«... ارينە، ەڭ ءبىر قيىن كەزەڭدەردە ۇلتتى قونجىراتپاۋدىڭ قۋاتتى قارۋى بولعان قازاق ءتىلى بۇگىنگى ازات ومىرىمىزدە دە ۇلتتى تۇتاستاندىرۋدىڭ تەتىگى بولۋعا ءتيىس».

ن.نازارباەۆ

بەلگىلى ءبىر مەملەكەتتەگى ءتىل ساياساتى تۋرالى ءسوز ءسوز بولعان شاقتا ەڭ الدىمەن ونىڭ ۇلتتىق قۇرامىن قاپەرگە الۋعا ءتيىسپىز. وسى ماسەلە ەلىمىزدەگى پارتيالار تاراپىنان ءجىتى نازارعا الىنعان الىنىپ تا كەلەدى. قازاقستان كوپ ۇلتتى مەملەكەتتەن ءبىر ۇلتتى مەملەكەتكە اينالا باستاعانى داۋ تۋدىرمايتىن شىندىققا اينالا باستادى. وسىعان بايلانىستى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قانات جايۋىنا پارلامەنتتەگى ءار پارتيا ءوز ۇلەسىن قوسىپ جاتىر. بۇرىن «قازاقستان حالىق پارتياسىنىڭ» سايتتى ءبىر عانا ورىس تىلىنە باسىمدىق بەرسە، ەندى مەملەكەتتىك تىلدەگى ماتەريالدارى انا تىلىمىزدە ساۋاتتى دا مازمۇندى بولىپ سايلاۋشىلارىن قۋانتىپ وتىر https://qhp.kz/kk/ .

الەمدە  كحدر (99,1% كارىستەر), وڭتۇستىك كورەيا (98,8% كارىستەر), جاپونيا (98,5% جاپوندار), ارمەنيا (98,1% ارمياندار), بانگلادەش (98% بەنگالدار), پولشا (96,7% پولياكتار) سياقتى مونوەتنيكالىق مەملەكەت ەمەس، دەسەك تە، 19 ملن. اسا حالقى بار ەلدە، ياعني ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا سانى ملن. اساتىن قازاق (70,9%) پەن ورىستان (17,3%) باسقا ۇزىن سانى 100 جانە 50, 30 مىڭنان اساتىن ونداعان ۇلت وكىلدەرى ءومىر سۇرەدى. وسى سوڭعىلارىن ناقتىلاي ايتساق، وزبەكتەر 3,2%-دى، ۋكرايندار 1,5%-دى، ۇيعىرلار 1,4%-دى، تاتارلار 1,1%-دى قۇرايدى. بۇعان 178 مىڭ نەمىس، 112 مىڭ تۇرىك، 110 مىڭ ازەربايجان، 108 مىڭ كارىس، 72 مىڭ دۇنگەن، 54 مىڭ بەلارۋس، 48 مىڭ تاجىك، 46 مىڭ كۇرد، 33 مىڭ شەشەن، 30 مىڭ پولياك ۇلتىنىڭ وكىلدەرى تيتۋلدى ۇلتپەن بەرەكەسى جاراسا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. 200 مىڭنان استام (قىرعىز، مولدوۆان، ەۆرەي، ت.ب.) وزگە ۇلت وكىلدەرى جانە بار. دەمەك، ءبىر وڭىردە ءبىر تىلدىلىك، قالعان جەرلەردە قوس تىلدىلىك پەن ءۇش تىلدىلىك ورىن العان قازاقستاندا ءتىل ساياساتىنا مەملەكەت تۇرعىسىنان ءمان بەرمەۋ ۇلكەن قاتەلىك بولار ەدى.

وسىدان 7 جىل بۇرىن سول كەزدەگى «Nur Otan» پارتياسى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى باۋىرجان بايبەكتى ايقىن گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا: «ەلباسىمىز، "نۇر وتان" پارتياسىنىڭ توراعاسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ساليقالى ساياساتىنىڭ ارقاسىندا ءبىز مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىندە ۇلكەن تابىستارعا قول جەتكىزدىك. مەملەكەت باسشىسى قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىنا بارلىق قاجەتتى قۇقىقتىق، ۇيىمداستىرۋشىلىق، قارجىلىق جاعدايدى جاساپ بەردى. ءتىلدىڭ ستاتۋسى كونستيتۋتسيادا كورسەتىلگەن. ءتىل تۋرالى ارنايى زاڭ بار. مەملەكەتتىك باعدارلاما قابىلداندى. قىرۋار قارجى ءبولىنىپ جاتىر...

... دەگەنمەن، قولدا بار مۇمكىندىكتەرگە قاراماستان مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ جاعدايى قوعامدا ءوزىنىڭ كوكەيكەستىلىگىن جوعالتپاي كەلەدى. بۇل ءبىر جاعىنان، تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى ۋاقىتتاعى ىشكى جاعدايدىڭ ەرەكشەلىكتەرىن، باسقا دا تولىپ جاتقان ەتنوساياسي جانە قالىپتاسقان مەنتالدىق فاكتورلاردى ەسكەرسەك، وبەكتيۆتى قۇبىلىس. ال ەكىنشى جاعىنان الساق، تۇبىندە ماسەلە ءوزىمىزدىڭ، ءتيىستى وكىلەتتى ورگانداردىڭ ەنجارلىعىنا، ناۋقانشىلدىققا اۋەستىگىنە، ورىنداۋشىلىق ءتارتىبىنىڭ بولماۋىنا كەلىپ تىرەلەدى. بۇعان باق قۇرالدارىنداعى سان-الۋان ماقالالار مەن جاريالانىمدار، ۇلت زيالىلارىنىڭ جانايقايى، الىسقا بارماي-اق قويالىق، پارتيا پوشتاسىنا تولاسسىز كەلىپ ءتۇسىپ جاتقان ازاماتتارىمىزدىڭ حاتتارى مەن ارىز-شاعىمدارى كۋا. مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى باعدارلامادا 2020 جىلى حالقىمىزدىڭ 95% قازاقشا سويلەيتىن بولادى دەپ مەجەلەندى. ول جونىندە جاريا تۇردە ايتىلدى» دەگەن بولاتىن  https://qazaquni.kz/news/21395-n-r-otan-memlekettik-tildi-ayalama- .

ەندى ءتىل باعىتىندا پارتيالار مەن ءماجىلىس دەپۋتاتتارى ءوز پارتيالارىنىڭ قازاق ءتىلدى كوپشىلىك اراسىندا ءيميدجىن قالىپتاستىرۋدا نە ىستەپ جاتىر. وسى ۋاقىتقا دەيىن نە تىندىردى دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك. قازىر ءتىل ساياساتىنا قاتىستى «Nur Otan» مەن «قازاقستان حالىق پارتياسى» ليبەرالدى، ال، «اقجول» پارتياسى ءوز كەزەگىندە راديكالدى ءام كونسەرۆاتيۆتىك باعىت ۇستاپ، ارقايسى ءوز سايلاۋشىلارىنىڭ كوڭىلىن تاۋىپ، جاعىمدى ساياسي يميدج قالىپتاستىرۋ ۇستىندە.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.ءا. نازارباەۆ جىل سايىنعى قازاقستان حالقىنا جولداۋلارىندا، باسقا دا القالى جيىنداردا جاساعان باياندامالارىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ماسەلەسىن ۇنەمى باستى نازاردا ۇستاپ كەلدى. 2006 جىلعى 11 مامىردا «انا ءتىلى» گازەتىنە بەرگەن «قازاقستاننىڭ بولاشاعى – قازاق تىلىندە» سۇحباتىندا قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرى، بۇگىنگى دامۋى مەن بولاشاعى جايىندا ايتا كەلىپ:

«– ءۇش بىردەي ماسەلەنى باعدار عىپ ۇستانۋ كەرەك.

بىرىنشىدەن، ءتىل تۋرالى زاڭدى قايتا قاراپ، قاجەت بولسا زامانا تالابىنا ساي وزگەرىستەر ەنگىزۋ;

ەكىنشىدەن، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا قازاق ءتىلى 50 پايىزدان كەم قولدانىسقا تۇسپەۋى كەرەك.

ۇشىنشىدەن، 2010 جىلعا دەيىن جاسالعان تىلدەردى دامىتۋ تۋرالى باعدارلاماعا ءتيىستى تولىقتىرۋلار ەنگىزىپ، ءار وبلىستىڭ مەملەكەتتىك تىلگە كوشۋ كەستەسىن قاتاڭ قابىلاۋ قاجەت.

مىنە، وسى شارالار تولىق ىسكە اسقاندا عانا قازاقستاننىڭ بولاشاعى – قازاق تىلىندە دەپ نىق سەنىممەن ايتا الامىز» دەپ مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دامۋ بولاشاعى مەن زاڭنامالىق تەكتىكتەرىن ساياسي پارتيالارعا ناقتىلاپ بەردى.

تاۋەلسىزدىك جىلدارى قازاقستان ءتىل ساياساتىن مىقتاپ قولعا الدى. ءتىل ساياساتىنا قاتىستى ماسەلەلەر 1997 جىلى 11 شىلدەدە قابىلدانعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ءتىل تۋرالى» زاڭ اياسىندا رەتتەلەدى. ال، قر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنە قارايتىن ءتىل ساياساتى كوميتەتى، وڭىرلەردە تىلدەردى دامىتۋ باسقارمالارى بار. بۇعان ءتىل ساياساتىنا قاتىستى قابىلدانعان باعدارلامالاردى قوسىڭىز. دەگەنمەن، ەلدىڭ ۇلتتىق قۇرامى دا مەملەكەتتىك تىلگە كەرى اسەر ەتىپ جاتقانىن جوققا شىعارا المايسىز. ايتالىق، قازاقتار از قونىستانعان سولتۇستىك قازاقستان (49,5%-ى – ورىستار، 35%-ى – قازاقتار), قوستاناي (40,9%-ى – ورىستار، 40,7%-ى – قازاقتار) وبلىستارىندا مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسى وزەكتى سانالادى. ياعني، تىلدەرگە قاتىستى بۇعان دەيىن قابىلدانعان باعدارلامالاردىڭ زاڭدى جالعاسى سانالاتىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ءتىل ساياساتىن ىسكە اسىرۋدىڭ 2020-2025 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى وسى ماقساتتا قابىلداندى. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋ، وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ ءتىلىن دامىتۋ كوزدەلەدى. وسى باعدارلامالاردىڭ جۇزەگە اسۋىنا پارلامەنتتەگى پارتيالار ءوز ۇلەستەرىن قوستى.

جاسىراتىن جوق وسى باعدارلاما اياسىنداعى جۇيەلى جۇمىستاردىڭ ارقاسىندا العا قويىلعان بۇل مىندەتتەر بىرتىندەپ ورىندالىپ كەلەدى. وسىلايشا، ءتىل ساياساتىندا وڭ وزگەرىستەر بايقالادى. مىسالى، قازاق تىلىندەگى مەكتەپتىڭ سانى 1991 جىلى 2 768 بولسا، قازىر 3 789 مەكتەپ تازا مەملەكەتتىك تىلدە ءبىلىم بەرەدى. قازاق بالاباقشالارىنىڭ دا سانى ەسەلەپ ارتقانى قۋانتادى. ولاردىڭ سانى 1991 جىلى 1 748 بولسا، 2015 جىلى 5 709 قازاق بالاباقشاسى تىركەلگەن ەكەن. بۇل العا باسقاندىق دەپ شۇكىرلىك قىلىپ ايتا الامىز.

ءبىزدىڭ پورتال وسى ورايدا كەزىندە «نۇر وتان» مەملەكەتتىك ءتىل مەن باسقا تىلدەردىڭ دامۋىن، مادەني ارالۋاندىق پەن رۋحاني قۇندىلىقتاردى قولداۋدى، حالىقتىڭ داستۇرلەرى مەن ادەت-عۇرىپتارىن ساقتاۋدى قولدايدى! https://abai.kz/post/78877 دەپ جازعان بولاتىن.

ءتىل ۇلتتىڭ نەگىزگى بەلگىسى رەتىندە حالىقتىڭ بولمىس-ءبىتىمىنىڭ ساقتالۋىندا شەشۋشى ءرول اتقارادى، ونىڭ رۋحاني مادەنيەتىنىڭ ءبىر بولىگى بولىپ تابىلادى، سوندىقتان دا ءتىل وزىنە دەگەن قۇرمەتتى تالاپ ەتەدى.

ادامزات تاريحىنىڭ سانداعان عاسىرلار بويى جيناقتاعان تاجىريبەسى كورسەتكەندەي قوعام مەن مەملەكەت قۇرىلىمىنداعى كۇردەلى قۇبىلىس – ءتىل ماسەلەسى بولىپ تابىلادى.

«ءتىل تاعدىرى – ۇرپاق تاعدىرى، ۇرپاق تاعدىرى – ەل تاعدىرى» دەگەن ۇراندى ۇستانعان قازاق حالقى عاسىرلار بويى ەلى مەن جەرىن، ءدىنى مەن ءتىلىن ساقتاپ قالۋ جولىندا تالاي قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەردى باسىنان كەشىردى. ويتكەنى انا ءتىلى ماسەلەسى – سول تىلدە جاساعان، جاساپ كەلە جاتقان حالىقتىڭ وتكەنى مەن بۇگىنگىسىن تارازىلاي وتىرىپ، بولاشاعىن تانىتاتىن، سول حالىقتىڭ ماڭگىلىگىنىڭ ماسەلەسى. ەلدىكتىڭ نەگىزگى شارتتارى، تۇپتەپ كەلگەندە مەملەكەت ءتىلىنىڭ، ۇلت رۋحىنىڭ كوتەرىلگەن بيىگىمەن ولشەنەدى.

اتا-بابامىز مۇراعا قالدىرعان انا ءتىلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنە كوتەرىلۋ جولىن ءسوز ەتكەندە، تاريحتى اينالىپ وتۋگە بولمايدى.

ەلىمىزدى حح عاسىردا جەتپىس جىل بويى بيلەگەن اكىمشىل-ءامىرشىل جۇيەنىڭ ۇستانعان ۇلت ساياساتى رەسپۋبليكامىزدى مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ تابيعي دامۋ زاڭدىلىقتارىنا ىقپال ەتىپ، تۋعان تىلىنەن، تاريحى مەن مادەنيەتىنەن ايرىلۋدىڭ قاتەرلى جاعدايىنا دۋشار ەتتى.

قازاق تىلىندە ءىس جۇرگىزۋ ماسەلەسىن «Nur Otan»، «اقجول» مەن «قازاقستان حالىق پارتياسى» پارتياسى ساياسي ءيميدجىن كوتەرۋدە ءتيىمدى پايدالانىپ ءجۇر.

ءبىزدىڭ پورتالىمىز وسى ماسەلەگە قاتىستى كوپتەگەن ماتەريالدار جاريالاپ، وندا مەملەكتتىك ءتىلدىڭ قۇلدىراۋى مەن دامۋىنىڭ 70 جىلدىق تاريحىن تىزبەكتەدى. ەندى سول جاريالانعان ماتەريالىمىزدىڭ ۇزىن-ىرعاسىن قىسقاشا تومەندەگىدەي تىزبەكتەي كەتەيىك. سونىمەن...

قازاق تىلىندە ءىس جۇرگىزۋ ماسەلەسىن ءسوز ەتكەندە، تاعى دا تاريحقا تەرەڭىرەك ۇڭىلۋگە تۋرالى كەلەدى. بۇل ماسەلە سوناۋ 1920-30 جىلدارى وڭدى شەشىلىپ، بىرقاتار تاجىريبە جيناقتالعانى بەلگىلى جايت. قازاق اكسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ تورالقاسى مەن حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى سول جىلداردا كونستيتۋتسيالىق نورمالارعا سايكەس قازاق تىلىندە ءىس جۇرگىزۋدىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنا جاردەمدەسەتىن بىرقاتار قاۋلىلار قابىلدادى: قازاق اكسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ 1921 جىلعى 2 اقپانداعى «قازاق جانە ورىس تىلدەرىن رەسپۋبليكالىق مەملەكەتتىك مەكەمەلەرىندە قولدانۋ تۋرالى» دەكرەتى، 1923 جىلعى 20 قاراشاداعى «قازاق تىلىندە ءىس جۇرگىزۋدى ەنگىزۋ تۋرالى» دەكرەتى قازاق تىلىندە ءىس جۇرگىزۋدىڭ العاشقى زاڭدى قۇجاتتارى بولدى.

قازاق اكسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى كسرو ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى ۇلتتار كەڭەسى تورالقاسىنىڭ 1927 جىلعى 26 تامىزداعى ماجىلىسىندە جاساعان «رەسپۋبليكا مەملەكەتتىك اپپاراتىن تۇرعىلىقتاندىرۋ تۋرالى» بايانداماسىندا قازاق تىلىندە ءىس جۇرگىزۋدىڭ رەسپۋبليكاداعى جايىن اڭگىمەلەپ، ونى وداقتىق دەڭگەيدە ماسەلە ەتىپ كوتەردى. قازاق تىلىندە ءىس جۇرگىزۋدى رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە دۇرىس شەشۋ ماسەلەسى قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ 1929 جىلى 11-16 جەلتوقساندا وتكەن V پلەنۋمىندا قارالىپ، قاۋلى-قارارىندا ەرەكشە كوڭىل ءبولىندى.

الايدا، حح عاسىردىڭ 20-جىلدارى ورتاسىنان باستاپ حالىقتاردىڭ تەڭ قۇقىقتىعىنىڭ پرينتسيپتەرى، كسرو-داعى ۇلتتاردىڭ ءوز مادەنيەتى مەن ءتىلىن دامىتۋ قۇقىعى شەكتەلە باستادى. ءتىل ساياساتى ورەسكەل بۇرمالانىپ، ونىڭ ورنىنا ءستاليننىڭ ۇلتتاردى ۇلتتىق رۋحاني قازىناسىنان ايىرۋدى كوزدەيتىن «ءبىرتۇتاس كەڭەس حالقىن جاساۋ» ساياساتى ورنىقتى. بۇل باعىتتاعى جۇمىستار جەرگىلىكتى حالىقتىڭ جانە كەڭەس وداعىندا، سونىڭ ىشىندە قازىرگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تۇراتىن ۇلتتىق توپتاردىڭ مۇددەلەرى ەسكەرىلمەي جۇرگىزىلدى.

قازاق ءتىلىنىڭ يندۋسترياسى دامىعان رەسپۋبليكادا جەتەكشى ءتىل بولا الماۋىنا كەدەرگى جاساعان وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى فاكتورلار بولدى. كورنەكتى اقىن، قوعام قايراتكەرى ولجاس سۇلەيمەنوۆ قىنجىلا جازعانداي: «قازاقتار ءىرى كاسىپورىندارىنا بارماعاندىقتان ءتىلىمىز ءوندىرىس ءتىلى بولا المادى». سوندىقتان، قازاقستاننىڭ ونەركاسىپ سالاسىندا ورىس تىلدىلەردىڭ ۇستەمدىگى ورنىقتى.

ۇلى وتان سوعىسى جىلدارى،  تىڭ يگەرۋ ساياساتى قازاقستانداعى جەرگىلىكتى ۇلت – قازاقتاردى ءوز تۋعان جەرىندە از ۇلتقا اينالدىرىپ، قازاق ءتىلىنىڭ ءورىسىن تارىلتتى.

تۋعان ءتىل توڭىرەگىندەگى كەلەلى اڭگىمە، تارتىستى كۇرەس 1989 جىلى ناۋرىزدا ورىستەپ اقىرى 1989 جىلى تامىزدا قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ يدەولوگيالىق كوميسسياسى دايىنداعان «قازاق سسر-ىندەگى ءتىل ساياساتى مەن ءتىل قۇرىلىسىنىڭ كونتسەپتسياسى» جوباسى تۇڭعىش رەت جاريالانىپ، «قازاق ءتىلىنىڭ بۇرىن دا مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە بەلگىلەنگەنى ءمالىم، بىراق ۇلت ساياساتىنداعى قيعاشتىقتاردىڭ سالدارىنان ساياسي، مەملەكەتىك، عىلىمي جانە مادەني ومىردە لايىقتى دارەجەدە قولدانىلماي كەلدى،» – دەپ بۇل ماسەلەدەگى ءىستىڭ ناقتىلى جايى اشىق اتاپ كورسەتىلدى جانە «مىنە سوندىقتان دا قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ورگانداردا، قوعامدىق ۇيىمداردا، عىلىم، مادەنيەت، ءبىلىم بەرۋ مەن دەنساۋلىق ساقتاۋ مەكەمەلەرىندە، قىزمەت كورسەتۋ سالاسىندا كەڭىنەن قودانىلۋىنا جانە بارىنشا دامىتىلۋىنا قازاق تىلىندە ارناۋلى ورتا جانە جوعارى ءبىلىم الۋ ءۇشىن جاعداي جاساۋ، ونى ۇيرەنگىسى كەلەتىن جۇرتتىڭ بارىنە مۇمكىندىك تۋعىزۋ تۋرالى قامقورلىقتى رەسپۋبليكا ءوز موينىنا الۋى ءۇشىن قازاق ءتىلىن قورعاۋ جانە دامىتۋ ماقساتىندا ونى قازاق سسر-ءىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى دەپ رەسمي تۇردە، كونستيتۋتسيا جۇزىندە تانۋ كەرەك،» – دەپ قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك مارتەبە بەرۋ ماسەلەسى العاش رەت رەسمي قۇجات رەتىندە جۇرتشىلىق تالقىسىنا ۇسىنىلدى.

ءتىل ماسەلەسىنىڭ مەملەكەتتىك دەڭگەيدە تالقىعا ءتۇسىپ، جۇرتشىلىق اراسىندا جاپپاي ساياسي تاقىرىپقا اينالۋى رەسپۋبليكا كولەمىندە قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل دەپ تانۋعا سەبەپ بولدى. وسى تالاپتار مەن ۇسىنىستار ناتيجەسىندە قازاق سسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ سەسسياسى 1989 جىلعى 22 قىركۇيەكتە قازاق سسر-ءىنىڭ ءتىل تۋرالى زاڭىن قابىلداپ، ونىڭ 1-بابىندا «قازاق ءتىلى قازاق سسر-ءىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى بولىپ تابىلادى» /12/ دەپ كورسەتىلدى. وسىلايشا، حالىقتىڭ كوپتەن كۇتكەن ارمانى ورىندالدى. قازاق سسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ قاۋلىسىمەن بۇل زاڭ 1990 جىلعى 1 شىلدەدەن باستاپ كۇشىنە ەنگىزىلدى. بۇل تاريحي وقيعا 1980-ءشى جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي قوعامدىق ومىردە ورنىعا تۇسكەن الەۋمەتتىك ادىلەت پرينتسيپتەرىنىڭ ءبىر جەڭىسى، قوعامتانۋشى عالىمدار مەن كوپشىلىكتىڭ تۋعان ءتىل جونىندەگى تالاپ-تىلەكتەرى مەن ۇسىنىستارىن اسا مۇقيات زەرتتەپ قورىتىندىلاۋدىڭ ناتيجەسى بولدى.

رەسپۋبليكادا ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلدانعاننان كەيىن عانا 1990 جىلدىڭ  24 ساۋىرىندە «سسرو حالىقتارىنىڭ تىلدەرى تۋرالى» كسرو زاڭى قابىلدانىپ، وندا تىلدەردىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى ناقتىلى انىقتالدى. وسى زاڭنىڭ  4-بابىندا: «وداقتاس، اۆتونوميالى رەسپۋبليكالار تىلدەرىنىڭ پراۆولىق ستاتۋسىن انىقتاۋعا، سونىڭ ىشىندە ولاردى مەملەكەتتىك تىلدەر رەتىندە بەلگىلەۋگە پراۆولى» دەپ اتاپ كورسەتىلدى.

قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن جۇزەگە اسىرۋعا ەلەۋلى ىقپال ەتكەن فاكتور ونىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەسىنىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 1993 جىلعى قاڭتاردا قابىلدانعان نەگىزگى زاڭى – كونستيتۋتسياسىندا ناقتىلانۋى بولدى. وندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى» دەپ تانىلدى. بۇل باپ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جاڭادان قابىلدانعان 1995 جىلعى كونستيتۋتسياسىندا دا قايتالاندى.

وسى ورايدا «اقجول» پارتياسى تاراپىنان ۇنەمى ايتىلاتىن قازاق ءتىلى رەسپۋبليكا ازاماتتارىن توپتاستىرۋدىڭ مىقتى ىرگەتاسى بولارى كامىل. ءاربىر قازاقستاندىق مەملەكەتتىك ءتىلدى قۇرمەتتەۋگە، ونى ۇيرەنىپ، بىلۋگە بەيىم بولعانى ابزال. ويتكەنى، قازاق ءتىلى - ەلىمىزدەگى حالىقتاردىڭ باسىم بولىگىنىڭ ءتىلى. بولاشاقتا مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە ونىڭ مارتەبەسى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە قوعام بيىگىنەن كورىنۋگە ءتيىس.

بۇگىنگى تاڭدا مەملەكەتتىك ءتىلدى جەتىك مەڭگەرگەن ماماندار بارلىق سالادا تولىق قامتاماسىز ەتىلدى دەۋگە ءالى ەرتەرەك. قاي تۇلعانىڭ بولسا دا جۇمىسقا قابىلدانار الدىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋى جانە ءىس قاعازدارىمەن جۇمىس جاساي الۋى تۋرالى ماسەلەلەر ەسكەرىلەر بولسا، ءبىرشاما اتقارىلار شارالار ءوزىنىڭ وڭ شەشىمىن تاباتىنى ءسوزسىز.

مەملەكەتتىك ءتىلدى مەملەكەتتىك قىزمەتتە ءبىرلى-جارىم كىسى عانا ەمەس، بارلىق ادام بىلۋگە مىندەتتى. مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىنگە مەملەكەتتىك قىزمەت بەرمەۋ كەرەك. ول بۇل قىزمەتكە ءالى دايىن ەمەس، ونىڭ ءوزى ازاماتى بولىپ تابىلاتىن ەلدىڭ اتا زاڭىن، مەملەكەتتىك ءتىلىن، ەل يەسى – ۇلتتى سىيلاۋ سەزىمى ويانباعان. ول – شەكتەۋلى عانا قابىلەتتەگى مەنمەن ادام. ول بۇل ەلدى وتانىم دەپ سەزىنبەيدى. «ۋاقىت كەرەك» دەگەن ءسوز - الدامشى ءسوز دەگەن پىكىرلەرى جۇرتشىلىقتىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنە باستادى.

قازاقستانداعى 2009 جىلعى ساناق 1,8 ملن وزگە ۇلتتىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرگەنىن كورسەتتى. ال، قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋشىلەر قاتارىنىڭ ارتۋىنا 2008 جىلى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ باستاماسىمەن قۇرىلعان مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ قورى دا وزىندىك ۇلەسىن قوسىپ كەلەدى. قور قۇرىلعالى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋگە باعىتتالعان 200-دەن استام ءىس-شارا مەن قوعامدىق جوبالاردى جۇزەگە اسىردى. بۇعان ەلىمىزدە تۇڭعىش رەت قازاق ءتىلىن ونلاين رەجيمىندە تەگىن ۇيرەتەتىن «Soyle.kz» ينتەرنەت-پورتالى، «Tattialma.kz» تانىمدىق بالالار ادەبيەتى سايتى، «Abaialemi.kz» تۇڭعىش ەنتسيكلوپەديالىق ونلاين پورتالى، «Qazaqstan 3D» ۆەب-سايتى مەن ءموبيلدى قوسىمشاسى، «كىم بىلگىش؟» اتتى تۇڭعىش ينتەللەكتۋالدى ءموبيلدى ويىنى، سمارتفوندار مەن پلانشەتتەرگە ارنالعان لاتىن ارىپتەرىمەن قازاقشا پەرنەتاقتا «Qazaq Latyn Keyboard»، ءىس قاعازداردى، رەسمي قۇجاتتاردى مەملەكەتتىك تىلدە ساۋاتتى ازىرلەۋ جانە ەركىن جازا بىلۋگە ۇيرەتەتىن «Resmihat.kz» اقپاراتتىق-انىقتامالىق پورتالى جاتادى. ساياسي پارتيالاردا وسى باعىتتا ءوز ۇلەستەرىن تيىسىنشە قوسىپ جاتىر.

وسىلايشا، ازاتتىق العان 30 جىلدا قازاقستاندا تۇراتىن ۇلتتاردىڭ تىلىنە نازار اۋدارىلىپ، مەملەكەتتىك تىلگە باسىمدىق بەرىلىپ كەلەدى. ءسويتىپ، 10 اسا ءىرى دياسپورا وكىلدەرىنە قۇت مەكەن بولعان قازاقستاندا پارتيالار ءتىل ساياساتىن ءجىتى نازاردا ۇستاپ، ءوز سايلاۋالدى باعدارلامالارىن جۇزەگە اسىراتىن احۋال قالىپتاستىرىپ وتىر. وعان ءتىل ساياساتىنا قاتىستى قازاقستاندا قابىلدانعان زاڭدار مەن باعدارلامالار دالەل بولا الادى. ال، جىلدان جىلعا قازاق سانىنىڭ ارتۋىنىڭ پارلامەنتتەگى پارتيالار تاراپىنان وسى باستان ەسكەرىلە باستاۋى ءتۇبى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ءوز تۇعىرىنا قوناتىنىنا ولارعا ءوز داۋىسىن بەرگەن قازاق ءتىلدى ورتاداعى سايلاۋشىلار جۇرەگىنە نىق سەنىم ۇيالاتادى.

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz