلىك رۋحىنا دەگەن ءوزىنىڭ سەنىمى جوعالعانىن» حابارلادى.

سودان از عانا كەيىن، سوتسياليست دجەك لوندون  دۇنيە سالعاننان ءبىر جىلداي عانا ۋاقىت وتكەندە، جەر شارىنىڭ قارسى بەتىندەگى رەسەي يمپەرياسىندا ءىرى قىزىل سوتسياليستىك رەۆوليۋتسيا بولدى. مۇنى ۇيىمداستىرعان بولشەۆيكتەر پارتياسى رەۆوليۋتسيا جەڭىسىن باياندى ەتىپ سوتسياليزم ورناتقانىن، ودان، ەندىگى كەزەڭدە كوممۋنيزمنىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازاسىن جاساۋعا كىرىسكەنىن جاريا ەتكەن ەدى.

سول شاقتا مەن جوعارىدا ايتقان، لوندوننىڭ جانە ونىڭ مارتين يدەن سىندى عاجايىپ كەيىپكەرىنىڭ اسەرىمەن سانامدا نوبايلانعان ماقساتتى – شىعارماشىلىقتىڭ كىلتىن قاۋىرت ىزدەستىرۋ ۇدەرىسىن باستان كەشىپ جۇرگەنمىن. اقش-تاعى دجەك لوندوندى رۋحاني قۋاتتاندىرعان ەۋروپالىق كارل ماركس پەن فريدريح ەنگەلس ەڭبەكتەرى، ولاردىڭ نەمىس ويشىلى، يدەاليست گەورگ گەگەلدىڭ ديالەكتيكاسىن ماتەرياليستىك تۇرعىدان وقۋى، ونى  ۆلاديمير يليچ لەنيننىڭ، وزگە دە اتاقتى ويشىلداردىڭ ءوز جۇمىستارىندا دامىتۋى دۇنيەگە جاڭا ءىلىمدى – كوممۋنيستىك فيلوسوفيانى اكەلگەنى ءمالىم. مىنە وسى ءپالسافا – ماركسيزم-لەنينيزم – سوۆەت زامانىنداعى بىردەن-ءبىر دۇرىس ءىلىم دەپ سانالاتىن ەدى. سودان دا شىعار، جوعارى مەكتەپ وقىتاتىن ماركستىك-لەنيندىك ءپالسافا (ونىڭ ديالەكتيكالىق ماتەرياليزم جانە تاريحي ماتەرياليزم دەپ اتالاتىن ەكى ءبولىمى) بەلگىلى دارەجەدە مەنىڭ اينالاعا، قوعامعا كوزقاراسىمنىڭ تۇعىرىنا اينالا باستاعان بولاتىن.

مەن ينجەنەرلىك فاكۋلتەتتە وقيتىنمىن، سوندىقتان دا ادەبيەتكە قاتىسى بار ءتيىستى وقۋ ورىندارىندا وقىتىلاتىنداي باعدارلامادان بەيحابار ەدىم. تيىسىنشە، مەنىڭ گۋمانيتارلىق سالاداعى وزىمشە جۇرگىزگەن ىزدەنىستەرىمدە بەلگىلى ءبىر قالىپتاسقان جۇيە مۇلدەم جوق-تىن. مەن، ايتەۋىر، ءوز بىلىگىمشە كەرەك كورگەندەرىمدى قۋىپ وقىپ، قالامىمدى قولدان تۇسىرمەي، العاشقى ادەبي تاجىريبەلەرىمدى جاساي بەرگەنمىن. ۇزىندى-قىسقالى اڭگىمەلەر جازاتىنمىن. Cولاردىڭ ىشىندەگى ءوز كوڭىلىمنەن شىققان، جانرلىق اتاۋىن وزىمشە «پوۆەست» دەپ ايدارلاعان كولەمى ۇلكەندەۋ العاشقى شىعارماما سوڭعى نۇكتە قويىلعان ۋاقىتتى «26 اۆگۋست 1965 جىل» دەپ كورسەتىپپىن.

بۇل سودان قىرىق بەس جىل ىلگەرىدە رەسپۋبليكامىزدىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە زاڭدى نەگىز سالعان تاريحي قۇجاتقا قول قويىلعان كۇن بولاتىن. بىراق سوۆەت وداعىنىڭ شاڭىراعىن ۇستاپ تۇرعان ۋىقتاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىن ءبىزدىڭ «تاۋەلسىز سوتسياليستىك مەملەكەتىمىز» ول كەزدە (جالپى تاريح ساحناسىندا سوۆەتتىك رەسپۋبليكا رەتىندە وتكىزگەن كۇللى جەتپىس جىلدىق عۇمىرى بويى) بۇل داتانى ارنايى اتامايتىن، cول سەبەپتى مەن حيكاياتىمدى اياقتاعان مەزەتتە دە وسىناۋ تاريحي داتا ەلەۋسىز، ءجاي عانا قاتارداعى كۇن رەتىندە وتكەن. مەنىڭ تۇڭعىش حيكاياتىمدى جازىپ بولعان ۋاقىتىم وعان ءجاي عانا سايكەس كەلىپ قالعان ەدى. تەك كەيىنىرەك، شىعارماشىلىق قىزمەت ءۇشىن اسا قاجەت جۇمىسشى ءپالسافامدى  بەلگىلى دارەجەدە ناقتىلاي ءتۇسىپ، جازۋشىلىق ىزدەنىستەرىمدى كەڭەيتە بەرۋ بارىسىندا عانا بۇل تاريحي كۇن مەن سول تاريحي كۇندە ومىرگە كەلگەن ماڭىزدى قۇجاتقا ەرەكشە ءمان بەرگەنمىن.  تاريحي سانانى وياتۋ، ونى ماۋجىراعان قالپىنان سەرگىتىپ-كوتەرىپ-قالىپتاستىرۋ كەزەڭىندە ول ماسەلەگە ءوزىمنىڭ ىشكى سەزىمىممەن تۇيىندەگەن ماقسات-مۇددەمە بايلانىستا قاراي باستاعانمىن. جالپى، بارلىق جاعدايدا دا قالامگەر رەتىندە سەزىنەتىن بورىش-پارىزىمدى مۇلدەم جاڭاشا تۇسىنۋگە كوشكەن ەدىم...

وسى جولداردىڭ تۋىنا سەبەپشى بولعان بەلگىلى پروزاشى،  «تاڭ-شولپان» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى نۇرلىبەك ساماتۇلى: «شىعارما – جازۋشىنىڭ ءوز ويى، ءوز تولعانىسى. ول – جازۋشى دۇنيەتانىمىنىڭ ءبىر ۇزىگى، ءبىر تاراۋى عانا. جەر بەتىندە وقىرمانعا كورىنىپ تۇرعان ءبىر وسكىنى عانا» ەكەنىن ءدوپ باسىپ ايتا وتىرىپ، «ال وقىرمانعا كورىنبەيتىن تەرەڭدەگى تامىرى – جازۋشىنىڭ ءوزى. سوندىقتان جازۋشى ءوز شىعارماسى تۋرالى نەشە ءبىر سۇڭعىلا سىنشىدان دا كوپ بىلەتىنى انىق»، – دەپ تۇجىرىپتى. ماعان جولداعان حاتىندا وسىلاي تولعانا كەلە، جۋرنالىندا اشىلماق «ءبىر تۋىندىنىڭ تاريحى» اتتى جاڭا ايداردىڭ دايەكتەمەسىن جازىپ جىبەرىپتى.

الدىمەن ءاربىر كوركەم شىعارمانىڭ جازۋشىنىڭ ءتول پەرزەنتى ەكەنىن، ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ دۇنيەگە كەلۋ تاريحى دا ارقيلى بولاتىنىن ەسكە الىپتى.  سوسىن «جازۋشىنىڭ ۇزاق ۋاقىت ويلانىپ-تولعانىپ جازعان، قايتا-قايتا ۇستىنەن قاراعان، ايشىقتى وبرازدار تۋدىرىپ، سول ارقىلى ايتىلار ويدى بارىنشا كوركەمدەپ جەتكىزۋگە تىرىسقان شىعارماسىن جازۋشىنىڭ ءدال وزىندەي كىم تۇيسىنە الادى؟» دەگەن ساۋال تاستاپتى. «جىلداپ جازىلعان شىعارمانى وقىرمان بىرەر كۇندە، ءتىپتى ودان دا از ۋاقىتتا وقىپ تاستايتىنىن»، بىراق سول وقىعاندارىنىڭ دۇنيەگە قانداي جولمەن كەلگەنىن بىلە بەرمەيتىنىن ەسكە الىپتى. جانە «بۇلاردىڭ ءبارى-ءبارى تۋرالى جازۋشىنىڭ وزىنەن ارتىق ەشكىم بىلمەيتىنىن» قاداي ايتىپتى.  سولاي دەي كەلە، سوندىقتان دا «جازۋشى ءوزىنىڭ شىعارماسى تۋرالى ءوزى ايتسا عوي» دەگەن ويعا توقتاعان كورىنەدى.

جازۋ بارىسىندا نە بولمايدى، دەيدى نۇرلىبەك حاتىندا، ءبارى بولۋى مۇمكىن، ءارى ونىڭ بارشاسى قالامگەردىڭ جالعىز ءوزىنىڭ ىشكى ارپالىسى ەكەنى انىق. «وسى ىشكى ارپالىس تۋرالى جازۋشىنىڭ ءوزى سويلەسە – قانشاما سىر اقتارىلار ەدى» دەگەن ويىن ايان ەتە وتىرىپ، ول جۋرنالدا اشىلعان ارنايى ايدار اياسىندا «جازۋشى ءوزىنىڭ ءبىر شىعارماسىنىڭ (مۇمكىن ءبىر-بىرىنە بايلانىسى بار بىرنەشە شىعارماسىنىڭ نەمەسە جەكەلەگەن كەيىپكەرلەرىنىڭ) ومىرگە كەلۋ تاريحىن بايانداپ بەرە الادى» دەپ، سول ايداردىڭ قوناعى بولاتىن قالامگەرگە تۋعىزىلار مۇمكىندىكتىڭ ءمان-ءجايىن ءتۇسىندىرىپتى.

ول جازۋشىنىڭ تۋىندىسىنداعى «وبرازداردى قالاي ءساتتى جاساپ قۋانعانىن، نەمەسە شىعارا الماي قينالعانىن، قايتىپ ىزدەنگەنىن ...بايانداپ قانا قويماي»، ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق ومىرىنەن سىر شەرتىپ، وقۋشىنى كوركەم ادەبيەت تىلسىمىنا تارتا تۇسكەنىن، ءاربىر كەيىپكەردىڭ بەينەسىن جاساۋعا قاتىستى وي-تولعامدارىن تارقاتقانىن قالايدى. سولارىن وقىرمانعا تانىتا تۇسسە، تۋىندىسىندا ايتار ويىن كەڭىرەك، تەرەڭىرەك اشا تۇسسە، شىعارما جازىلعان تۇستاعى قوعامنىڭ تىنىسىن اڭعارتسا، ءسويتىپ وقىرمانمەن شىنايى سىرلاسسا دەگەن تىلەگىن بىلدىرەدى. سونداي ۇدەرىس ناتيجەسىندە «جازۋشىنىڭ وزىمەن ءوزى قالىپ وي تولعايتىن كەڭ كولەمدەگى كوركەم باياندالعان اڭگىمە» جازىپ بەرگەنىن قالايدى. بۇنداي اڭگىمە شىعارمانىڭ وقىرمان اراسىندا تانىمالدىلىعىن ارتتىرا تۇسەرىن، ءتىپتى، تىلگە تيەك بولعان «تۋىندىنى وقىماعان ادامنىڭ ءوزى وندا قانداي ماسەلە قوزعالاتىنىن وسى ەسسەدەن ءبىلسا دە از ولجا ەمەس» دەگەن وي ايتادى.

مۇنىسى دۇرىس شىعار-اۋ، بىراق، جاسىرماعانىم ءجون،  مەنىڭ ەسكە الىپ وتىرعان جايتتەرىم، بىرىنشىدەن، تاپ نۇرلىبەك ويلاعانداي ءام كۇتكەندەي دارەجەدە جازىلا قويماس. ەكىنشىدەن، ءوزىم ماڭىزدى كورىپ ەسكە العاندارىمنىڭ جۇرتتى قىزىقتىرا قويۋى دا نەعايبىل. تيىسىنشە، مەنىڭ قالامگەر رەتىندە «وزىممەن ءوزىم قالىپ وي تولعاۋىمنىڭ»، ياعني ارنايى اشىلعان ايداردا «اعىمنان جارىلۋىمنىڭ» ۇيىمداستىرۋشى ءۇمىت ارتقانداي ناتيجە بەرۋى دە ەكىتالاي بولۋى كەرەك. تۋراسىن ايتقاندا، مەن ايتپاق اڭگىمەنىڭ قازىرگى وقۋشى قاۋىمدى مۇلدەم ەلەڭدەتپەۋى ابدەن ىقتيمال. قىسقاسى، نۇرلىبەك ءجون-جوباسىن بەلگىلەپ بەرگەن تاراپتاعى اڭگىمەمنىڭ كوپ كوڭىلىنەن شىقپاۋى عاجاپ ەمەس.

سوندا دا بولسا، نۇرلىبەكتىڭ باستاماسىن قۋاتتاپ، شىعارمالارىمنىڭ ىشىندە وزىمە ۇنايتىن بىرقاتار كەيىپكەرىم بارىن ايتقىم كەلەدى. تۋىندىلارىمدى جازۋ بارىسىندا سولار ءومىر سۇرگەن جانە ارەكەت ەتكەن كوركەم الەمدى شىنايى تىرشىلىكتەن الشاق كەتپەيتىندەي دارەجەدە بەينەلەۋگە، ولاردىڭ وبرازدارىن شاما-شارقىمشا زامانىنا ساي ەلەستەتىپ، مەيلىنشە ءدال بەدەرلەۋگە تىرىسقانمىن. جانە اۋەلدەگى ءبىر شاعىن حيكاياتتان باستالىپ، بىرتىندەپ رومان دەڭگەيىنە ورلەپ قانات جايعان جۇمىستارىم جايىندا ازدى-كوپتى شەرتەر سىرىم دا بار.

ەگەر سولار جايىندا مايىن تامىزىپ اڭگىمەلەي الماسام دا، ايتقىم كەلگەن نەگىزگى ويىمدى ءبىرشاما تۇسىنىكتى ەتىپ جەتكىزە السام، ونىما وقىرمان ىنتا قويىپ، جەتكىلىكتى دارەجەدە نازار اۋدارسا، تىلگە تيەك بولاتىن شىعارمالارىمدى ءتۇسىنىپ وقۋىنا سەبى ءتيۋى ابدەن مۇمكىن دەپ ويلايمىن. ويتكەنى ولار مەنىڭ سانامدا ورنىققان شىعارماشى جۇمىسىنا اسا قاجەت تۇعىر مەن قارۋدىڭ كۇشى ارقىلى جانە سول  ءبىر وزىندىك كەشەندە ەلگەزەر، ەلەۋىش سىندى قىزمەت اتقارىپ تۇراتىن تەتىكتەن ءوتىپ قانا دۇنيەگە كەلىپ جاتاتىن. ەندى سول وسى ءبىر تىلسىم كەشەننىڭ مەنىڭ جان-دۇنيەمدە قالاي قالىپتاسقانىن جانە قايتىپ ورنىققانىن تۇسىنۋگە اپاراتىن جايتكە – جوعارىدا بايان ەتە باستاعان ەستەلىگىمنىڭ تۇيىنىنە كەلەيىن...

مەنىڭ ازىن-اۋلاق جيعان-تەرگەنىمدى جاڭاشا قورىتىپ، بەلگىلى-ءبىر ارنادا توعىستىرعان، جوبالانىپ كەلە جاتقان جۇمىسكەر ءپالسافامدى، سونى نەگىز ەتكەن ومىرلىك پوزيتسيامدى ءبىرجولا جانە جۇرەگىمە ەڭ جاقىن قالىپتا سومداۋىما ايرىقشا سەرپىن بەرىپ، يگىلىكتى اسەر ەتكەن ءبىر ءجايت بولعان ەدى. سونى ەسكە الماقپىن. ستۋدەنتتىك دوستارىمىزدىڭ ءبىرى سول شاقتا – الپىسىنشى جىلداردىڭ ورتاسىنان اسا بەرە – ادەبيەت كوكجيەگىندە وزىندىك ويىمەن، شەشەن تىلىمەن جارقىراي كورىنگەن اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ قارىنداسى جۇلدىزايمەن شاڭىراق كوتەرىپ وتاۋ تىگۋگە باتا العان. سول سەبەپتى ءبىز ءالسىن-ءالسىن اسەكەڭنىڭ ۇيىنە بارىپ، بالاسى قويعان «ايتوتى» دەگەن اتىمەن بارشاعا ايگىلى قىمبات انامىزدىڭ ءشايىن ءىشىپ تۇراتىنبىز.

بىردە سول ۇيدە ادەبيەتتىڭ اسەكەڭ قۇرالپى ون شاقتى بولاشاق جارىق جۇلدىزى جينالدى (بۇل ەشقانداي اسىرەلەۋسىز سولاي-تىن: ولار، ەلدەگى يدەولوگيالىق قۇرساۋ «جىلىمىق» جىلدارى ءبىرشاما بوساڭسىعاندىقتان، جاڭا كوزقاراستارىمەن ادەبيەتكە جۇلقىنا كىرگەن «الپىسىنشىجىلدىقتار»، ارتىنشا قويىلعان ساياسي شەكتەۋلەرگە قاراماستان، شىعارماشىلىقتارىندا وزىندىك جاڭاشىلدىقتارىن تانىتىپ، شىنىندا دا كەيىن تۇگەلدەي ەلگە بەلگىلى قابىرعالى قالامگەرلەر بولعان ەدى). داستارقان باسىندا ءبارى پىكىرتالاسى مول قىزۋ اڭگىمەگە كىرىستى. ءبىز، اسەكەڭنىڭ كۇيەۋبالاسى جاقاننىڭ دوستارى، قۋىپ جۇرگەن ماماندىعىمىزدىڭ ادەبيەتكە ەش قاتىسى جوق ستۋدەنتتەر، ەتەكتە ءۇن-ءتۇنسىز قۇلاق ءتۇرىپ وتىرعانبىز. سونداي ءبىر ساتتە، ادەتتە اشىلا قويمايتىن، تۋمىسىمنان توماعا-تۇيىق، بۇيىعى مەنى كەنەت تۇلەن ءتۇرتىپ، اعالارىمىزدىڭ اراسىندا قىزۋ تالقىعا ءتۇسىپ جاتقان ءبىر ماسەلەگە وراي ويىمدى ايتىپ قالدىم...

بۇل كەشتەگى تەرەڭ ماعىنالى ءام تانىمدى اڭگىمە-دۇكەن بارىسىندا پىكىرلەس قالامگەرلەر بىرلەسىپ، حورمەن، حالىقتىق «ەلىم-اي» ءانىن گيمن ىسپەتتەندىرە، كۇڭىرەنتە شىرقاپ تاستاعان. سودان سوڭ ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىراتىن سان-الۋان دەرەكتى ۇستەمەلەي كەلتىرىسىپ، سول شاقتاعى كەي ۇلتتاردىڭ جويىلۋعا بەت العانىن، قازاق تۇرمىسىندا ورىن الىپ كەلە جاتقان احۋالدا ءتونىپ تۇرعان سونداي قاتەردى كورسەتەتىن ءومىر شىندىعىن سىني تۇرعىدا ءسوز ەتكەن. سوندا عوي مەنىڭ ويدا جوقتا باتىلدىق تانىتىپ، زامانىمىزدىڭ ەڭ وزىق ءىلىمى ساناتىنداعى ماركسيزم-لەنينيزمدى العا تارتا كەلە، ۇلتتاردىڭ ءسىڭىسۋىن وبەكتيۆتى قۇبىلىس رەتىندە باعالاعانىم. سۇحبات تىزگىنىن ۇستاپ وتىرعان اسەكەڭ ىلە ماعان بۇرىلدى دا، تۇيىلە قاراپ (ماعان سولاي كورىندى), سالماقپەن: «ول ءبىر ءىرىپ-شىرىگەن ءىلىم بولۋعا كەرەك»، – دەدى. مەن ۇندەمەدىم، ارتىنشا بۇل باعا ەلەۋسىز قالدىرىلىپ، اڭگىمە ءوز رەتىمەن جالعاسا بەردى...

مەن، ارينە، ماركستىك-لەنيندىك ءپالسافانى «ءىرىپ-شىرىگەن ءىلىم» دەۋدى ويىما دا المادىم، قايتا، اسەكەڭنىڭ قاتاڭ بايلامىنان وزىمشە قورىتىندى شىعارىپ، سول ءىلىم ۇيرەتەتىن ۇلت ماسەلەسىن كوبىرەك وقىپ-بىلۋگە، ءسويتىپ، بىلگەنىمدى تىرشىلىك كورىنىستەرىمەن سالىستىرىپ قاراپ جۇرۋگە بەت بۇردىم. جانە مۇنىمنىڭ شىعارماشىلىقتا باسشىلىققا الاتىن جۇمىسشى فيلوسوفيامدى مازمۇنعا بايىتىپ، ءوزىم نوبايلاپ جۇرگەن قوعام تىنىسىن باعامدايتىن كريتەريلەردى ناقتىلاندىرا تۇسەتىنىن سەزدىم.

بۇل باعىتتاعى ىزدەنىسىمدە مەن الدىمەن، لەنين كەزىندە «بىزدە ءبىر تاماشا گرۋزين ۇلت ماسەلەسى جونىنەن كىتاپ جازۋعا وتىردى» دەپ سۇيسىنگەن ۇزەڭگىلەسى يوسيف ۆيسساريونوۆيچ ءستاليننىڭ 1913 جىلى شىققان «ماركسيزم جانە ۇلت ماسەلەسى» اتتى تەوريالىق جۇمىسىن اسقان قاناعاتتانعاندىق سەزىممەن وقىدىم. ۇلت ماسەلەسىن، ينتەرناتسيوناليزمدى، ينتەرناتسيوناليستىك تاربيە پروبلەمالارىن زەرتتەۋگە العان باسقا دا بەرتىنگى تالاي ەڭبەكتى اقتاردىم. ول كەزدە تۇلعالىق كۋلتى اشكەرەلەنۋىنە بايلانىستى ستالين ەسىمى مۇلدەم اتالمايتىن-دى، سودان دا بولار، ۇلتتىڭ ستالين تۇجىرىمداعان ءتورت بەلگىسى كوپ جۇمىستا وعان ەشبىر سىلتەمە جاسالماستان، جاڭاشا انىقتالىپ جاتاتىن. بىراق ماعان ولاردىڭ قۇندىلىعى شامالى كورىنەتىن ەدى.

رەتى كەلىپ تۇرعاندىقتان ايتا كەتەيىن، مەن ءوزىمدى بارشا ماسەلەگە ۇلت مۇددەسى تۇرعىسىنان قاراۋعا داعدىلاندىرىپ العان بولاتىنمىن. وسى ءبىر ادەت شىعارماشىلىعىمدا كوزدەيتىن ماقساتىمنىڭ رۋحي تۇعىرىن وتە ءدال تاۋىپ بەرگەن. ارقاشان الدىمنان شامشىراقشا «مەنمۇندالاپ» تۇراتىن، بەتتەگەن باعىتىمنان اداستىرمايتىن، باس ءيىپ، تاعزىم ەتىپ تۇراتىن ءوز رۋحاني قۇبىلام ىسپەتتەنەتىن. سول رۋحاني قۇبىلاممەن بەكەم ۇيلەسكەن جۇمىسكەرلىك ءپالسافام جازۋ-سىزۋ ۇدەرىسىمە، ياعني شىعارماشىلىعىمداعى ىزدەنىستەرىمە جەتەكشىلىك ەتەتىن بەكەم دە سەنىمدى قارۋعا اينالعان. ىشكى دۇنيەمدەگى وسىنداي وزگەرىستىڭ ارقاسىندا ۇلت ماسەلەسىن سوۆەتتىك مەكتەپ ءىسى پراكتيكاسىندا بۇرمالاعان، شوۆينيستىك كوزقاراستىڭ ۇستەم تۇرۋىن زاڭداستىرعان مەملەكەتتىك چينوۆنيكتىڭ ديسسەرتاتسياسىنا وراي سىني ماقالا جازعان بولاتىنمىن.

الايدا ول، ارينە، بەلگىلى سەبەپتەرگە بايلانىستى ۋاقىتىندا جاريالانبادى. «لەنينشىل جاس» گازەتىندە ءبولىم مەڭگەرۋشىسى بولىپ ىستەيتىن اعام كارىباي احمەتبەكوۆ ۇناتىپ، باسۋعا قۇلشىنىس بىلدىرگەن، بىراق باسشىسى قولداماپتى. سوسىن «جالىن» الماناعى باس رەداكتورىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى مۇحتار ماعاۋين اعاما الدىندا عانا ماعان جىلى پىكىر ءبىلدىرىپ، اڭگىمەمدى الماناحقا باسقانىن ارقا تۇتىپ، ۇسىنباق ماقالامنىڭ جايىن ايتقان ەدىم. ول وقىپ تا كورمەستەن، مۇنداي جۇمىسىمنىڭ «كەيى-ءى-ءىن، تولىق شىعارمالار جيناعىڭنىڭ جيىرما پالەنبايىنشى تومىندا عانا» جاريالانۋى مۇمكىن ەكەنىن ايان ەتتى. ءسويتىپ، نە كەرەك، ءوزىم «پارتيا ساياساتىن بۇرمالاۋشى» دەپ تاپقان عالىم-چينوۆنيكتىڭ ديسسەرتاتسياسىن زور  سەنىممەن اشكەرەلەگەن ماقساتى ۇلكەن، كولەمى شاعىن ەڭبەگىمدى جەكە مۇراعاتىما تاستاي سالۋعا ءماجبۇر بولدىم. ول جيىرما  شاقتى جىلدى ارتقا سالعاننان سوڭ عانا، تەك تاۋەلسىزدىك تۋعاننان كەيىن ءبىر-اق جارىق كوردى.

مەنىڭ جوعارىدا باياندالعان جولمەن سوعىپ العان شىعارماشىلىق تۇعىرنامام، ياعني كوزقاراسىمدا قالىپتاستىرعان وزىندىك جۇمىسشى ءپالسافام ءورىمتال مەكتەپ شاكىرتتەرى تىنىس-تىرشىلىگىنەن جازىلعان «مەنىڭ دوسىم»، «ءبىز تابىسار قيىرلار»، «كلاستاستار» سەكىلدى  بىرەر اڭگىمەمدە ۇلتتىق تامىردى تابيعي تۇردە تۇيسىنەتىن بالالار مەن ولاردىڭ «قازاقىلىققا» الاڭداماي، زاماناۋي وزىق جەتىستىكتەرگە توتە قۇلاش ۇرعان قۇربىلارىن وقىرمانعا وي سالار دارەجەدە بەينەلەۋىمدى مۇمكىن ەتتى.

سول كەزگى  ساياسات جەتەگىمەن ورنىققان ستاندارتتى ءومىر سالتى ۇلكەنگە دە، كىشىگە دە ورتاق بولاتىن. تيىسىنشە جۇرت ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ ەلەۋسىز كۇيگە تۇسۋىنە كوندىككەن ءتارىزدى-ءتىن. سونداي كەزدە اتالعان اڭگىمەلەرىمدەگى، بالالار مەن جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان باسقا دا تۋىندىلارىمداعى جەتكىنشەكتەردىڭ قۇرمەتتەۋگە تۇرارلىق احلاقي ۇستانىم، كۇرەسكەرلىك رۋح، دوستىق سەزىمگە ادالدىق تانىتۋىن سۋرەتتەگەنىم بەلگىلى دارەجەدەگى شىعارماشىلىق تابىسىم بولعان ەدى. بىراق بۇلاردىڭ ءبارى نەگىزگى كەيىپكەرلەرىمدى ىزدەۋ بارىسىنداعى، ودان، اڭگىمەمنىڭ باسىندا ايتقان،  توتاليتاريزم جىلدارىندا ءومىر سۇرگەن جاستار ءومىرىن ارقاۋ ەتكەن روماندارىمدى دۇنيەگە اكەلۋ جولىنداعى باسپالداقتار ىسپەتتى عانا-تىن...

مەنىڭ شىعارماشىلىق قيالىم ەڭ الدىمەن كوز الدىما قازىرگى زامانعى، ساۋاتتى دا بىلىكتى، بىراق وي ءورىسى زامانداستارىنان مۇلدەم وزگەشە جاس مامان سۇلباسىن ەلەستەتتى. سونىڭ وبرازىن جاساۋدى الدىما ماقسات ەتىپ قويدىم. قيالعا قانات بىتىرگەن ءبىر تاڭعاجايىپ شاقتا پايدا بولىپ، كەزىندە وزىمە قاتتى ۇناعان ەرىك دەگەن ەسىمدى مەن سول كەلەشەك كەيىپكەرىمە بىردەن ەنشىلەدىم. ەرىكتى مەن قاساڭ ءتارتىپ زامانىنىڭ تالاپتارىنا مويىنسۇنباي، ەركىن ويلاۋ ۇلگىسىن تانىتۋعا ءتيىس باستى كەيىپكەرىم ەتىپ سومداۋدى ارماندادىم.  سول توڭىرەكتە ءبىراز قاعاز شيمايلادىم.

ول، ەرىك ەسىمدى سوۆەتتىك جاس ينجەنەر، زاۋىت قابىرعاسىندا قىزمەتتىك مىندەتتەرىن ادال اتقارىپ بولىسىمەن، ادەتتە ەشقايدا ايالداماستان پاتەرىنە  ورالاتىن ەدى. تۇرۋى ءۇشىن ەرىك بايىرعى وتارلاۋشىلاردىڭ ءتۇسىن وزگەرتكەن ءبىر تۇياعى ەرمولاي شالدىڭ ۇلكەن ءۇيىنىڭ ءبىر قۋىسىنداعى كىشكەنە بولمەسىن جالعا العان بولاتىن. سوندا ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن الدەنەنى وقۋمەن، بىردەڭەلەردى جازۋمەن شۇعىلداناتىن.

ونىڭ قوعام ومىرىنە  سىني كوزقاراسى لاقاپ اتپەن جازىپ جۇرگەن تۋىندىلارىندا، ءار نارسەگە بىلدىرگەن پىكىرلەرىندە، قاتار جۇرگەن زامانداستارىمەن قارىم-قاتىناستارىندا كورىنىس تاۋىپ جاتاتىن-دى.  سوندايدا پىكىرىنىڭ كوپشىلىك ۇستانىمىنا كەرەعارلىعى بايقالىپ تۇراتىن. وسى قايشىلىق ۋاقىت وتكەن سايىن ۇدەي تۇسەدى.

ەرىكتىڭ ويلاۋ جۇيەسىنىڭ قوعامدا قالىپتاسقان ۇعىمنان وتە الشاقتاۋى، وي-ورىسىندەگى، پايىمىنداعى قورشاعان ورتاعا تۇرپىدەي تيەتىن سايكەسسىزدىك تىم كوزگە ۇرىپ كەتەدى. ونىسىنىڭ دەرتتى سيپات العانى سونداي، ەرىك، ءتىپتى، ءوزىنىڭ كەزدەيسوق كەزىكتىرىپ قۇلاي عاشىق بولعان سۇيكىمدى مۇعاليما قىزىنان دا ءوز ۇستانىمى تۇرعىسىنان كىنارات تابادى. مۇنداي جاعداياتى قالاۋلىسىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن ۇمىتتىرىپ، ونى قاۋىپتى دەپرەسسيالىق كۇيگە ۇشىراتادى...

ماعان بۇل جاس جىگىتتىڭ  بەينەسىن سەنىمدى تۇردە سومداۋ ءۇشىن ءبىراز ىزدەنۋگە تۋرا كەلدى. مەن ونى سونداي ۇناتتىم، ونىڭ وزىندىك كۇرەس ءتاسىلىن قولداعانداي كۇي كەشتىم. شاراسىزدانعانىن دا تۇسىنگەندەي بولدىم. قىسقاسى، حيكاياتىما «اي نۇرى» دەگەن ات قويىپ، تۋىندىمنىڭ باعىن سىناپ كورۋ ءۇشىن، سول جىلدارى مەملەكەتتىك باسپا كوميتەتى، كومسومولدىڭ ورتالىق كوميتەتى جانە جاستاردىڭ «جالىن» الماناعى بىرلەسىپ وتكىزىپ جۇرگەن ءداستۇرلى جابىق بايگەگە جىبەردىم.

بۇل جەتپىسىنشى جىلداردىڭ باس كەزى ەدى. جابىق كونكۋرسقا تۇسكەن شىعارمالاردىڭ ءبىرى رەتىندە، ساپاسىن انىقتاپ، تيەسىلى باعاسىن قويۋ ءۇشىن وزىنە تاپسىرىلعان «اي نۇرىن» سول كەزدەگى قولتاڭباسى مويىندالىپ، تانىلىپ قالعان جازۋشىلاردىڭ ءبىرى قاجىعالي مۇحامبەتقاليەۆ وقىعان ەكەن. مەنىڭ حيكاياتىم وعان قاتتى ۇناپتى، رەتسەنزياسىندا ونى جوعارى باعالاپ، ءتىپتى، ءبىرىنشى ورىن بەرۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىس جاساپتى.

كونكۋرس اياقتالىپ، جەڭىمپازدارى انىقتالادى. «اي نۇرىنىڭ»  ەشقانداي دا ورىنعا ىلىكپەگەنى بەلگىلى بولادى. بۇل رەتسەنزەنتتى تاڭعالدىرادى. سەبەبىن بىلگىسى كەلەدى. بىلەدى: ەكىنشى رەتسەنزەنتتىڭ باعاسى تەرىس بولعان كورىنەدى. ال ۇشىنشىسىنىكى؟ ءۇشىنشى رەتسەنزيا جوق بوپ شىقتى. مۇنداي جاعدايدا  شىعارمانى ءۇشىنشى ادامعا وقىتۋ كەرەك ەكەنى تۇسىنىكتى. سولاي بولۋى كەرەك تە ەدى، الايدا قولجازبا قالتارىستا قالىپ قاپتى. كونكۋرس حاتشىسى تولەن ابدىكوۆ ونى تاعى ءبىر رەتسەنزەنتكە وقۋعا بەرۋدى ۇمىتىپ كەتىپتى. سول سەبەپتى  قاجىعالي وزىق دەپ تانىعان «اي نۇرى» ەشقانداي ورىنعا ىلىكپەي، ءتىپتى مۇلدەم ەلەنبەي قالعان ەكەن.

وسىعان بايلانىستى ءبىراز پىكىرتالاس بولعان كورىنەدى. اقىرى ابايسىز قيانات جاسالعانى مويىندالىپ، تۋىندىمەن توكەڭنىڭ ءوزى دە تانىسىپتى. سوسىن قاتەلىگىن تۇزەۋگە نيەت ەتكەن بەلگىسى بولار ىڭعايى، ايتەۋىر كونكۋرستا ابايسىزدا ەسكەرىلمەي قالعان حيكاياتقا الماناح بەتىنەن ورىن بەرۋگە  بەكىنىپتى. قۇپيا كونۆەرتتەر اشىلعاننان كەيىن بارلىق ۇمىتكەردىڭ اتى-جوندەرى قاتارىندا «اي نۇرىنىڭ» اۆتورى دا جارياعا شىعىپ، ونىڭ مەن ەكەنىم بەلگىلى بولعان سوڭ، بۇلاردى ماعان قاجەكەڭ ايتتى.

توكەڭ كەزىندە مەنىڭ ءبىر اڭگىمەمنىڭ تۇڭعىش رەت ءباسپاسوز بەتىنە باسىلۋىن مۇمكىن ەتكەن بولاتىن. جازۋعا مەكتەپ قابىرعاسىنان قۇلاپ، العاشقى كۋرستاردا-اق ادەبيەتپەن شىنداپ شۇعىلدانعان سياقتى بولعانىممەن، بىردە-ءبىر جازعانىم التى-جەتى جىل بويى گازەت-جۋرنالعا قابىلدانباي جۇرگەن-ءتىن. جىلدار بويى العىزباي قويعان كورىنبەيتىن قامالدى تۇڭعىش بۇزۋ سول كىسىنىڭ جاردەمىمەن جۇزەگە اسقان ەدى...

1969 جىلدىڭ ورتا شەنى بولاتىن، ءبىر كۇنى جاس قالامگەرلەرگە ارنالعان «جالىن» اتتى الماناح شىعا باستاعانى جايىنداعى حابارعا كوزىم ءتۇستى. تاۋەكەل ەتىپ،  الماناحتىڭ رەداكتسياسىنا بىرنەشە جۇمىسىمدى اپارىپ بەردىم. اراعا تالاي ۋاقىت سالىپ، ىزدەپ بارسام، رەداكتسيا قىزمەتكەرلەرى اۋىسىپ كەتكەن، مۇلدەم باسقا ادامدار وتىر ەكەن. مەن تۋىندىلارىمدى ىزدەپ سۇراۋ سالعان كىسىم، ونىڭ تولەن ابدىكوۆ ەكەنىن كەيىن ءبىلدىم، قولجازبامدى شكافتىڭ تومەنگى بولىگىنە بۇرىنعى قىزمەتكەرلەردىڭ شەشىمىمەن جارامسىز جۇمىستار قاتارىندا مۇراعاتقا تاستالعان جەرىنەن تاۋىپ الىپ بەرگەن. مەن ونى بىردەن اكەتە سالماي، وسى جاڭا قىزمەتكەردىڭ پىكىرىن بىلگىم كەلدى. قاراپ شىعۋىن سۇرادىم. سوندا ول ماعان سامارقاۋ كوز تاستاعان دا، كەلەر ۋاقىتىمدى بەلگىلەپ، قولجازبالاردى الىپ قالعان. ايتقان مەرزىمىندە بارعانىمدا، ۇستەلىنىڭ  سۋىرماسىنان قولجازبامدى الىپ شىعىپ، ىشىندەگى كولەمدىسىن وقىعانىن ايتقان. «مىقتىڭ وسى بولسا – باسۋعا جارامايدى» دەگەن دە، ءبارىن ماعان قاراي ىسىرعان: الىپ كەتە بەر...

كەيدە ساتسىزدىككە ۇشىراي بەرۋىڭ دە باتىلدىققا جەتەلەيدى: مەن باسقاسىن دا وقىپ كورۋىن ءوتىندىم. ول ماعان تاڭىرقاي ءبىر قاراپ الدى دا، مەنىڭ كوزىمشە، ءبىر اڭگىمەمدى الدىنا الدى. وقىپ شىقتى. سوسىن قايتا اۋدارىستىرىپ، ءار جەرىنە كوز جۇگىرتتى. ءسويتتى دە، ءبارىن تاستاپ كەتۋىمدى سۇرادى. كەلەسى كەلگەنىمدە مۇحتار ماعاۋينمەن تانىستىرعان. توكەڭنىڭ ءوزى ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، مۇحاڭ باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى، قازىر باس رەداكتوردىڭ مىندەتىن اتقارۋشى ەكەن. مەنىڭ «كوگىلدىر جانە قىزعىلت» دەگەن اڭگىمەمدى جاريالايتىن بولىپتى، تەك اتىن وزگەرتكەن. قۋاندىم، قابىل الدىم.

بەرتىندە، امەريكا قۇراما شتاتتارىنا قونىستانعان سوڭ جازىپ جۇرگەن ەستەلىكتەرىنىڭ بىرىندە مۇحاڭ سول ءجايتتى: «مەن بۇل جىگىتتى ادەبيەتتەگى العاشقى قادامىنان بەرى بىلەتىن ەدىم، – دەپ ەسكە الىپتى. – «جالىن» جۋرنالىندا باس رەداكتوردىڭ مىندەتىن اتقارۋشى بولىپ وتىرعان 1970 جىلى تولەننىڭ ءدۇدامال ۇسىنىسىنان سوڭ، تىرناقالدى اڭگىمەسىن باسقام. ەشبىر جەردە قابىل تاپپاعان، وزگەشە اڭگىمە. «كەمپىرقوساق – كوك اسپان» دەپ، تاقىرىبىنا دەيىن ءوزىم قويعام...» (سول شاقتا ءوزىنىڭ مەنى: «شىندىعىندا، وڭ تالاپتاعى، بولاشاعى بار جازۋشى، ءبىلىمدار، ويلى جىگىت» دەپ باعالاعانىن دا جازىپتى. اللا رازى بولسىن، مۇحا!)

اڭگىمەنىڭ اتىن وزگەرتكەن ماعاۋين ەكەنىن وسىلاي ءبىلدىم، ونىسى ماعان ۇنامدى تاقىرىپ بولعاندىقتان دا، وسى ۋاقىتقا دەيىن سول اتپەن قايتا باسىلىپ كەلەدى. ال ابدىكوۆ سول شاقتا تۋىندىمنىڭ جەتىستىگى رەتىندە، «بۇل اڭگىمەدە ۇيلەسىمدى تۇردە  قوس جەلى قاتار تارتىلعان» دەپ اتاپ ايتىپ ەدى. مەن وسى ەكى ازاماتتى – بۇگىندە كلاسسيكتەر ساناتىندا اتالىپ جۇرگەن قازاقتىڭ كورنەكتى جازۋشىلارىن – تولەن ابدىكوۆ پەن مۇحتار ماعاۋيندى – ادەبيەتتەگى تۇساۋىمدى كەسۋشىلەر رەتىندە باعالايمىن.

«اي نۇرى» الماناح بەتىنە جولداما العان شاقتا مۇحاڭ وقىتۋشىلىق قىزمەتكە كوشكەن، توكەڭ ونىڭ ورنىنا، باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى بولعان، ال باس رەداكتور لاۋازىمىنا تۇمانباي مولداعاليەۆ تاعايىندالعان ەدى. ول نومىرگە ۇسىنىلعان مەنىڭ حيكاياتىمدى وقىپ، ۇناتقانىن ايتتى. مەنىڭ ەرىگىمنىڭ ءوزىنىڭ سۇيىكتى قىزى ساعىنىشقا ەرەكشە مانەرمەن، بار جان-دۇنيەسىمەن بەرىلە: «اي دا بۇگىن الاسارىپ، توبەمىزدەن تونەدى، ساۋلەشىمدى ۇلىقساتسىز قايتا-قايتا كورەدى. كولەگەيلەپ جابار ەدىم البىراعان جار ءجۇزىن، بىراق مەنىڭ ءوزىمنىڭ دە كورە بەرگىم كەلەدى»، – دەپ، تۇمانباي اقىننىڭ ولەڭىن وقيتىنى بار، ول سوعان نازار اۋدارىپ، ريزا بولدى. ءتىپتى، «سەن بۇل ءبىر شۋماقتى ادەبيەتكە ەنگىزىپ جىبەردىڭ عوي» دەدى. مەن ىڭعايسىزدانىپ، ءۇنسىز قالدىم...

سوسىن تۇماعاڭ باس رەداكتور رەتىندە، الماناحقا جاريالاعالى وتىرعان مەنىڭ حيكاياتىما بايلانىستى، ماعان ءوزىنىڭ باستى ەسكەرتپەسىن ايان ەتتى. حيكاياتتىڭ نەگىزگى كەيىپكەرى، وسىنشا اسەرشىل، رومانتيك، رياسىز عاشىق بولا بىلەتىن تاماشا جاس جىگىتتىڭ ومىردەن بۇلايشا ءوتۋى دۇرىس ەمەس دەپ بىلەتىنىن ايتتى. نە كەرەك، حيكاياتتىڭ سوڭىن وزگەرتۋىمدى ۇسىندى. ليريكالىق پوەزيانى جاقسى كورەتىن، ۇناتقان ولەڭدەرىن ءوزىنىڭ ءتول تۋىندىسىنداي سەرپىلە وقي بەرەتىن ەرىكتىڭ جان كۇيزەلىسىنە ۇشىراۋىن قابىل المادى. مۇنداي جاعداي ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ سيپاتىنا كەلمەيدى، جاراسپايدى دەدى. ويلان دەدى.

ءا دەگەندە كەلىسە الماعان ەدىم. بىراق ويلانا كەلە، قانشاما دالەلدى، نانىمدى جازدىم دەگەنىممەن، سۇيىكتى كەيىپكەرىمنىڭ كوپشىلىك ءۇشىن وعاش كورىنەتىن كۇيرەكتىگى، دەپرەسسياعا ۇشىراۋى جانە ونى جەڭە الماۋى شىنىمەن دە دۇرىس بولمايتىنىن ۇقتىم. مەنى ول كەزدە ەرىكتىڭ باسقا تۇرپاتتاعى زامانداستارىنىڭ بەينەسىن جاساۋ ماسەلەسى تولعاندىرىپ جۇرگەن ەدى، جەكەلەگەن شىعارمالارىمدى جوبالاپ تا قويعانمىن. سولاردىڭ ءبارىن ءبىر تۇتاستىقتا ەلەستەتتىم دە،  ءار نارسەگە تەرىس بولسا دا وزىندىك ويى بار ەرىك مەن جاساماق كوركەم الەمدە سولارمەن قاتار جۇرسە، زامانا شىندىعى كونتراستتار ارقىلى ايقىنىراق بەينەلەنەتىن بولار دەپ ۇيعاردىم.

تۇماعاڭنىڭ ەسكەرتپەسى وتە ورىندى بولدى، جاساپ بەردىم. «جالىن» شىقتى، حيكايات تاسقا باسىلدى، ءوزىم ىشتەي قۋانىشتىمىن. وقىعان اركىم ءارتۇرلى لەبىز ءبىلدىردى، نەگىزىنەن قۇتتىقتاپ جاتتى. پىكىرىن باعالايتىن ءبىر ۇلكەن جازۋشى اعام: «قايران جاستىق-اي، ماحابباتتى سونشالىقتى جاقسى، مولدىرەتىپ جازادى ەكەنسىڭ» دەپ ماقتادى.

ال مەن حيكاياتىمنىڭ نەگىزگى ويى تۇسىنىلمەگەنىن ۇقتىم...

تۋعان حالقىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن كەرەمەت تارتىمدى دا سەنىمدى دالەلدەرمەن بايان ەتكەن عالامات «دجەمشيدوۆا چاشا» («ءجامشيد توستاعانى») كىتابى ءۇشىن قاتتى قادىرلەيتىن جازۋشىم ءانۋار ءالىمجانوۆ جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ەدى، cول كىسىنىڭ پىكىرىن بىلگىم كەلدى.  حيكاياتىمنىڭ جولما-جول اۋدارماسىن كوتەرىپ، قابىلداۋىنا باردىم...

بىرنەشە كۇننەن كەيىن مەنى بەلگىلى ورىس جازۋشىسى موريس سيماشكو ىزدەپ تاپتى. شىعىس تاريحىنان تاماشا تۋىندىلار بەرگەن، ءبىزدىڭ ءالىبي جانگەلدين جايىندا دا رومانى بار ۇلكەن ءسوز شەبەرى. انەكەڭنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا مەنىڭ قولجازبامدى وقىپ شىعىپتى. سول جونىندە سويلەسپەكشى ەكەن. بەلگىلەنگەن ۋاقىتتا كەزدەستىك.

...موريس داۆيدوۆيچ ساياباق سوقپاعىمەن اياڭداپ ءجۇرىپ، ودان ۇزىن سكامەيكادا دامىلداپ وتىرىپ، مەنىڭ حيكاياتىمنان العان اسەرىن اڭگىمەلەدى. جولما-جول تارجىمە، اسىرەسە ولاقتاۋ جاسالعان بولسا (سىپايى تۇردە، ەمەۋرىنمەن، مەنىڭ قولجازبامنىڭ ورىسشاعا جولما-جول جاسالعان اۋدارماسىنىڭ ساپاسى تومەندىگىن ەسكەرتتى عوي دەيمىن), تۋىندىنىڭ  تۇپنۇسقاسىنداي اسەر بەرمەيتىنىن، اۆتور بەينەلەگەن كوركەم الەمنىڭ سىرىن بىردەن تۇسىنۋگە قيىندىق كەلتىرەتىنىن اڭگىمەلەدى. دەگەنمەن «اي نۇرىندا» وزىندىك ءبىر قۇپيا بارىن العاشقى وقىعانىندا-اق اڭعارعانىن، ايتىلاتىن ويدى ەكىنشى مارتە وقىپ بارىپ ءبىرشاما تولىق تۇسىنگەنىن ايتتى. ماتىنگە بۇكپە ءمان توقۋ، ويدى استارلاپ ايتۋ ءادىسىن قولدانۋ ءوزىن تاڭعالدىرىپتى، ءارى ريزا ەتكەن ەكەن.

حيكاياتتاعى باس كەيىپكەردىڭ بەينەسىن سومداۋدا قولدانىلعان ادەبي ءتاسىل جەمىستى ناتيجە بەرگەن دەۋگە بولادى دەدى ول... وسى ءبىر ۋىت دەگەن لاقاپ اتپەن ادەبيەتتە باعىن سىناماق بوپ جۇرگەن، كوتەرىڭكى لەپپەن ەسىپ سويلەۋگە قۇمار، قىلجاقباستاۋ كورىنەتىن، بىراق تىلىنەن الدەبىر تىكەنەك بايقالىپ قالاتىن ەرىك ەسىمدى جاس جىگىت، شىنداپ كەلگەندە، وقىرمانىن ءوزىن قورشاعان ورتانىڭ ادامدارىن جاڭاشا تانۋعا ەلەۋسىز تۇردە جەتەلەيدى، ەلەستەتۋ قابىلەتىن تىتىركەنتىپ، ويلاندىرادى دەدى...

مەنىڭ شىعارماشىلىق جوسپارىممەن اۋەستەندى. مەن وسىناۋ رۋحاني تۇرعىدا باسىبۇزىق كورىنەتىن ەرىككە مۇلدەم ۇقسامايتىن، بىراق، ءبارىبىر، وعان جاقىن،  قوعامدىق پوزيتسيالارى قۇرمەتتەۋگە تۇراتىن زامانداستارى جايىندا اڭگىمە-حيكاياتتار جازىپ جۇرگەنىمدى، ويىم – وزىندىك بەينەلەرى جەكە-جەكە جاسالعان سولاردىڭ ءبارىن توقايلاستىرىپ، قازىرگى زامانعى ءارتۇرلى رەڭكتى جاس ادامدار الەمىنىڭ كورىنىسىن جاڭعىرتقىم كەلەتىنىن ايتتىم. ول مۇقيات تىڭدادى، ماقۇلدادى. سوسىن مەنەن جاپون جازۋشىلارىنان كىمدى بىلەتىنىمدى سۇرادى.

مەن، ارينە،  ياسۋناري كاۆاباتانى اتادىم (بىلەتىنىم دە سول عانا ەدى). سول شاقتا ول شىعىستان جارق ەتكەن جارىق جۇلدىزداي اسەر ەتكەن-ءتىن.  ازيالىق الىپ اۋماقتان ءۇندى كەمەڭگەرى رابيندرانات تاگوردان كەيىن اراعا جارتى عاسىردان استام ۋاقىت  سالىپ بارىپ نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اتانعان، ەۋروپالىقتار ءۇشىن تىڭ، ەرەكشە جازۋ مانەرىمەن الەمدى ەلەڭ ەتكىزگەن كۇنشىعىس سۋرەتكەرى بولاتىن. ماراپاتتىڭ ىزىنشە سوۆەتتىك ورتالىق باسىلىمدا ازيالىقتار ىشىنەن سۋىرىلىپ شىققان قالامگەردىڭ جەكەلەگەن تۋىندىسى ورىسشاعا اۋدارىلىپ باسىلدى، ال 70-ءشى جىلداردىڭ باسىندا  ماسكەۋدەن «قازىرگى زامانعى پروزا شەبەرلەرى» سەرياسىمەن بىرتومدىعى جارىق كورگەن-ءتىن. قىزىعا پاراقتاعانبىز، سۇيسىنە وقىعانبىز.

از-كەم پىكىر الىسقاننان كەيىن ول ماعان «ينوستراننايا ليتەراتۋرا» جۋرنالىنىڭ سوڭعى سانىندا شىعىستانۋشى-ادەبيەتشى گريگورەۆانىڭ جاپون ادەبيەتى جايىندا بايىپتى زەرتتەۋى جارىق كورگەنىن، سول ماقالادا قۇددى مەنىڭ تۋىندىما دا قاتىستى پايىم تۇجىرىمدالعانداي ويعا قالعانىن ايتىپ، سونى وقىپ شىعۋعا كەڭەس بەردى...

جاپون ادەبيەتىندەگى ۇلتتىق كوركەمدەۋ ءداستۇرىن قاراستىرۋ، ونىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ايقىنداۋ، ارينە، جاقسى، بىراق مەنىڭ شاعىن جۇمىسىمدى باعالاۋدا سودان الدەبىر ۇقساستىق، پاراللەل تابۋ، مەنىڭشە، مەنىڭ بالاڭ ىزدەنىستەرىمدى تىم ارتىق باعالاۋ سياقتى كورىندى. اعا قالامگەر، ءسوز شەبەرى سيماشكونىڭ ادەبيەتتە ءالى وزىندىك قولتاڭبامدى تانىتىپ ۇلگەرمەگەن مەنىڭ ءبىر قايناۋى ىشىندە قالعان ورىسشا، جولما-جول تارجىمەلەنگەن ماتىنىمە ساپاسى تومەندىگىنە قاراماستان سونشالىقتى ىقىلاس قويىپ، مۇقيات وقىپ، جول اراسىنا كولەگەيلەگەنىمدى اڭعارىپ، تانىعانىنا، ونى جاقسى باعالاپ، ءىلتيپات بىلدىرگەنىنە ريزا بولا تۇرا، ىشتەي وسىلاي ويلادىم.

شىنىندا، قازاقى ومىردە كەزدەسە بەرەتىن وزگەشە سويلەۋ ءتۇرىن، تۇسپال ءتىلىن قولدانۋىم پالەندەي جاڭالىق ەمەس قوي دەپ ويلادىم (ونى مەن، ءادىلىن ايتقاندا، دۇرىستاپ قولدانا دا المايتىن سياقتى ەدىم). حيكاياتىمدا نەگىزگى ويىمدى بۇركەمەلەۋ ءۇشىن، تسەنزۋرا تۇتقىشىنا تۇتىلماۋ ءۇشىن، كەيىپكەرىمنىڭ كوزقاراسىن، ءتۇرلى جاعدايدا ءبىلدىرىپ قالاتىن پىكىرىن تولىق بەرمەي، ەمەۋرىنمەن كورسەتكەنمىن. جەتكىزىپ ايتىلماعان، جاناما سۋرەتتەۋلەر ارقىلى عانا نوبايلانعان تۇستاردى وقىرماننىڭ ءوزى جورىمالى وي جۇگىرتۋىمەن تولىقتىرىپ الاتىنىنا سەنىم ارتقان ءادىسىم-تۇعىن مۇنىم. تۋرا ايتۋدى ساياسات كوتەرمەيتىن جاعدايدى ەسكەرىپ، نەگىزگى ويىمدى ساقتاۋ ءۇشىن وزىمشە تۇمانداتىپ پايدالانعان ادەبي ءتاسىلىم عوي.

بىراق ونى موريس ءداۆيدوۆيچتىڭ جاپونتانۋشى-عالىم تاتيانا پەتروۆنا گريگورەۆا قاراستىرىپ، تالداۋعا العان جاپون ادەبيەتىندەگى كوركەمدىك ءداستۇر مارتەبەسىنە تەڭەستىرگەندەي سيپات تانىتقان پايىم بىلدىرگەنىنە ءوزىمدى  سونداي ىڭعايسىز سەزىندىم. مەنىڭ ازىرگە ەشكىم تاني قويماعان، كوپشىلىككە بەيمالىم جازۋ مانەرىمدى وسىناۋ كورنەكتى جازۋشى تىم كوتەرمەلەپ جىبەردى، ىقىلاسىنا راقمەتىم شەكسىز، ءتاڭىر جارىلقاسىن، ايتسە دە ونىسى ارتىقتاۋ، ماعان كەلىڭكىرەمەس دەگەن ويدا بولدىم. سودان وسى ءبىر قادىرمەندى قالامگەردىڭ حيكاياتىممەن تانىسۋ بارىسىندا مەنىڭ شىعارماشىلىق ۇستانىمىمدى ايقىن اڭعارىپ، ۇستانىمىمنىڭ تۋىندىمدا  كورىنىس تاپقان ناتيجەسىن شىعىستانۋشى ماماننىڭ جاپون ادەبيەتى قۇپياسىنا ۇڭىلگەن زەردەلى زەرتتەۋىندەگى تۇجىرىمدارعا تەڭگەرۋىن ۇمىت قالدىرعاندى ءجون كوردىم. ءسويتىپ ونىڭ ءوزىم وسىرىڭكى دەپ بىلگەن سالىستىرماسىنا الاڭ بولماي، تەك شىعارماشىلىق جوسپارىمدى قۇپتاعانىن عانا ويدا ۇستادىم. ناتيجەسىندە سونى دامىتۋدى، ياعني جاسالۋىن كوزدەگەن كوركەم الەمىمنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن – جاس ازاماتتاردىڭ وبرازدارىن سومداۋدى، ولاردىڭ كەسكىن-كەلبەتىن، جان-دۇنيەسىن، ءبىتىم-بولمىسىن ءوز كورۋىمشە جاڭعىرتىپ جازۋىمدى جالعاستىرا بەردىم.

جەكەلەگەن حيكاياتتار مەن اڭگىمەلەردە بوي كورسەتكەن ءتۇرلى تۇرپاتتى جاس جىگىتتەر مەن قىزدار – اۋىلداعى جانە قالاداعى قوعامدىق-ساياسي ءومىردىڭ، تىنىس-تىرشىلىكتىڭ جاعدايىنان ءوز بەينەلەرى، ۇستانىمدارى، ارەكەتتەرى ارقىلى بەلگىلى دارەجەدە حابار بەرە الاتىن تيپتىك وكىلدەر – ۇزاماي «دۇنيە-كىلت» رومانىنىڭ كەيىپكەرلەرىنە اينالدى. بىراق  ونىڭ جارىق كورۋى ايگىلى سەكسەن التىنىڭ جەلتوقسانىنان كەيىنگى ۇسكىرىك اتقان «كىشى 37» سىندى قاۋىپتى كەزەڭگە ءدوپ كەلىپ قالعان-دى. سوندىقتان ىشىندەگى «جاۋ» تابۋعا ىلىك بەرىپ قالۋى ىقتيمال تاراۋ الىپ تاستالىپ، جەكەلەگەن جەرلەرى تۇزەتىلىپ، 1987 جىلى جارىق كوردى. زامان دۇرىستالىپ، تاۋەلسىزدىك كەلگەننەن كەيىن كۇزەلگەن جەرلەرى قالپىنا كەلتىرىلدى دە، 2002 جىلى شىققان «سەن عانا» رومانىنىڭ العاشقى ءبولىمى رەتىندە جاريالاندى.

بۇل مەنىڭ سوناۋ 70-ءشى جىلداردىڭ باسىندا قاعازعا تۇسكەن «اي نۇرى» اتتى شاعىن حيكاياتىمنىڭ كولەمدى شىعارماعا ۇلاسقانىنىڭ كورىنىسى ەدى. سىنشىل ەرىكتىڭ سىنىپتاس دوسى، عىلىم جولىنا تۇسكەن دارحان ونىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ تىم بىرجاقتىلىعىنا نازار اۋدارىپ، ونى دۇرىستىققا بۇرۋ جولىن نۇسقاعاننان سوڭ، تۋىندىدا كەيىپكەرلەر قاتارى كوبەيگەن. ولاردىڭ ىشىندە قوعامداعى كەلەڭسىزدىكتەر سەبەبىن وزدەرىنشە اجىراتىپ، ولارمەن كۇرەسۋ ءادىسى رەتىندە جالاڭ بەلسەندىلىك ەمەس، بىلىمگە نەگىزدەلگەن قوعامدىق ساياسي-پوزيتسيا  قالىپتاستىرىپ الۋدىڭ ماڭىزدىلىعىنا زەر قويعان ابىلاي، قاسىم سەكىلدى جاستار، ومىرگە ەرىكشە قارايتىن ەرەسەكتەۋ ناركەسكەن، ءتۇرلى مىنەزدى قىزدار  بار-تىن. بۇلاردىڭ قاتارىنا جوعارى وقۋدان كەيىن اۋىلدىق جەردەگى كاسىبي مەكتەپتە ىستەپ، جەتكىنشەكتەرگە زامان تالابىنا لايىق ءبىلىم بەرۋ جانە سانالى قوعامدىق-ساياسي بەلسەندىلىك قاسيەتتى دارىتۋ باعىتىندا قاتارلاستارى تۇسىنە بەرمەيتىن ءبىراز جۇمىس اتقارىپ بارىپ الماتىعا كەلگەن ابىلاي قوسىلعان-دى. ەلىمىزدىڭ دامۋىنىڭ ءار شاعىنا، اۋىزعا الىنبايتىن قاسىرەتتى كەزەڭىنە دە ونىڭ ءوز كوزقاراسى بار-تىن. ول جوعارى وقۋ ورنىنىڭ كومسومول كوميتەتىندە جاۋاپتى قىزمەت اتقارىپ ءجۇرىپ، ستۋدەنتتەردىڭ دەموكراتياشىلدىعىن، قوعامدىق بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ جولىندا پارمەندى جۇمىس جۇرگىزگەنى سونداي، جوعارعى بۋىنداعى كومسومول قىزمەتكەرلەرىن ءبىراز دۇرلىكتىرەدى. ۇزاماي  ءوزىنىڭ ينستيتۋتتا بىرگە وقىعان  قۇربىسى، نەگىزگى قىزمەتىنە قوسا قوعامدىق جۇمىستى بايىپپەن اتقارىپ جۇرگەن جالىندى دامەشتىڭ ىقپالىمەن بىرتىندەپ دارحان، ەرىكتەرمەن دوستاسادى. ولاردىڭ جاستىق شاققا ءتان كوڭىل-كۇيلەرى مەن ءىس-ارەكەتتەرى، ءوزارا قارىم-قاتىناستارى ەل بولاشاعىن، ۇلت قامىن ويلاۋمەن جانە سول جولدا وزىندىك كۇرەس جۇرگىزۋمەن ۇشتاسىپ جاتادى.

كەڭ تىنىستى پولوتنو ەسەبىندە جوبالاعان تۋىندىم وسىنداي جالپى احۋالدا باستاپقى جوسپارىما ساي دامىتىلا بەردى. كىرپىشتەرىن بىرتىندەپ قيۋلاستىرا قالاعان كوركەم ماتىنىمدە كەيىپكەرلەردىڭ بويىنداعى تۋعان ەلگە، جەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، ءساتتى-ءساتسىز عاشىقتىق سەزىمدەر، ادال ماحاببات قوعامدىق بەلسەندى پوزيتسيالارىمەن ۇتىمدى ۇيلەسە، جايباراقات قاراۋعا بولمايتىن نەبىر سىر تۇرىندە ءورىلدى. قوعامدىق دامۋ بارىسىندا كەيبىر ماڭىزدى قۇندىلىق ساناتىنداعى ۇلتتىق ءبىتىم بەلگىلەرىنىڭ وزگەرىسكە ۇشىراپ بارا جاتقانى كورسەتىلدى. نە كەرەك، شىعارمالارىمدا توتاليتارلىق كەزەڭنىڭ ايگىلى ۇلكەن دۇربەلەڭى قارساڭىنداعى شاقتى، جاستار ءومىرىن، ولاردىڭ بۇگىنگى كۇنمەن ۇندەسىپ جاتقان تىنىس-تىرشىلىگىن وقىرماندى بەي-جاي قالدىرمايتىنداي ەتىپ بەينەلەۋگە تىرىسقان ەدىم. وسى تۋىندىلارىم «قارساڭ» جانە «كيەلى مۇرا» اتتى ەكى دەربەس رومان رەتىندە مەنىڭ جەتپىسكە تولۋىما وراي، 2015 جىلى شىققان «جاستىق شاق جىرلارى» اتتى جيناققا ەنگىزىلدى.

سونىمەن، 70-ءشى جىلدارداعى قازاق جاستارىنىڭ الەمى، ياعني  ماكروكوسمى وسى قوس روماننىڭ ميكروكوسمدارىنا شوعىرلاندىرىلدى. «قارساڭ» رومانى ميكروكوسمىن تانۋعا نياز ەسىمدى جاس ءجۋرناليستىڭ قارت كىسىلەر اۋزىنان جيناعان ەسكىلىكتەرىنىڭ ءبىرى بوپ تابىلاتىن قۇستار جايىنداعى اڭىز ارقىلى بەرىلەتىن:   «بىزدە، ادامزات بالاسى اراسىندا مىنانداي جازىلماعان ار زاڭى بار: اركىم شىققان تەگىنىڭ تاريحىن، ءتىلى مەن مادەنيەتىن ءبىلىپ، سۇيۋگە ءتيىس. سولاردى جاۋ شابۋىلىنان جان-تانىمەن قورعاۋعا مىندەتتى. ءوز شاڭىراعىن سۇيگەن عانا بوتەن شاڭىراقتى سىيلاي الادى. كىمدە-كىم ار-ۇجدانىن وسى ەرەجەگە باعىندىرسا – وتانىنىڭ ادال ۇلى سول»، – دەگەن، كۇللى تۋىندى بويى اسىل سەزىمدەرى جەتەگىندە جۇرگەن جاستاردىڭ ىشكى ۇستانىمى سيپاتتى اسەر ەتەتىن تۇجىرىم جاردەمدەسەدى. ال «كيەلى مۇرا» رومانى ميكروكوسمىن كونەنىڭ كوزى ىسپەتتى سىي-قامشىعا بەدەرلەنگەن: «قوس پەندە، شاڭىراق كوتەردىڭ بە، – عۇمىرىڭ ماعان بايلاندى. مەن دەپ تاڭىڭ اتىپ، كۇنىڭ باتسا – تالايىڭمىن، ەلەمەسەڭ – اجالىڭمىن. التىن قازىعىڭ اجارىن بەرمەسە – جات كوزدىڭ جاۋىن الا تۇسەم، تۇتەتكەن ءتۇتىنىڭ قيسىق كوتەرىلسە – سەمە تۇسەم. مەنىڭ سەمگەنىم – وشاعىڭنىڭ سونگەنى. اللانىڭ قالاۋى وسىلاي. ءاۋمين»، – دەلىنەتىن جولدار تانىتىپ، تۋىندىداعى قوعامدىق-شىعارماشىلىق بەلسەندىلىگى ايقىن جاستاردى الدارىنا قويعان ماقساتتارىنا اپارار قاقپانى اشاتىن ماڭىزدى كىلت ىسپەتتى سەزىمگە بولەيدى.

وزىندىك جۇمىسشى ءپالسافام ارقىلى بەلگىلەنگەن ادەبي تاسىلمەن جازىلعان تۋىندىلارىمدا جۇرگىزگەن كوركەمدىك زەرتتەۋلەرىم سوۆەتتىك زامانانىڭ شىندىعىن بىلگىسى كەلەتىن اركىمنىڭ كوڭىلىنەن شىعۋى كەرەك دەپ سەنەم. كەشەگى توتاليتارلىق داۋىردە ءومىر سۇرگەن قىز-جىگىتتەردىڭ  جان-دۇنيەسىن تانىپ،  كوركەم تاريحىن كورگىسى كەلەتىن قالىڭ كوپشىلىك، بولاشاققا قول سوزعان جاس ازاماتتار بۇلارعا بەيتاراپ قاراماۋعا ءتيىس. ىشكى ويىم وسىنداي.

انىعىن ايتقاندا، توتاليتاريزم داۋىرىندەگى جاستار ءومىرىن ارقاۋ ەتكەن شىعارمام ءۇش روماننان تۇرۋى كەرەك بولاتىن. بىراق بەلگىلى تاريحي وقيعالار بۇل جوسپارىمدى ۇزۋگە يتەرمەلەگەن-ءدى. بۇرىنعى بايتاق ەلىمىزدەگى بيلەۋشى كوممۋنيستىك پارتيا 1985 جىلى ماسكەۋدە جاريا ەتكەن قايتا قۇرۋ ساياساتىنىڭ، سول جاڭا باعىتقا يلانعاننان تۋعان 1986 جىلعى ايگىلى جەلتوقسان ساياسي كوتەرىلىسىنىڭ ىزعىرىعى باسىلا كەلە، ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدا دا ورنىعا باستاۋى مەنىڭ تريلوگيا حاقىنداعى باستاپقى جوسپاردى كۇرت وزگەرتتى.

مەن بۇتكىل جان-دۇنيەممەن تاريحتاعى «اقتاڭداقتار» قۇپياسىن اشۋ ىسىنە بەرىلىپ كەتتىم. تەك تاۋەلسىز ەلىمىزدە ازاماتتارىمىزدى قايران قالدىرىپ، وعاشتىعىمەن كوپشىلىكتى ءدۇر سىلكىندىرگەن 2011 جىلعى جاڭاوزەن وقيعاسى جاستار جايىنداعى تۋىندىلارىمنىڭ تىزبەگىن جالعاستىرۋ قاجەتتىگى جايىندا ويلانتتى. مەنىڭ بايىرعى سۇيىكتى كەيىپكەرىم ەرىكتىڭ قاتىسۋىمەن جاس ۇرپاقتىڭ جاڭا بۋىنى ساحناعا شىعار ۋاقىتى تۋدى دەپ ءبىلدىم. الايدا ازىرگە ءۇشىنشى تومعا ءىز سالۋى عانا ىقتيمال ءبىر شاعىن شىعارما – تەك «جۇرەگىڭە سەن» اتتى اڭگىمە عانا جارىق كوردى. ونىڭ ءوزى وقىس جاعداي شۇعىل ءۇن قاتۋدى كۇن تارتىبىنە شىعارعاندىقتان، ەركىڭنەن تىس شاپشاڭ جازىلعان بولاتىن. ال ۇلكەن پولوتنوعا كىرىسۋگە ۋاقىت تاپشىلىق ەتىپ تۇردى.

مەن وقىرماندى، جاس ۇرپاقتى تاريحپەن تاربيەلەۋ، تاريحتىڭ ەندى اشىلىپ جاتقان قارالى بەتتەرىنە نازار اۋدارتىپ، تانىتۋ ارقىلى تاربيەلەۋ ىسىنە اتسالىسۋدى بىردەن-ءبىر پارىزىم دەپ بىلەتىن ەدىم. سوندىقتان ەلىمىز مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەلى ءتۇرلى زەرتتەۋلەر، پۋبليتسيستيكالىق ماقالالار، تاريحي مينياتيۋرالار، حيكاياتتار، روماندار جازىپ جۇرگەنمىن.

ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس تاقىرىبىمەن سوۆەتتىك داۋىردە، ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسىنىڭ 80 جىلدىعى قارساڭىندا «سوتسياليستىك قازاقستان» (قازىرگى «ەگەمەن قازاقستان») ءۇشىن ماقالا ازىرلەۋدەن باستاپ  قاتتى اۋەستەنگەنمىن-ءدى. شىدامسىزدانا قولعا قالام الىپ، «1905» رومانىن جازا باستاعان ەدىم. ول شاقتا الاش قايراتكەرلەرى جايىندا اشىق جازۋ مۇمكىن ەمەس-ءتىن، مەن ءاليحان بوكەيحانوۆ وبرازىن عاليبەك نۇرمۇحامەتۇلى دەگەن ەسىممەن شىعارۋعا تىرىسقان بولاتىنمىن.

روماننىڭ العاشقى جۋرنالدىق نۇسقاسى 1989 جىلى جارىق كوردى. ەسىمدە، سول جىلعى قاڭتاردا «قازاق ادەبيەتى» گازەتى مەنىڭ احمەت بايتۇرسىنوۆ جايىنداعى «كوزقاراس ەۆوليۋتسياسى» دەگەن ماقالامدى جاريا ەتتى (1988 جىلعى قاراشادا ول باسقا دا الاشوردالىقتارمەن بىرگە اقتالعان بولاتىن). احاڭنىڭ ءتىلشى-عالىمدىق ەڭبەگى وعان دەيىن-اق رەسمي زەرتتەۋگە تۇسكەنمەن، ساياسي قىزمەتى اشىلماعان-تىن. ماقالامدا سوعان شامالى كوز جۇگىرتىپ، ونىڭ «كوزجۇمباي ۇلتشىلدىقتان» امان ەكەنىن ايتىپ جازعان ەدىم.

وسى جىلى مۇستافا شوقاەۆ جايىندا ەكى ماقالا جاريالادىم. العاشقىسى «انا ءتىلى» گازەتىنە 1989 جىلعى مامىر ايىندا شىقتى. شاعىن، سول كەزگى قاتتى ساياسي-يدەولوگيالىق شەكتەۋدى ەسكەرە وتىرىپ، بەيتاراپتاۋ پوزيتسيامەن، جالپى جۇرتشىلىققا العاشقى قاجەت اقپارات بەرۋ تۇرعىسىنان جازىلعان ەدى. ەسىمدە، ماقالا ۇسىنىلعان بەتتە جاريالاندى، گازەت شىققاننان كەيىن حابارلاسقانداردىڭ كەيبىرى: «تاۋبە، مۇستافا تۋرالى وقيتىن دا، سۋرەتىن كورەتىن دە كۇن تۋدى» دەپ ريزاشىلىق ءبىلدىرىپ جاتتى. ۇلت مارتەبەسىن كوتەرۋدە قالىڭ جۇرتشىلىققا بەيتانىس ايرىقشا جاريالانىمدارىمەن حالىق سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنىپ جۇرگەن وسى گازەتتىڭ باس رەداكتورى جارىلقاپ بەيسەنباەۆ سوندا ۇلى تۇلعا جايىندا سونشاما قىسقا جازعانىما وكىنىش بىلدىرگەن-ءتىن. سول جىلعى قاراشادا «قازاق ادەبيەتىنىڭ» قوس بەتىنە مەنىڭ وسىناۋ عالامات ازاتتىق قايراتكەرىن ءبىرشاما تولىق تانىستىراتىن، ساياسي پورترەتى ىسپەتتى ماقالام باسىلدى.

كەلەسى 1990 جىلدىڭ ورتا شاماسىندا «قازاق ادەبيەتى» تاعى دا مۇستافا تۋرالى جاريالانىم بەردى: اتاقتى جازۋشى ءانۋار ءالىمجانوۆتىڭ ماقالاسى شىقتى. وتە جاقسى جازىلعان، تانىمدى، تىڭ ويلارىمەن مەنىڭ بىلتىرعى  جازعاندارىمدى تولىقتىراتىن جۇمىس. تەك ءبىر قىزىعى، «قازاق ادەبيەتى» گازەتى ونى ەميگرانت مۇستافا شوقاەۆ تۋرالى شىققان ءبىرىنشى جاريالانىم دەپ باسا ايتا وتىرىپ ۇسىنىپتى. بۇعان سول كەزدەگى جازۋشىلاردىڭ ءبىر ۇلكەن جيىنىندا جازۋشى جانە زەرتتەۋشى تۇرسىن جۇرتباي نازار اۋدارىپ، سىني تۇرعىدا سويلەدى (سونىسى ءۇشىن ارتىنشا، ماعان ءوزى ايتقانداي، «اعالارىنىڭ» وڭاشا تالقىسىنا، عايباتتاۋ تەزىنە ءتۇسىپتى). «قازاق ادەبيەتىنىڭ» باس رەداكتورىنا مەن ءوزىم دە تىكەلەي ساۋال قويىپ سۇراعانمىن: انەكەڭ قولداپ دارىپتەۋگە مۇقتاج قالامگەر ەمەس، نەلىكتەن گازەت ءوزىن-ءوزى جوققا شىعارىپ،  وتكەن جىلى عانا مەنىڭ زەرتتەۋ-ماقالامدى باسقانىن جاسىرعان، ونىسى نەسى، ەسىمى جابىق بوپ كەلگەن قايراتكەر تۋرالى قۇددى تۇڭعىش رەت جازىپ وتىرعانداي بولۋى قالاي دەگەن تۇرعىدا. بىراق ول مۇنداي تەرىس ىستەرىنە قىسىلعان جوق. مەن «ءانۋار ۇلكەن جازۋشى عوي» دەگەن سياقتى سىرعىتپا جاۋاپ قانا ەستىدىم. سوعان قاراعاندا، الگى جالعان اقپاراتتى بەلگىلى ءبىر توپ وزدەرىنە عانا ءمالىم سەبەپپەن، سانالى تۇردە تاراتتى...

1889 جىلعى مامىردىڭ سوڭىنا قاراي سوۆەت وداعى جوعارعى سوتىنىڭ پلەنۋمى ساياسي رەپرەسسيا قۇربانى، قازاقتىڭ ۇلتتىق كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆتى اقتادى دا، ماۋسىمنىڭ باسىندا «قازاق ادەبيەتى» قوس بەتىنە مەنىڭ ول جايىنداعى ماقالامدى ورنالاستىردى. قىزىعى، وسى ماقالا 1990 جىلى شىققان مەنىڭ «جازىقسىز جاپا شەككەندەر» اتتى جيناعىمنان الىپ تاستالدى. بۇل جايىندا «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ العاشقى توراعاسى، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى سانجار جاندوسوۆ «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنە بەرگەن ماقالاسىندا «مۇنداي جارتىكەش جاريالىلىقتى تۇسىنبەيتىنىن» ايتىپ، قىنجىلىس بىلدىرگەن ەدى.

ودان دا قىزىعى ەستە، جيناق جازۋشىلار وداعى سىيلىعىنان ۇمىتكەرلەر تىزىمىنەن سوڭعى ساتتە الىنىپ تاستالدى. بىردە ماعان وداق قىزمەتكەرى نەسىپبەك ايتوۆ سىيلىق جونىندەگى كوميسسيانىڭ شەشىمىمەن وزدەرىنىڭ بۇرىن جابىق بوپ كەلگەن  تاقىرىپتا جازىلىپ، قايتا قۇرۋ كەزىندە تۇڭعىش رەت جەكە باسىلىم بوپ شىققان «جازىقسىز جاپا شەككەندەر» اتتى جيناقتى سىيلىقتان بىردەن-ءبىر ۇمىتكەر كىتاپ رەتىندە سەكرەتارياتتىڭ بەكىتۋىنە ۇسىنعانىن، بىراق كوميسسيا ۇيعارىمىنا كەرەعار، تۇسىنىكسىز سەبەپپەن لاۋرەاتتار تىزىمىنەن مەنىڭ كىتابىمنىڭ سىزىلىپ قالعانىن، كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ قايتا قۇرۋ ساياساتىنىڭ العاشقى ءساتتى جەمىسىن باعالاي الماعان  سەكرەتاريات شەشىمىنە قايران قالىپ وتىرعاندارىن ايتتى. «اقىر وداققا كەلىپ قالدىڭىز عوي، باسشىعا كىرىڭىزشى، قازىر ەكىنشى حاتشى ورنىندا وتىر، نەگە ولاي جاساعانىن وزىنەن سۇراڭىزشى» دەدى. الايدا ەكىنشى حاتشى ەشتەڭەنى ءتۇسىندىرىپ اۋرەگە تۇسپەدى، «سىيلىقتى ساعان بەرمەيىك دەدىك، ءبىتتى، ءبىزدىڭ وعان پراۆامىز بار عوي» دەپ شولاق قايىردى.

مۇنىڭ ءبارى مەنى وزدەرىنىڭ ىشكى «ساياساتتارىن» استىرتىن تۇردە  جۇرگىزە بەرۋشىلەردىڭ ادىلدىكتەن ادا قىلىقتارىنا قاساقانا، ۇلتتىق  مۇددەگە جاۋاپ بەرۋگە ءتيىس دەپ ەسەپتەيتىن باعىتىممەن، ءوز قۇبىلامدى بەتكە ۇستاۋدان تايماي، تاباندى تۇردە ەڭبەك ەتە بەرۋگە يتەرمەلەدى. مەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان جەكەلەگەن تاريحي تۇلعالار جانە ولاردىڭ مەرەيلى داتالارىنا، ءتۇرلى ماڭىزدى تاريحي وقيعالارعا (جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ 30 جىلدىعى، قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ 100 جىلدىعى، ت.ب.) وراي زەرتتەۋلەر، پۋبليتسيستيكالىق ماقالالار، تاريحي مينياتيۋرالار جازۋدى توقتاتقان ەمەسپىن.

الاش-وردانىڭ 100 جىلدىعى قارساڭىندا الاش قوزعالىسىنىڭ ومىرگە كەلگەن شاعىن، دامۋ جولىن، شىرقاۋ شىڭىن كورسەتەتىن ءۇش تومدىق «الاشيا» اتتى ون داپتەردەن (بولىمنەن) تۇراتىن ءريسالا (تاريحي رومان) ازىرلەدىم. بۇل توڭىرەكتە ورىندالۋىن توسىپ جاتقان ءالى تالاي جوسپار بار. سولاردى رەتتەي كەلە، بالكىم، اللا-تاعالا قوش كورسە، ەرىك پەن ونىڭ زامانداستارىنىڭ سۋ جاڭا تاريحتاعى قىزمەتىنە ورالۋدىڭ، ياعني كوپتەن كەزەگىن كۇتىپ تۇرعان جاس زيالىلار جايىنداعى ءۇشىنشى تومعا الاڭسىز كىرىسۋدىڭ دە ءساتى تۋار...

«ءبىر تۋىندىنىڭ تاريحى» اتتى جاڭا ايدار اشىلعانىن حابارلاعان نۇرلىبەك ساماتۇلىنىڭ حاتى تۇرتكى بولعاننان سوڭ جازىلعان ەسكە تۇسىرۋلەرىمدى وسىمەن اياقتايىن...

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz