(ا.پ. چەحوۆ «چەرنىي موناح»)

الەمدىك ادەبيەتتىڭ ۇلى سۋرەتكەرلەرىنىڭ ءبىرى انتون پاۆلوۆيچ چەحوۆتىڭ «چەرنىي موناح» اڭگىمەسى زيالى ورتالاردا كۇنى بۇگىنگە دەيىن تالقىلانىپ، تەاتر ساحنالارىندا قويىلىمى ءجۇرىپ كەلە جاتقان تەرەڭ ماعىنالى، ءتىپتى قايشىلىقتى، سودان دا بولار، وتە ءبىر كۇردەلى ەرەكشە تۋىندى.

ۋاقىت پەن زاماندار، ورتا مەن قوعامدار وزگەرگەنىمەن، ادامنىڭ تۇپكى جاراتىلىسىنىڭ، بولمىسىنىڭ، ەڭ اقىرى جان-دۇنيەسىنىڭ سونشالىق وزگەرە قويمايتىنى ءمالىم. ءيا، وسىدان سان مىڭ جىل بۇرىن دا، قازىر دە ادام بولۋدىڭ ءمانىسى ادامشا ءومىر ءسۇرۋ، ۇرپاق ءوسىرۋ، اماندىعىن قامتاماسىز ەتۋ، سانامەن، ويمەن وتباسىندا، قوعامدا عۇمىر كەشۋ، بەلگىلى ءبىر جەتىستىكتەرگە جەتۋ جولىمەن وزىنە، ورتاسىنا، اقىرى ەلىنە پايدا تيگىزۋ بولسا كەرەك. سوندىقتان ادام بالاسى بۇگىنگىمەن قاتار ءاردايىم وتكەنگە ورالىپ، ادامزاتتىڭ بۇعان دەيىنگى تىرشىلىك تاجىريبەسىن وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، زەرتتەپ، زەردەلەپ وتىراتىنى تابيعي قاجەتتىلىك. ونىڭ ىشىندە كوركەم ادەبيەتتىڭ ورنى بولەك، ارينە.

كوزىقاراقتى وقىرمانعا «چەرنىي موناح» اڭگىمەسىنىڭ جالپى جەلىسى ءمالىم بولار. بولاشاعىنان كوپ ءۇمىت كۇتكىزگەن جاس عالىم، ماگيستر-فيلوسوف قوعامدا وزىنە لايىق ورنىن الۋ مۇددەسىندە ۇزدىكسىز وقۋدىڭ، ىزدەنۋدىڭ جولىندا ءجۇرىپ، جۇيكەسىن شارشاتىپ الادى. سوندىقتان ءبىراز تىنىعىپ دەمالۋ ءۇشىن بالالىق شاعىن وتكىزگەن اۋلىنا كەلىپ، جاستايىنان جەتىم قالعان كەزىندە وزىنە قامقورشى، تاربيەلەۋشى بولعان، ەندىگى جالعىز قىزى تانيامەن بىرگە تۇراتىن پەسوتسكيدىڭ يەلىگىنە ورالادى. بۇل مەكەننىڭ ەرەكشەلىگى قولدان وسىرىلگەن الما باعى مەن وعان جالعاساتىن تابيعي باق-توعاي. پەسوتسكيدىڭ تىرشىلىك كوزى، انىعى ونىڭ بۇكىل ءومىرىنىڭ ءمانىسى ءوزى قوجالىق ەتەتىن الما باعى، ودان تۇسەتىن پايدا. قولاستىنداعى قىزمەتشى-شارۋالاردىڭ الگى باقتاعى، ءتىپتى، جالعىز ءتۇپ الما اعاشىنا دۇرىس قاراماۋى ول ءۇشىن اقىرزامان، اپاتتاي كورىنەدى. الما باعىندا (بىزدەگى سانسىز مەكەمەلەردەگىدەي) كۇنى-ءتۇنى تىنىم جوق، ارى-بەرى بىتپەيتىن قوزعالىس، قاپ-قارا، قويۋ اششى ءتۇتىن، جانتالاسقان جۇمىسشىلار، ايعاي-شۋ. ال، وعان جالعاساتىن تابيعي «مۇڭلى دا قاتال» توعايدا ءبارى مۇلدە كەرىسىنشە، ءۇنسىز تىنىشتىق، مولدىرەپ اققان وزەن، قۇستاردىڭ شىرىلى، مۇنداعى كوڭىل-كۇي ولەڭ، سيمفونيا جازۋعا شاقىرعانداي. بۇل ارادا جاساندى ۇسقىنسىزدىق پەن پايدا قۋشىلىقتان شىعاتىن جانتالاس جوق، سابىرعا شاقىراتىن تىلسىم دا راحات دۇنيە. كوۆرين تاپ بولعان ورتا ونىڭ ءوزىنىڭ دە ەكىگە بولىنگەن  بولمىسىنداي، ءبىرى ءوزى عانا سەزىنە الاتىن پوەتيكالىق، فيلوسوفيالىق قۇپيا ىشكى الەمى، ەكىنشىسى اينالاسىنداعىلار كورە الاتىن سىرتقى بەينەسى، وقىعاندىعى، اقىل-قابىلەتى، «جارقىن كەلەشەگى». وعان جەتۋ ءۇشىن كوۆريندە دە الگى الما باعىنداعىداي تىنىم جوق، كۇن-ءتۇن دەمەي وقۋ، توڭىرەگىنە ءوزىنىڭ ارتىقشىلىعىن دالەلدەۋ. باقتاعى قويۋ ءتۇتىن ءتارىزدى ونىڭ ءومىرىنىڭ وسىنداي قيىن جولى دا مۇنىڭ وي-ساناسىن جاۋلاپ، تۇنشىقتىرىپ بارادى.

بالالىق شاعى وتكەن جەرلەرگە قايتا ورالۋى، قاتىگەزدىكتەن، ءتۇرلى ارامدىقتان ادا بالالىق كەزەڭنىڭ ەستەلىكتەرى، تابيعاتتىڭ شىنايىلىعى، توعايدىڭ تازالىعى كوۆريننىڭ قاجي باستاعان كوڭىلىن كوتەرىپ، جانىنداعى ادامداردى دا جاقسى كورگىزىپ، بويىندا سەرگەكتىك پايدا بولادى. الايدا ويىندا سول ادەتتەگىدەي مازاسىزدىق، جوعارى مانساپتى، «جارقىن كەلەشەكتى» بولۋ ۇدەسىندەگى جانتالاستان بۇل دا قۇتىلا المايدى.

وسىنداي ارپالىستى كەزەڭدە بۇرىندا ءبىر ەستىگەندەي بولعان «قارا سوپى» تۋرالى اڭىز ونىڭ ەسىنە تۇسە بەرەدى. ول جايىندا وزىمەن ءجيى تىلدەسە باستاعان تانيامەن بولىسەدى، الايدا وقۋى از جاس قىزدىڭ تۇسىنىگىنە بۇل مۇلدە بوتەن جايت ەدى. وسىلايشا وزىنە عانا ءمالىم كۇيدە جۇرگەن كۇندەرىنىڭ بىرىندە كوۆرين وزىنە الىستان قۇيىن رەتىندە پايدا بولىپ، جاقىنداعاندا انىق بەينەگە اينالعان قارا سوپىنى كورىپ، كوپ ۇزاماي ونىمەن كەزدەسەدى. ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسى بىرشاماعا سوزىلىپ، كوۆرين اينالاسىنداعى ادامداردان تابا الماعان تۇسىنىستىكتى، ءوزىنىڭ ويىمەن ۇندەستىكتى قارا سوپىنىڭ ايتقاندارىنان تابادى. ەكەۋارا اڭگىمەنىڭ كوڭىلىنە جاققانى سونشالىق، جانى جاي تاۋىپ راحاتقا بولەنەدى. ودان سايىن كوپ ىزدەنىپ جۇمىس ىستەۋگە ۇمتىلىسى كۇشەيەدى. قارا سوپى كوۆرين شەشىمىن، ءمانىن تابا الماي جۇرگەن ماڭگىلىك شىندىقتىڭ بار جوعى، ادامزاتتىڭ جارقىن كەلەشەگى، جەكە ادامنىڭ ەركىندىگى، ازاتتىعى ءتارىزدى تاقىرىپتاردا ونىڭ ويىمەن سايكەس كەلەتىن پىكىرلەردى ايتىپ مۇنىڭ سەنىمىن ابدەن قۋاتتاي تۇسەدى. ەلەسپەن كەلەتىن قارا سوپىمەن ءاربىر سۇحباتتان سوڭ كوۆرين ءوزىن شەكسىز باقىتتى سەزىنەدى. ونى ۇلىنداي كورەتىن پەسوتسكيدى قاتتى سيلاپ، ءتىپتى تانياعا وزىنە كۇيەۋگە شىعۋعا ۇسىنىس جاسايدى.

ارينە، كوۆرين قارا سوپىمەن كەزدەسۋىنىڭ قيال ەكەنىن، شىن مانىسىندە ونىڭ جوق ەكەنىن تۇسىنەدى، بۇل كۇيىنە قاتتى الاڭدايدى دا. بىراق ءوزىنىڭ وي-ساناسىنا، جان-دۇنيەسىنە جاقىندىق پەن رۋحاني ءلاززاتتى قارا سوپىمەن سۇحباتتان عانا الاتىن بولعاندىقتان ودان ايىرىلعىسى كەلمەيدى. كوپ ۇزاماي كۇيەۋىنىڭ جۇيكە اۋرۋىنا شالدىققانىن تانيا دا، اكەسى دە ءبىلىپ، كوۆريندى ەمدەلۋگە كوندىرەدى. ءارتۇرلى ەم قابىلداۋ ساتىنەن باستاپ وعان قارا سوپىنىڭ كەلۋى دە ازايىپ، اقىرى ءبىرجولا جوعالادى. الايدا سوپىدان ايىرىلعان كۇننەن باستاپ كوۆريننىڭ دە كوڭىل-كۇيى تۇپكىلىكتى كۇيرەپ، دەنساۋلىعى، بولمىسى مۇلدە قاراما-قايشى جاققا قاراي وزگەرەدى. ءبىلىم قۋىپ ىزدەنۋدىڭ، ەڭبەك ەتۋدىڭ، ءتىپتى ءومىر ءسۇرۋدىڭ ءمانىسى جوعالا باستايدى. الدىمەن پەسوتسكيمەن اراقاتىناسى ابدەن ۋشىعىپ، اقىرىندا تانيامەن اجىراسۋىنا اكەلىپ سوعادى. كۇيىككە شىداماعان اكەسىنەن ايىرىلعان تانيانىڭ بۇعان اسا جيىركەنىشپەن جازعان حاتى كوۆريننىڭ ونسىز دا قيراعان بولمىسىن ودان ارى قۇلدىراتىپ، كەزەكتى ءبىر ەمدەلۋ ساپارىندا قارا سوپىمەن سوڭعى مارتە كەزدەسىپ، ەڭ اقىرعى رەت شەكسىز باقىتتى ءساتتى باسىنان وتكىزىپ بارىپ ءوزى دە و دۇنيەگە اتتانادى.

زەرتتەۋشىلەر ا.پ.چەحوۆتىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ كەيىنگى كەزەڭىندە فيلوسوفيالىق، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، الەۋمەتتىك-قوعامدىق تاقىرىپتىڭ استارىنا پسيحو-فيلوسوفيالىق جاعىنان تەرەڭدەي بارعانىن ايتادى. بۇل قاتاردا «دوم س مەزونينوم»، «پالاتا №6»، «پوپرىگۋنيا» تۋىندىلارى، سولاردىڭ ىشىندە «چەرنىي موناح» پوۆەسى بولەك اتالادى. مۇنىڭ سەبەبى، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، شىعارما سيۋجەتىنىڭ ەرەكشەلىگىندە، ميستيكا مەن رەاليزمنىڭ تىعىز ارالاسىپ، ءتىپتى وقىرماننىڭ وزىنە ولاردىڭ اراجىگىن اجىراتۋ قيىنعا سوعاتىنىندا. رەاليستىك كەيىپكەر كوۆريننىڭ ميستيكالىق كەيىپكەر قارا سوپىمەن كەزدەسۋى قيال ەكەنى بىلىنسە دە، ونىمەن سۇحباتى ەكى ادام اراسىنداعى كادىمگى اڭگىمەدەن ەشقانداي ايىرماسى جوق. تەك قانا قارا سوپى ايتاتىن وي-پىكىرلەردىڭ عانا مازمۇنى بولەك. ولاردىڭ ءمانىسى ءبىلىم مەن ىزدەنۋدىڭ اۋىر ازابىن باستان كەشىپ، جەكە باسىنىڭ عانا ەمەس، «بارشا ادامزاتتىڭ جارقىن كەلەشەككە جەتۋىنىڭ» جولىن تاپپاي كۇيزەلىستە جۇرگەن كوۆرين ءتارىزدى كوپ جاس تالانتتاردىڭ وزىنە سەنىمىن شەكسىز كۇشەيتۋ، العان باعىتىنىڭ دۇرىستىعىن سەزدىرىپ، ىنتا-جىگەرىن ارتتىرۋ، اقىرىندا بۇلاردى «قۇدايدىڭ ءوزى تاڭداپ العان» ەرەكشە جاندار ەكەنىنە كوزىن جەتكىزۋدە. ارينە، مۇنىڭ تۇبىندە ۇلكەن تراگەدياعا اپارىپ سوعاتىن اداسۋشىلىق، ءوز قابىلەتتەرىن اسىرا باعالاۋشىلىق ەكەنى تۇسىنىكتى. دەسەك تە، كەز كەلگەن ادام بالاسىنىڭ الدىمەن تويىنىپ تاماق ءىشۋ، ءبۇتىن كيىم كيۋ ءتارىزدى ءتان قاجەتتىلىگىن قاناعاتتاندىرعان سوڭ، كوۆريندەر سياقتى ەندى اينالاسىنا، قوعامعا، اقىرىندا بارشا الەمگە ءوزىن مويىنداتۋ، تانىلۋ، تاريحتا اتىن قالدىرۋ سىندى الدامشى بولسا دا جان قاجەتتىلىگى باس كوتەرەتىنى بەلگىلى. قازاق ماقالى بۇل جونىندە - «كەدەي باي بولسام دەيدى، باي قۇداي بولسام دەيدى». ەندەشە، ءاربىر ادامنىڭ ويى مەن بويىندا ءارتۇرلى نىسانداعى ءوز «قارا سوپىسى» بارى كامىل.

ءبىلىمى، تالانتى، ەڭبەگىمەن بەلگىلى ءبىر جەتىستىكتەرگە جەتكەن ادامدارعا ءتۇرلى لاۋازىم، اتاق، ماراپاتتاردىڭ بەرىلىپ جاتاتىنى وسىنداي مويىندالۋدىڭ ءبىر نىسانى. انىعىنا كەلگەندە، مۇنداي ماراپات-اتاقتاردىڭ دا كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاۋعا بولمايتىن ويدان، قيالدان تۋىنداعان جاساندى ۇعىم ەكەندىگى تۇسىنىكتى. ونىڭ بار ءمانىسى - ادامداردىڭ قىزمەت، ەڭبەگىن باعالاعاندى بىلدىرگەندەي بولىپ، ودان ءارى قاراي ۇمىتتەندىرۋ، ىنتالاندىرۋ، قايراۋ. باسقاشا ايتقاندا – الداۋ.  ا.پ.چەحوۆتىڭ پوۆەسىندەگى جاس عالىمنىڭ قارا سوپى سىندى قيالي كەيىپكەرمەن بىرنەشە مارتە سۇحباتتاسۋىنىڭ، ودان ايرىقشا قاناعات، راحات الىپ، ءوزىن شەكسىز باقىتتى سەزىنۋىنىڭ دە ءمانى وسىندا. مۇنداي سەنىمگە قيال تۇرىندە جەتكەندەي بولعان كوۆريننىڭ «ءيا، اۋرۋ ەكەنىمدى بىلەمىن، بىراق ودان ەشكىمگە ەشقانداي زيان جوق قوي» دەگەن قارسىلىعىنا قاراماستان زورلىقپەن ەمدەلۋى، اقىرىندا ودان ايىرىلعان سوڭ تۇپكىلىكتى كۇيرەۋى شىعارمانىڭ كۋلميناتسيالىق ءساتى، ءتۇيىنى دەيمىز. ادامزات ءومىرىنىڭ سان سالالارىندا جەكەلەگەن تۇلعالاردىڭ ۇلى جەتىستىكتەرگە جەتۋى دە ويدىڭ، قيالدىڭ، وزگەلەرگە كورىنىپ سەزىلە بەرمەيتىن تىلسىم دۇنيەلەردىڭ ناتيجەسى ەكەندىگى ءجيى كەزدەسەتىنى، ولاردىڭ باسىم بولىگى سول ءۇشىن قۇرباندىققا شالىنعاندارى دا تاريحتان جاقسى ءمالىم.

شىعارمانىڭ ءون بويىندا ءورىلىپ وتىراتىن بىرىنە-ءبىرى مۇلدە قاراما-قارسى كاتەگوريالاردىڭ، ياعني، جاساندى سۇرىقسىز باق پەن تابيعي تىلسىم توعاي، قولدان جاسالعان اششى قويۋ ءتۇتىن اراسىندا ءجۇرىپ اينالاسىنداعى تابيعي ادەمىلىكتى كورىپ سەزىنۋدەن قالعان توپ، كارىلىك پەن جاستىق، ماتەريالدىق دۇنيە مەن رۋحاني الەم، تار شەڭبەردەگى ورتا مەن فيلوسوفيالىق ويلار ت.ب.، بىتىسپەس قايشىلىعى مەن قاتال شىندىعى الگىندەي «شەكسىز باقىتتىڭ، جارقىن كەلەشەكتىڭ، ماڭگىلىك ءومىردىڭ» بولۋىن قابىلداي المايتىن ورتادا  مۇمكىن ەمەستىگىن بىلدىرەدى.

مۇحتار كارىباي

وش قالاسى

Abai.kz