قاجىعۇمار شابدانۇلى. ۋىستاعى شۋ
ءۇشىنشى ءبولىم
ۋىستاعى شۋ
ءى
قۇدىرەتتى تەرگەۋشىم، وتىرىك قوسسام، تاس توبەمنەن ۇرىڭىز!
جەپاڭجۇننىڭ[1] «مۇلايىمدىگىنە» قاراپ، «كەرى توڭكەرىسشىلەردى جانىشتاۋ دەگەندى وسى مومىندارىم بىلمەي قالار ما ەكەن!» دەپ تە قام جەگەن كەزىم بولىپ ەدى. بۇعان جاۋاپ ىلە-شالا بىرنەشە قاندى قول پومەششيكتى قىلجيتقان مىلتىق داۋىسىمەن ەستىلدى. ال، «ناقتىلى كەرى توڭكەرىسشى» دەپ، شاۋەشەكتەن تۇرسىن مەن شاكەن مۇعالىمدەردى اتقاندا، «مىنالار قالاي سىعالايدى، ويباي!» دەپ قالعان جايىم دا بولدى. گومينداڭشا اتقانى ما!» دەپ شوشىنعانىم ەدى.
بۇل ماسەلەدەگى پىكىرىمدى كوپ ادامنىڭ قولىن قويعىزىپ، ورتالىققا دا جولداعامىن عوي. مۇنىمىزعا ارناۋلى جاۋاپ كەلمەسە دە، كوپ ادامعا ساۋاپ كەلگەنى بايقالدى. مۇنان سوڭعى اتىلعانداردان "ناحاقپىن" دەپ شىرىلداعان ەشكىم بولمادى. ادىلەت تارازىسىنا تۋرا ولشەنىپ، تۋرا جازالانىپ جاتقانداي سەزىلدى. جانىمحان، راقىمجان سابىرقاجى، ءنابيجاندار اتىلعاندا، سولاردى اتقىزعان ۇكىمگە حالىق جاعىنان العىس جاۋدى. سوناۋ 45-ءشى جىلدىڭ جازعىتۇرىمىندا گومينداڭنان قاشقان ءبىزدىڭ توپتى بوعدادا ۇستاتقان قابدوللانى دا ءوزى تەڭدەسى گومينداڭ شپيوندارىمەن قوسىپ اتتى. ال، شىڭ شىساي قىرعىننان بەرگى ەڭ قاندىقول جەندەت ءليىڭشيدى كۋليدەگى قالىڭ شيىردان تاۋىپ اكەلىپ، اتىپ بەرۋى، شينجاڭداعى جەرلىك حالىقتىڭ كوڭىلىن الدى.
ءۇشىنشى ءبولىم
ۋىستاعى شۋ
ءى
قۇدىرەتتى تەرگەۋشىم، وتىرىك قوسسام، تاس توبەمنەن ۇرىڭىز!
جەپاڭجۇننىڭ[1] «مۇلايىمدىگىنە» قاراپ، «كەرى توڭكەرىسشىلەردى جانىشتاۋ دەگەندى وسى مومىندارىم بىلمەي قالار ما ەكەن!» دەپ تە قام جەگەن كەزىم بولىپ ەدى. بۇعان جاۋاپ ىلە-شالا بىرنەشە قاندى قول پومەششيكتى قىلجيتقان مىلتىق داۋىسىمەن ەستىلدى. ال، «ناقتىلى كەرى توڭكەرىسشى» دەپ، شاۋەشەكتەن تۇرسىن مەن شاكەن مۇعالىمدەردى اتقاندا، «مىنالار قالاي سىعالايدى، ويباي!» دەپ قالعان جايىم دا بولدى. گومينداڭشا اتقانى ما!» دەپ شوشىنعانىم ەدى.
بۇل ماسەلەدەگى پىكىرىمدى كوپ ادامنىڭ قولىن قويعىزىپ، ورتالىققا دا جولداعامىن عوي. مۇنىمىزعا ارناۋلى جاۋاپ كەلمەسە دە، كوپ ادامعا ساۋاپ كەلگەنى بايقالدى. مۇنان سوڭعى اتىلعانداردان "ناحاقپىن" دەپ شىرىلداعان ەشكىم بولمادى. ادىلەت تارازىسىنا تۋرا ولشەنىپ، تۋرا جازالانىپ جاتقانداي سەزىلدى. جانىمحان، راقىمجان سابىرقاجى، ءنابيجاندار اتىلعاندا، سولاردى اتقىزعان ۇكىمگە حالىق جاعىنان العىس جاۋدى. سوناۋ 45-ءشى جىلدىڭ جازعىتۇرىمىندا گومينداڭنان قاشقان ءبىزدىڭ توپتى بوعدادا ۇستاتقان قابدوللانى دا ءوزى تەڭدەسى گومينداڭ شپيوندارىمەن قوسىپ اتتى. ال، شىڭ شىساي قىرعىننان بەرگى ەڭ قاندىقول جەندەت ءليىڭشيدى كۋليدەگى قالىڭ شيىردان تاۋىپ اكەلىپ، اتىپ بەرۋى، شينجاڭداعى جەرلىك حالىقتىڭ كوڭىلىن الدى.
"جۇڭگو توڭكەرىسىنىڭ ون مىڭ شاقىرىمدىق ساپارىنىڭ ءبىر قادامىن عانا باستىق» دەدى ماۋجۋشي. «قازىرگى جەڭىسكە قاناعاتتانىپ قالماڭدار» دەگەن ءسوزى ەدى. مەكتەپتەردىڭ كوبىنەسە ساياسي يدەولوگيالىق قىزمەتىنە كومەكتەسەتىن ينسپەكتورلىق مىندەتىمدى قۇلشىنا اتقارىپ ءجۇردىم. بۇل نەگىزگى جاقتان جيىن مەن ۇيرەنۋ گرۋپپالارى ارقىلى جۇرگىزىلەتىن قىزمەت بولدى. «جەر مايىن ازايتىپ، جۋان جۇدىرىقتارعا قارسى تۇرۋدىڭ» قولدانبا ماتەريالدارى دا وسىمەن بىرگە ۇيرەنىلىپ جاتىر ەدى...
سول 51-ءشى جىلدىڭ كۇزىندە وسى ۇرانمەن كوشە تاعى دا الاۋ-جالاۋ بولا كەتتى. بۇل جولى ءجۇز تولعانىپ، مىڭ بۇكتەتىلىپ، قاعاز ايداعار دا شىقتى كوشەگە. ءتىسىن اقسيتىپ، اۋزىن ارانداي اشىپ، تاعى دا كەرى توڭكەرىسشى ىزدەگەندەي، ءار تەرەزەگە ءبىر قاراپ، جەر يىسكەلەپ، اسپان قاپقانداي قۇتىرعان بەينەمەن جۇتىنا شىقتى. سوڭىندا توزاڭداي قاپتاعان قارانوپىر، تۇگەلىمەن ءبيشى. كوپشىلىگى تاڭقى قۇيرىق، تاربالاق ايەلدەر. «تىشش...تاڭ-تاڭ... تىشش...ش...تاڭ-تاڭ» دەگەندەي سوعىلاتىن بارابان ىرعاعىنا سول جاساندى ايداعارشا تولعانىپ، شي اياق ءتايتايلارشا قويقاڭداپ بيلەپ شۇبىردى. ءاليا ءبىر جىل ىشىندە-اق ون مىڭ ەسەلەپ ءوربىپ، ورە جونەلگەندەي.
تولعانعان ايداعاردىڭ جونىندا دا، تولقىعان ايەلدەردىڭ قۇيرىعىنا دا قاراماي، تولقىندى ۇرانعا بار داۋىسىممەن ءۇن قوسا ىلەستىم. «جەر مايىن ازايتۋ» عانا ەمەس، بۇتىندەي قالدىرۋ. «جۋان جۇدىرىقتارعا قارسى تۇرۋ» عانا ەمەس، جويۋ ۇرانى بار ەدى جۇرەگىمدە. سوتسياليزمگە ءوتۋدىڭ ارالىق داۋىرىندە بۇل ۇرانعا قالاي قوسىلمايىن، بار قايراتىمدى جۇدىرىعىما جيا كوتەرىپ، ۇرانداپ ءجۇردىم. «ءبىر قادامى عانا كەمىگەن ون مىڭ شاقىرىمدىق جولدا» ايتەۋىر مىنا ايداعارشا جالماپ-جايقاماي، جاڭساقتاتپاي، «توڭكەرىس جولى بۇرالاڭ» دەپ بۇرمالاماي، جىرمالاماي، ۇلى مۇراتقا ناق ولشەم، نىق قاداممەن جەتسەك! - وسى بولدى بارلىق تالاپ-تىلەگىم.
«جەر ارەنداسىن ازايتىپ، جۋان جۇدىرىقتارعا قارسى تۇرۋ» ناۋقانى، ءبىز قالا كوشەلەرىندە ۇرانداپ جۇرگەنىمىزدە اۋىل-قىستاقتاردا ورىندالىپ بولعان ەكەن. قىس باستالىسىمەن «جەر ەگۋشىلەردىكى» دەيتىن، «جەر رەفورماسىنىڭ» ۇرانى كوتەرىلدى. «پومەششيكتەرگە قارسى تۇرىپ، باي ەگىنشىلەردى جەتىم قالدىرۋ، ورتا ەگىنشىلەرمەن ىنتىماقتاسىپ، كەدەي-جالدانبا ەگىنشىلەرگە سۇيەنۋ» ادىسىمەن جۇرگىزىلەدى ەكەن. قاعاز ايداعار مەن تاڭقى قۇيرىقتاردىڭ سوڭىنا ءتىزىلىپ، ارينە مۇنى دا ۇرانداستىم. مەكتەپ وقىتۋشىلارى مەن مەكەمە قىزمەتكەرلەرىنىڭ ۇيرەنۋ ۋاقىتتارىندا بۇل ناۋقاننىڭ ەكپىندىسىندەي، ۇزاق-ۇزاعىنان سويلەپ، قۇيا ءتۇسىندىرىپ، قىزا مۇرىندىقتاپ ءجۇردىم. ءىس جۇزىندە قالاي ورىندالىپ جاتقاندىعىن كورمەسەم دە، وسىلاي ىستەلەتىندىگىنە سەنىمىم تولىق. قوعامدىق ءىس قاربالاس-اسىعىس بولسا دا، مەكتەپتەردەگى وقۋ قىزمەتى تىڭعىلىقتى، تياناقتى. سوندىقتان ماقپالدان باسقا جونىنەن كوڭىلىم تىنىش ەدى.
قار كەتىپ، جەر قارايعان ءبىر كۇنى كەشتە جاتاعىمدا قىزىقتى كىتاپ وقىپ، ۇزاق وتىرىپ قالىپپىن. تاڭ بوزارعانىن ساعاتتىڭ ساۋساعى ءورتتى تۇرتكەنىنەن ءبىلىپ، توسەگىمە كيىمشەڭ قۇلاي كەتتىم. قاتتى ۇيىقتاپپىن. تۇسىمدە دەنە-تاربيە مايدانىندا سياقتىمىن. ماڭدايىمداعى جىگىتتەر اسپاننىڭ تۇنىق زەڭگىر كۇمبەزىنە قىزىعا قاراپ، بەشپەتتەرىن شەشە باستاعاندا قاڭتاردىڭ قۇرعاق ءزارلى قارى قاپالاقتاي جونەلدى. «ياپىراي مىناداي اشىق اسپاننان قار جاۋا ما ەكەن!»، «مۇنىسى نەسى، قىستىڭ قايتا تۇسكەنى مە؟» دەسكەن جىگىتتەر كيىمىن قايتا كيىپ، بۇرىسە باستادى. ال، ماعان ىستىق تا، سۋىق تا سەزىلمەگەندەي. بىراق، مايداندا بۇرقاسىن ءجۇرىپ، ۇسكۇرە باستاعانى انىق كورىنىپ تۇرعانداي. اسپاننىڭ جايماشۋاق اشىق شاعىندا بوراي جاۋعان قارمەن بىرگە كۇن كۇركىرەپ، نايزاعاي جارقىلداپ تاڭداندىردى ەندى. اسىلقان سياقتى بىرەۋ «مىنا قۇداي الجىعان با؟» دەپ قالىپ ەدى. تاعى بىرەۋ ساڭعىرلاي قوستادى. «قيلى-قيلى زامان بولادى، قاراعاي باسىن شورتان شالادى» دەپ اسانقايعىنىڭ ايتقانى كەلگەنى عوي!»
«كىم، كىم؟... كىم سويلەدى؟» -دەپ سىرتىمىزدان سارسەن دۇرسە قويا بەرگەندە، قولىمدى مەن سەرمەي سويلەدىم.
«بولدى، اپتىقپاي-اق قوي، كۇن اشىقتا قار جاۋىپ، قار جاۋعاندا نايزاعاي جارقىلداسا، وعان تاڭدانباي بۇل سوزگە تاڭداناتىن نە تۇر!... ءجۇر جىگىتتەر، اناۋ ساحناعا پانالاي تۇرالىق!»
وسى سوزبەن مايدان ساحناسىنا بەتتەگەن سياقتى ەدىك. قارسى الدىمىزدان بيىك مۇنارا پايدا بولا قالدى. وعان اسا زور ءبىر تارازى ورناتىلعانداي. ءبىر باسى كوتەرىلىپ، بيىككە شىعىپ كەتكەن ەكەن. ەكىنشى باسىنا قاراي جۇگىردىم. ونىڭ تاباعىنا قابان، جولبارىس، ايۋ، قابىلان، كوكجال ءبورى سياقتى ىڭعاي جىرتقىش اڭدار قامالعان سياقتى كورىنىپ ەدى. ءدال قاسىنا بارىپ قاراعانىمدا ايعىر، بۇقا، تەكە، قوشقار، توبەت يت سياقتى ىڭعاي ءۇي جانۋارلارىنا اينالا كەتتى. ماڭايىندا تۇرعان كوپشىلىك شۋىلداسىپ، داۋلاسىپ تۇر ەكەن.
«ءۇي، اناۋ ايعىر ەمەس، ات قوي، قارامايمىسىڭ بۇتىنا!»
«ەي، اتتىكى سونشالىق بولۋشى ما ەدى!»
«ەي، ەي جولداس، اناۋ بۇقا ەمەس، وگىز! قاراساڭشى ۋماسىنا!»
«ءۇي، سوقىر، ول تالىس كوزىڭە ءالى تولماي تۇرما!» دەسەدى.
قارقىلداعان كوپشىلىك كۇلكىسى مۇنارا باسىنان ايۋشا اقىرعان ءبىر داۋىستىڭ اشتىلىعىنان شورت تيىلدى وسى شاقتا. شالقايا قارادىم. قوس جۇدىرىعىن تۇيە اقىرعان سيدا عانا اقسۇرى قىتاي ەكەن. ەكى ەزۋىنەن ەكى ۇرى ءتىسى ءوسىپ، ەرنىن تۇرە اقسيىپ الىپتى. «مىناۋ، قيىن شاڭباششى، فوكس كورسەتكەلى تۇر، شەگىنىڭدەر!» دەپ قالدى بىرەۋ. مۇنارا باسىنداعى شاڭباششى وڭ جۇدىرىعىن جۇرەگىنە تىرەي ىشقىنىپ، سول جاق جۇدىرىعىن بيىككە كوتەرە بەردى. زورايا بەردى سول جۇدىرىق. وڭ جۇدىرىعى كوكىرەگىنە باتقان سايىن ىشقىنىپ، ىشقىنعان سايىن سول جۇدىرىعى ءوسىپ، ءبىر كەرەمەت الىپتىڭ كۇرزىسىنە اينالعانداي. تاستاپ كەپ جىبەرسە، وسى مايداندى عانا ەمەس، بۇكىل قالانى بوعدا تاۋىمەن سوققانداي، ءجانشىپ جىبەرەتىندەي كورىندى. شاڭباششى سول زور جۇدىرىقتىڭ سۇق ساۋساعىن عانا شىعارىپ، ەكىنشى رەت باجىلداي اقىردى دا، تارازىنىڭ كوتەرىلىپ تۇرعان بوس تاباعىن ءتۇيىپ كەپ قالدى سول سۇق ساۋساعىمەن. ساق ەتكىزدى جەرگە. تارازىنىڭ حايۋاندار تيەلگەن باسى اسپانعا فونتانداي اتىلىپ ەدى. بۇقا سيىرشا موڭىرەپ، ايعىر بايتالشا كىسىنەپ، توبەت قانشىقشا قاڭقىلداپ، توزاڭداي شاشىلدى. جۇرتشىلىق قارقىلداپ كۇلگەن ەكەن دەيمىن. مەنىڭ كوزىم اسپانداعى بۇقادان ايرىلمادى. انىق كورىپ تۇرعان سياقتىمىن، باسى وماربەك مىڭبەكتىڭ باسىنا ۇقساپ، ساقالىنان تانىلىپ ەدى. تەرىسى تاڭىنان ايرىلىپ، سىپىرىلا بارىپ، سونىڭ مول قارا شاپانىنا ۇقساپ كەتتى. ەتەگىنەن ايەلدىڭ قوس ەتەكتى اق كويلەگى جەلبىرەپ شىعا بەردى وسى ساتتە. كوزىمە وتە ىستىق كورىنگەن قوس ەتەكپەن بىرگە شالقىپ، قاپ-قارا قوس بۇرىم دا شىعىپ ەدى. ىلە-شالا ءبۇپ-ءبۇتىن ماقپالىمنىڭ ءوزى شىعا كەلدى دە، قارا شاپاندى اياعىمەن سەرپىپ تاستاپ، جەلگە قارسى ۇشا جونەلدى. ەرتەگىلەردەگى پەرى قىزىنداي سىمباتىمەن ايقىندالا جەلبىرەدى اق ماقپالدىڭ اق كويلەگى. ەندى ءبىر ساتتە ماعان جالت قاراپ، قۇشاعىن جايا قۇيىلدى اسپاننان. «بيعان!» دەگەنى گۇلدەي ەرنىنەن ءبىلىنىپ، اققۋدىڭ ۇنىندەي ءبىر اسەم ساز ەستىلدى. شاناقتى تۇنىق كوگىلدىر كوزى كۇلىمدەي ءتونىپ، جاساۋراي جاينادى. ءوزىمدى عانا ەمەس بۇكىل مايداندى بالقىتاتىنداي شىرايمەن كورىندى. «نۇرياش!» دەپ ايقايلاعان ءوز داۋىسىمنان ويانىپ كەتتىم. قاتتى وكىندىم ويانعانىما. ەندى بىرەر سەكوند قانا سابىر ەتسەم ايقاسار ەدى عوي قۇشاعىمىز!...
جاسى پارلاي جونەلگەن كوزىمدى قايتا جۇمدىم. دەرەۋ ۇيىقتاي قويۋعا، سول ءتۇستىڭ جالعاسىن كورۋگە قانشالىق تىرىسسام دا كىرپىگىم ايقاسار ەمەس. بۇرىق-سارىق قايناعان باستاۋىمنان جىلت-جىلت جىلجي بەردى جىلى سۋ. «ماقپال قايدا ەندى ماعان! ەكى جارىم جىل! ساۋىردان الدەكىمنىڭ اكەتكەنىنە دە مىنە ون ءتورت ايدان استى. شىنىمەن قۇتقارۋشى اكەتكەن بولسا، نەگە قايتپايدى! ال، ءاليادان تابىلعان كۇماندى حاتتىڭ جازىلعان چيسلاسىنا ءبىر جىلدان... مىنە جيىرما كۇن اسىپتى. ءاي سونىسى راس حات بولدى-اۋ!... سولاي بولعان كۇندەدە مەنىڭ انىقتاۋ ءۇشىن جازعان حاتىما جاۋاپ جىبەرمەگەنى قالاي؟... باسقا بىرەۋمەن كەتكەنى عوي!... ەندى قالاي تابىلا قويسىن! اشىق كۇندە قار جاۋىپ، قار جاۋعاندا نايزاعاي شاعىلعانداي الجاسقان قيسىنسىز قيالدىڭ مازاعى عانا عوي مىنا تۇستەگى كورىنىس!... سولاي بولسا دا جەرگە تۇسكەنىن كورىپ، تۇسىمدە بولسا دا ءبىر قۇشىپ قالسامشى!...»
سول ءتۇستى قايتا ءبىر كورگىم كەلگەنى سونشالىق، تۇسكى دەمالىستادا، كەشتە دە كراۆاتقا اسىعا جەتىپ قۇلاپ ءجۇردىم. ءتىپتى ۇيقىشىل بولىپ الدىم. بىراق، قايتا كورىنبەدى ماقپالىم!... جازدا دەمالىسقا شىعىپ، التايدان تاعى ءبىر ىزدەپ قايتۋعا بەكىندىم.
سول قيسىنسىز قىزىقتى ءتۇستى كورگەننىڭ ەكىنشى كۇنى ءبىر مەرەكەلى كۇن بولدى. «تشش... تاڭ-تاڭعا»[2] كوشە تاعى دا كۇيلەي جونەلدى. جالماڭداعان قاعاز ايداعارىمىز سول بۇرىنعى قالپىندا. ال، تاڭقى قۇيرىق، تاربالاقتارىمىزدىڭ ءبىر سىپىراسى ەسكىلى-جاڭالى پورىمدى جەرلىك ماسقاراتتىق بوياۋلار ارقىلى فەودالدار مەن كاپيتاليستەردى بەينەلەگەن بولىپ شىعىپتى. ۇزىن شاپان، سالدەلى ساقالدى «ماسقارانىڭ» سوڭىندا دا، ۇزىن كويلەك، اق جاۋلىقتى «ماسقارا» نىڭ سوڭىندا دا، قاتىرمالى كاستيۋم، قىرلى سىم، گالستۋكتى «ماسقارانىڭ» سوڭىندا دا، كوفتا-يۋپكالى، بۇيرا شاش-شىلاپالى «ماسقارانىڭ» سوڭىندا دا قىپ-قىزىل، سۇلۋ، بىرىڭعاي تاڭقى قۇيرىقتار ءجۇردى. جاي دا ەمەس، قارالا جاۋلاردىڭ جەلكەسىنەن مىلتىق نايزاسىمەن تۇرتكىلەپ ايداپ ءجۇردى. كورىنىستە فەوداليزم مەن كاپيتاليزم ۇستىنەن جۇرگىزىلگەن پرولەتاريات دەكتاتۋراسى ەدى بۇل. ال، ءمان جاعىنان جەرلىك شاعىن ساندى ۇلتتار ۇستىنەن جۇرگىزىلگەن قىتاي دەكتاتۋراسى بولىپ تا بەينەلەندى.
ەرتەڭىندە قىزىل مايداندا زور جيىن بارىن ەستىپ، ەرتە تۇردىق. بۇل جيىننان ەشكىم قالماسىن دەگەن بۇيرىق بويىنشا جۇمىسشى-قىزمەتشىلەرىمىز تۇگەل جينالىپ، ۇلكەن تۋ، كەرمە تۋلارىمىز دايارلانىپ بولعانشا كۇن ساسكەگە كوتەرىلدى. قىزىل مايدانعا كەشىگىڭكىرەپ جەتىپپىز. ۇرىمجىدەگى بارلىق مەكەمە-مەكتەپتەر، زاۆود-فابريكا جۇمىسشىلارى، ساياسي جانە الەۋمەتتىك ۇيىمدار، سەرىكتىكتەر، جاڭادان قۇرىلعان ساۋدا، قول ونەر كورپاراتسيالارى تۇگەل جينالىپ، مايداندى كەپتەپ الىپتى. كۇنىبۇرىن بەلگىلەنىپ، جالاۋ قادالعان ورنىمىزعا ارەڭ كىرىپ، ارەڭ سيىستىق. ءبىر بۇيىرىمىزدەن پارتيا مەكتەبى. ءبىر بۇيىرىمىزدەن جۇمىسشىلار ۇيىمى قىسىپ، شىنتاقتاسىپ قالعان داۋىستار دا ەستىلە بەردى. ءوزىمىز سيىسپاي ءسۇزىسىپ-قاعىسىپ تۇرعانىمىزدا مايدان ءتارتىبىن ساقتاۋشى ساقشىلاردىڭ كەلىپ قوجاڭداۋى ءتىپتى قاتتى ءتيدى. شەكارامىزدى ءبولىپ تۇرۋدى، «باسقا ورىننىڭ ادامىمەن» سويلەسپەۋدى بۇيىرا بەردى.
- ە، مىنا قىسىلشاڭدا سويلەسىپ، قۇدا تۇسەدى عوي دەپ تۇرمىسىڭ! -دەپ ءوزىنىڭ زەيىل داۋىسىنا ۇقساتىپ مەن زەكىپ ەدىم، ءۇش ورىننىڭ ۇيعىر، قازاعى تۇگەل كۇلىپ، دۋ كوتەردى. مەنىڭ كۇلكىمەن قالجىڭداعانىما قاراعان قىتاي ساقشىسىنىڭ ءوزى دە امالسىز كۇلە كەلىپ سۇرادى.
- نە دەدىڭىز؟
الگى ءسوزدى سول داۋىسىممەن قىتايشا قايتالاپ ايتقانىمدا تاعى كۇلدى كوپشىلىك.
- مەن بۇيرىق ورىنداۋشىمىن، كەشىرىڭىزدەر! -دەپ باياۋلاي ءتۇسىندىردى الگى ساقشى. - بۇل جيىننىڭ ءتارتىبى وسىلاي. ءار-ءبىر ورىن ءوزارا بولماسا، باسقا ورىنداعىلارمەن سويلەسۋگە، ارالاسۋعا رۇقسات جوق. ازدا بولسا ارالىق شەكارا ساقتاپ تۇرىڭىزدار! -دەي سالىپ ءجۇرىپ كەتتى. بۇل جيىننىڭ كەرى توڭكەرىسشىلەردى جانىشتاۋ ناۋقانىنىڭ باستاۋشى جيىنى ەكەندىگىن وسىدان بايقادىق.
ساحناداعى ميكرافوندا سويلەگەن بۇرھان شاھيدي جانىشتاۋدىڭ بۇل مازمۇنىن جاي عانا رايمەن ءتۇسىندىرىپ كەلىپ، سوزگە ۋاڭجىن سەكرەتار شىعاتىندىعىن، جاقسى تىڭداۋدى تاپسىرعاندا عانا ءسال كوتەرىلىپ توقتاپ ەدى. ءار اۋىز ءسوزى ءبىر ايقايمەن سوزىلىپ شىعاتىن ۋاڭ سەكراتاردىڭ داۋىسى تىم سوتقار، وكتەم ەكەن. قۇلاعىمىزعا جۇدىرىعىن سۇققانداي، ءيا، ميىمىزدى ىڭعۋىرلاعانداي، كەيدە ءتىپتى اسا زور جىرتقىش جەلكەمىزدەن باسىپ، باسىمىزدى مۇجىپ جاتقانداي تىجىرىنىپ، تۇقىرىپ قالىپپىز. «شىنداسام، ءبىر تارىنىڭ قاۋىزىنا تىعىپ جىبەرەمىن، سەندەردى مەنىڭ قولىمنان ەشكىم ايىرا المايدى، قانە ەركەك بولساڭدار ماعان ءبىر قاراپ كورىڭدەرشى!» دەگەندەي اسا اسقاقتاپ اقىرادى. سەبەپسىز، جازىقسىز مىنا تومەندەگەن جۇرتشىلىقتى تۇگەلىمەن جانىشتاۋعا بۇيىرىپ تۇرعانداي پوزيتسياسىن ايقىن كورگەندەيمىن وسى داۋىسىنان. «ءبىز اڭساعان كومپارتيا سەكرەتارى وسى بولعانى ما؟» -دەپ زەردەلەدىم ىشىمنەن. - «جوق، شەكسىز دەكتاتۋرانىڭ اسكەري اكىمى عانا عوي مىناۋ!...» - دوربىلجىننەن پارتيا مۇشەلىگىنە وتكىزگەن جولداۋ قاعازدى وراۋىمەن ءتوس قالتامنان سۋىرىپ العانىمدى سەزبەي قالىپپىن. «بىراق، بۇل جەكسۇرىن داۋىستىڭ دا ءدال قازىرگى اۋزىنا الىپ، ازۋلاپ تۇرعان جاۋلارى تۇگەلىمەن مەنىڭ دە جاۋىم عوي، بارلىق ءسوزى كەرى توڭكەرىسشىلەردى جانىشتاۋ بولىپ تۇرعاندا قالاي كۇستانالارسىڭ!» -دەگەن وي كەلگەندە جولدامانى جۇمارلاي قىسقان قولىم بوساي قالدى. ونى قايتادان ءتوس قالتاما سۇعا سالدىم.
اساۋ سەكرەتارىمىز ات جاقتى، ۇزىن-ۇزىن ورساق ءتىستى، سولاي دا بويشاڭ عانا سيدا، اقسۇرى، كەلبەتتىلەۋ كىسى ەكەن. اقىرىپ تۇرعان - دوڭىز ايباتپەن سويلەي بەردى. - «اسپاندا تور، جەردە قاقپان، حالىق جاۋلارىنىڭ ەشقايسىسى بىزدەن قاشىپ قۇتىلا الماق ەمەس! مەن گەنەرال پولكوۆنيك ۋاڭجىن سونى دا ەسكەرتىپ قويايىن، ەشقانداي جاۋ بىزدەن قىلمىسىن جاسىرىپ قۇتىلا المايدى! سوندىقتان، ماسەلەنى جاسىرىپ ءوتىپ كەتۋ دامەسىنەن اۋلاق بولىڭدار!... كەيبىرەۋ، «باس قىلمىستى كەرى توڭكەرىسشىلەر جويىلدى. ەندى جانىشتالۋعا ءتيىستى پالەندەيى قالمادى» دەيدى. مۇنىڭ ءوزى دە كەرى توڭكەرىسشىلەر تاراتقان ءسوز! مەن ۋاڭ سەكرەتار تاعى دا ايتىپ قويايىن، شينجاڭ وتە اساۋ بولىپ كەلگەن رايون. مۇندا حالىق جاۋلارى ءالى كوپ، ءتىپتى كوپ! اسىرەسە كەرى توڭكەرىستىك ماسەلە كوپ وتىلگەن رايون!... كەرى توڭكەرىسشىلەردىڭ شىعار جولى بىرەۋ عانا: ارقانداي ماسەلەنى كىشى دەمەي، ۇلكەن دەمەي، وزدىكتەرىنەن تاپسىرىپ، كەشىرىم الۋ عانا!... جۇڭگو كومپارتياسىنا اركىم وزدىگىنەن تىزە بۇگۋى، ماسەلەلەرىن تاپسىرۋى كەرەك پە، كەرەك ەمەس پە، سونى عانا ويلاڭدار! ەگەر تىزە بۇگۋ، تاپسىرۋ كەرەك ەمەس بولسا، ءولىم عانا كەرەك بولعانى!...»
ۋاڭ سەكرەتاردىڭ بۇل جولعى ءسوزى اشتى داۋىسىنا قاراعاندا حالىقتى ىڭعاي سىباپ-تىلدەپ تۇرعانداي ەستىلىپ، ءىس جۇزىندە جاۋدى عانا راحىمسىز جازالاۋدى بۇيىرىپ جاتتى. مايدانعا سيماي سىعىلىسىپ تۇرعان جۇرتشىلىق وسى سوزدەن-اق جانشىلىپ، ءبىر-بىرىنە جابىسىپ قالعانداي، مايدان كەڭىپ، ءار-ءبىر ورىننىڭ شەكاراسىنا الاڭقى، اشىق جولدار پايدا بولدى.
كوزىم ۋاڭ سەكرەتاردا، قۇلاعىم سونىڭ اسپانداعى وكتەم داۋىسىندا ەدى. قىزقمەتتەس ءبىر ۇيعىر جىگىت ارىت جاقتان كەلىپ جەڭىمنەن تارتتى. «ارت جاقتا بىرەۋ شاقىرىپ تۇر» دەپ ىمداعان جاعىنا قاراي جىلىسا بەردىم. ءوز قىزمەتتەستەرىمنىڭ اراسىنان ارەڭ وتسەم، «ارت جاقتا» دەپ تاعى يشارالايدى بىرەۋى. ەندى جىلجىسام «شەكارا»-دان ءوتىپ كەتەتىن سياقتىمىن. نۇسقالعان جاقتاعى اركىمگە ءبىر قاراپ، تۇرىپ قالىپ ەدىم. ىڭعاي كوك بەشپەت-سىمدى پارتيا مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ سوڭعى تىزبەگىنەن ءبىر ۇزىن بويلى، سوم دەنەلى ۇيعىر ايەل قول بۇلعاپ شاقىردى دا، ءوزى دە جىلجىدى ماعان قاراي. سىعىلىپ تۇرعان جۇرتتى كيمەلەي جەتىپ، قولىمنان تارتىپ قىسپاقتان شىعاردى.
- ەسىمىڭىز كىم؟ -دەپ سۇرادى مەنەن.
- بيعابىل!
- ءبىزنىڭ ءبىر ساباقداش قىزنىڭ اكاسى[3] ەكەنسىز، «ءسىزنى اۋ شەتتەن كۇتەمىن!» -دەپ شىعىپ كەتتى. تەز بارىڭ!
- قايدان كەلىپتى، كىم ول؟
- التايلىق.
- ماقپال! -دەدى ءبىر قازاق قىزى، كىدىرىپ قالعان ۇيعىر ايەلدىڭ ارت جاعىنان كيمەلەي جەتتى.
- اھ، ماقپال؟ -دەپ بادىرايا قاراپ تۇرىپ قالىپپىن.
- يە، ماقپال. سىزدەر وسى جەردەن وتكەندە تانىپتى، جىلاي بەرگەن سوڭ...
- قالاي كەتتى؟ -دەپ سۇراي سالا، نۇسقاعان جاعىنداعى «قامالدى» بۇزا-جارا جونەلدىم.
مايداننىڭ وڭتۇستىك جاق سىرتىنداعى دارەتحاناعا القىنا جەتىپ، الاق-جۇلاق، تاپىر-تۇپىر جۇگىرىپ، ءۇش رەت ايلانىپ تا ۇلگەرىپپىن. كورىنبەپ ەدى.
- بيعان! -دەپ دابىستادى ساعىنىشتى ءۇن. ار جاعىنداعى تار كوشەدەن ەستىلدى. وزىنشە، ماعان ءزارۋلى-زارۋسىزدىعىن، مەنىڭ ساعىنىشىمنىڭ قانشالىق دارەجەدە ەكەندىگىن بايقاعىسى كەلىپ باسپالاپ، قاراپ تۇرعان سياقتى. جۇرەگىمنىڭ لاپىلىن، اياعىمنىڭ لىپىلىنان بىلە قويعانداي، ءبىر قالتارىستان شىعا جۇگىردى. مەن دە ىرشىدىم. توق ومىراۋى مەن قىپشا بەلىنەن كوك شيانفۋ بەشپەت-سىم دا جاراسىم تاپقانداي، اپپاق اجارىن اشا تۇسكەن ەكەن. جەلكەسىنە تۇسكەن كوك شاپكاسىن قولىنا الا ۇمتىلعاندا ءتۇيۋلى قوس بۇرىمى تارقاتىلىپ، القىمىن وراي ۇيتقىدى. ايناداي تۇنعان ايالى كوزىنەن مەرۋەرت-مونشاق توگىپ، قۇشاعىن اشا جەتتى. ىشقىنا وكسىپ، اسىلا كەتتى موينىما.
- بيعان!... بيعاشىم!...
- ساۋلەشىم، نۇرياشىم! -دەپ قۇشىپ، ءون بويىن سىلاي بەرىپپىن. سۇيە بەرىپپىن. بەتىن دالدالاپ، سىرت ايلانا سىبىرلادى ماقپال.
- ەل قاراپ تۇر ەكەن، كەيىن جانىم، كەيىن! -دەپ قۇشاعىن جازدى دا، ءبىر قولىمدى قوس قولداپ ۇستاپ، جەڭ ىشىنەن سيپالاي بەردى. ءۇنسىز-ءتىلسىز ءتونىپ، ىشتەن تىنىپ قاراسا بەردىك ءبىر-بىرىمىزگە. تولىق ماڭدايى مەن ءتۇپ-ءتۇزۋ قىرلى مۇرنىنا، بەتىنە تۇسكەن سىزات، تاياز تىرتىقتار بايقالدى كوزىمە.
- شىنىمەن ماقپالىمنىڭ ءوزىمىسىڭ، ءيا، تۇسىمدە كورىپ تۇرمىن با؟
- وڭىمدە كورگەنىمە ءوزىم دە سەنە الماي تۇرمىن! -دەگەندە قوس جانارىنداعى قوس كولشىك تاعى دا اعىتىلا كەتتى. دىرىلدەي شىقتى ءۇنى. - ۇرىمجىگە قاشان كەلدىڭ؟
- بىلتىر مايدا. ال ءوزىڭشى؟
- مەن بىلتىر سەنتيابردە كەلگەمىن... بىرنەشە حات جازىپ... ءبىر جاۋاپ الا الماعانىما... مەنەن سۋىنىپ، ۇمىتقان شىعار دەپ ءجۇر ەدىم... جاڭاعى جاسىرىنىپ تۇرعان سەبەبىم دە سول. ىزدەيتىن-ىزدەمەيتىندىگىڭدى بايقاعىم كەلدى.
- سەنەن سۋىنباقپىن با!... حات تۇگىل ادرەسىڭدى دە تابا الماي، زار بولدىم!
ءبىر-بىرىمىزگە تونە قاراسىپ تۇرىپ، تاعى دا جابىسا قالعانىمىزدى تاعى دا بايقاماي قالىپپىز.
- ءنيمىن گانسا؟ -دەدى ارت جاعىمىزدان ءبىر زەيىل ءۇن. جالت قاراپ، قۇشاعىمىزدى جيا قويدىق. مايدان ءتارتىبىن ساقتاۋشى ساقشىلار ەكەن. ماقپال ۇيالعانىنان نارت جانىپ، تۇقىرا قويىپتى.
- كەشىرىڭىزدەر! -دەدىم مەن قىتاي تىلىندە. - ءبىز كورىسپەگەنىمىزگە كوپ ۋاقىت وتكەن جۇبايلار ەدىك. جاڭا تابىسىپ تۇرمىز!
- جۇباي؟... نەكەلەنىپ پە ەدىڭدەر؟... سى بۇسى؟[4] -دەپ ماقپالدان سۇرادى بىرەۋى.
- سى! -دەدى ماقپال تۇقىرعان كۇيى. ءتىپتى قىزارا ءتۇستى.
بۇل شىرايىنان كۇماندانعان ساقشىلار، ارامىزعا كىرە ءتۇسىپ، تاقاۋىرلاي سۇرادى ماقپالدان:
- قاشان نەكەلەنگەن؟
ماقپال ەندى وزدەرىن جازعىرعان شىرايمەن تۋرا قاراپ، تاڭدانىستى كۇلكىمەن سىق-سىق كۇلە قايىردى جاۋابىن.
- ءۇش جىلدان استى!... ونى سۇراپ قايتەسىز!
- ءايا، سىزدەر تۇرمىس قۇرماعان قىز-جىگىتسىزدەر! نەكە قاعازدارىڭ قانە؟
- شاۋەشەكتە قالعان. جۇگىرىپ بارىپ اكەلە قويايىن با؟ -دەپ جىميىپ ەدىم. ماقپالدىڭ سىڭعىرلاي كۇلۋىنەن بە، مەنىڭ سوزىمنەن بە، ەكى ساقشى مويىعانداي، بىراق، سول مويىعاندارىنا نامىستانىپ، مويىنداماعىسى كەلگەندەي، تاناۋلارى قۋسىرىلا قارادى ماعان.
- قالجىڭدى قوي! -دەپ ءبىرى تىجىرىندى دا،
- ءبىزدىڭى بۇل سۇراۋىمىز قاتەلىك پە؟ -دەپ بىرەۋى تىكىرەيدى.
- سۇراۋلارىڭىز قاتە ەمەس، «ايەلدەرگە قالجىڭدامايمىز» دەپ ۇرانداپ جۇرگەندەرىڭىزدە، مىناداي زور قىلمىستىڭ ۇستىنەن تۇستىڭىزدەر عوي! ەندى نەكە قاعازىمىزدى اكەلمەي قۇتىلماسپىز!
- مىنا جىگىت راس ەرىڭىز بە؟ -دەپ ماقپالدان قايتالاي سۇرادى ءبىرى.
- راس ەمەگەندە...! -دەگەنىندە ماقپالدىڭ ءجۇزى تاعى قىزارا قالدى. ساقشى تاعى كۇماندانا قارادى دا، اتى-ءجونى مەن مەكتەبىن، وقىپ جاتقان كلاسىن سۇراپ جازىپ الدى. مەنىڭ دە اتى-ءجونىم مەن ادرەسىمدى جازىپ تۇرىپ، «ايا!» دەدى تىجىرىنىپ الىپ، «ءتالىم-تاربيە» بەرۋگە كىرىستى.
- وقۋ-اعارتۋ قىزمەتكەرى مەن پارتيا مەكتەبىنىڭ وقۋشىسى كۇپ-كۇندىز، حالىقتىڭ كوزىنشە سۇيىسە مە، باسقالاردىڭ يدەياسىن بۇزىپ، حالىققا جامان اسەر تۋعىزباي ما!
- دۇرىس، دۇرىس! -دەپ شۇلعىپ-شۇلعىپ جىبەردىم مەن. ناسيحاتىن قىسقارتىپ، تەز جونەلتكىم كەلدى. - ەندى يدەيامىزدى بۇزباي سويلەسەلىك! جۇرە بەرىڭىزدەر!
- تاعى سويلەسپەكسىڭدەر مە! ۋاڭ سەكرەتاردىڭ ءسوزىن تىڭدامايسىڭدار ما!... توڭكەرىس كەرەك پە، كەرەك ەمەسپە!... قايتىڭدار ورىندارىڭا!
- ماقۇل، قايتا تۇرايىقشى! -دەدى ماقپال، ماعان كۇلىمدەي قاراپ قولىمنان تارتا جونەلدى. - ەندى بارامىز عوي، جيىن اياقتاعان سوڭ-اق جولىعارمىز!... ايتەۋىر، قانشالىق قيىنشىلىق كورسەم دە كۇتە الدىم سەنى!
ەندى ايرىلماسقا انت ەتىسكەندەي قولىمىزدى مىقتاپ قىسا ۇستاسىپ ءبىر-بىرىمىزگە جاۋتاقتاي قاراسىپ بارىپ كىردىك كوپشىلىك اراسىنا.
قۋانىش ەكپىنىمەن كوپشىلىكتى قاعا-سوعا جول اشىپ، ماقپالدى ورنىنا جەتكىزدىم دە، كومەكتەسكەن ۇيعىر ايەل مەن قىزدىڭ قولدارىن قاتتى-قاتتى قىسىپ، العىس ايتىپ قايتتىم. ۋاڭ سەكرەتاردىڭ ءسوزى بىتكەن ەكەن. باسقا بىرەۋى جابىرلەمەي-جەرلەمەي، جۋاس قانا سويلەپ تۇر. بارلىق سالا، بارلىق ورىنداردىڭ «تاريح تاپسىرۋ (بوقشا تاستاۋ)» ناۋقانىنىڭ باستالعانىن جاريالادى. بۇل ناۋقاندا قىلمىس اتاۋلى قۇرتىلاتىندىعى، تۇيمەدەي كەمشىلىكتىڭ دە جاسىرىنىپ قالا المايتىندىعى بىرنەشە رەت قايتالاندى. «ليبراليزمگە وت اشىلادى»، «مەن ايتپايىن، سەن دە ايتپا» دەگەندەي، قىلمىستارىن بىرلەسىپ جاسىراتىن، ءتىل بىرىكتىرەتىن ادامدار اياۋسىز جازالانادى»، «كوككە ۇشسا اياعىنان، جەرگە كىرسە شاشىنان تارتىلىپ شىعادى»، «اسپاندا تور، جەردە قاقپان قۇرۋلى» دەگەن جاتتاندى سويلەمدەردى شەشەن ناقتاپ زەكىرە سويلەدى دە، تىڭداۋشىلار ۇران شاقىرا، قول شاتىرلاتا قارسى الدى. «بۇگىننەن باستاپ تاريح تاپسىرىپ بولعانشا ءار سالا، ءار كاسىپ، ءار ورىنداعى جۇمىسشى-قىزمەتشىلەردىڭ رۇقساتسىز بارىس-كەلىس بايلانىستارى توقتاتىلاتىندىعى جاريالانىپ تىندى سوڭىندا.
«ياپىراي، ارەڭ تابىسقاندا تاعى دا ءبىر سىپىرا ۋاقىت كورىسە الماي قالامىز-اۋ!» دەگەن كۇدىك، ەڭ زور قاتەردەي تىتىركەندىردى.
مايداندا سىرەسىپ تۇرعاندار ەكى شەتتەن ساپ بويىنشا ءتىزىلىپ كەتىپ جاتتى. تىلسىمداي تىنعان جىم-جىرتتىق ورناي قالىپتى. مەن ءوز سابىمنىڭ ەڭ سوڭىنا بارىپ، ماقپالعا تەلمىرۋمەن بولدىم. ول دا كوز جازار ەمەس. قۇشاعىمىز جەتپەسە دە كوزىمىز جەتەر جەردەن قوزعالعىسى كەلمەگەندەي جاۋدىرادى دا تۇردى. ميكرافاوندا مايدان باسقارۋشى جاعىنان مەكتەبىنىڭ اتى اتالىپ، ساباقتاستارىنىڭ جالجىپ بارا جاتقانىن سەزبەي تۇرىپ قالىپ ەدى. باعاناعى قازاق قىزى كۇلىپ جىبەرىپ، قولىنان تارتا جونەلدى. قول بۇلعاپ حوش ايتا كەتكەن ماقپالدىڭ سوڭىنان ءالى دە كوز الماي قاراپ تۇرعانىمدا، ءبىزدى تەرگەگەن ساقشىنىڭ ءبىرى كومانديرىنىڭ الدىن توسا قالدى. بىردەمەنى قىسقاشا ايتا سالا قاعاز ۇسىندى. باعاناعى قىلمىسىمىزدى مەكتەبىنە مالىمدەگەن قاعاز ەكەنىن ءتۇسىندىم. «نەكەلىمىز دەپ بەرگەن جاۋابىمىز ءۇشىن ماقپالىم ەندى مەكتەبىنىڭ كەرگىسىنە تۇسەدى-اۋ» دەگەن ءحاۋىپ تىقىرشىتتى ەندى.
«ءۇش جىلدىڭ الدىندا ءوز سەنىمىمىز بويىنشا وزدىگىمىزدەن نەكەلەنگەن جايىمىزدى ساباقتاستارىنىڭ الدىندا قالاي سويلەپ، قايتىپ تۇسىندىرە الماق! كلاس مەڭگەرۋشىسىنە ساقشىنىڭ شاعىمى جەتكەنشە ءوزىمنىڭ جەتىپ مالىمدەپ، ءتۇسىندىرۋىم قاجەت قوي!»
ءبىر باستىعىما پارتيا مەكتەبىندەگى جۇمىسىمنىڭ قيسىنىن تاۋىپ ايتىپ رۇقسات العانىمشا نەداۋىر ۋاقىت ءوتىپ ەدى. سوڭعى تىزبەكتەگى ماقپالدى مەكتەپ قاقپاسىنا كىرە بەرگەنىندە قۋىپ جەتىپپىن.
- ماقپال! -دەگەنىمدە جالت قايرىلىپ، ساپتان شىقتى دا تۇرا قالدى. كومانديرى ماقپالعا «كىرىپ كەت» دەگەندى قولىمەن بۇيىرا سالا ماعان بەتتەدى. بەت-اۋزى اقتاڭداقتانىپ جونىلعانشا قىرىلعان وتىز جاستارداعى ۇيعىر جىگىت ەكەن.
- يولداش ءسىزنىڭ اتىڭىز كىم؟ قاي يدارادان؟ -دەپ سۇرادى مەنەن.
- ماعارىپ نازاراتىنان. اتىم بيعابىل.
ساقشىنىڭ قاعازىن جانقالتاسىنان سۋىرىپ الا ءۇڭىلدى.
- ىھ...ى، ءسىز قايتىپ تۇرىڭىز، سويلەسۋگە مۇتلاق[5] رۇقسات بەرىلمەيدى! چوڭ جيىندا نە دەدى، اڭلادىڭىز ما[6]?
- اڭلادىم! ماقپالدىڭ سىنىپ جۋرىنى[7] كىم؟ سول كىسىمەن سويلەسپەكپىن!
- تەز قايتىپ كەتىڭىز، بۇ ھارەكەت ۋاقىتى!
- جۋرىننىڭ اتى سۇڭجانحۋا! -دەدى ماقپال، ونىڭ ارت جاعىنان. - مەن شاقىرىپ كەلەيىن!
جۇگىرە جونەلگەن ماقپالعا شىتىنا قاراپ بۇرىلدى «قۇماندانى». قولىن ارتىنا قايىرىپ، مىعىمسي جىلجىدى سوڭىنان. ماقپال ايلانعان بۇرىلىسقا بارىپ توقتادى. سول جەردە تەرگەمەك ەكەن. ماقپال قايتا شىققاندا الدىنان كولدەنەڭدەي سويلەپ توسا قالدى.
- سۇڭجۋرىن بولىمىندە، -دەپ ماعان داۋىستادى ماقپال. - سىزگە كەلسىن دەدى، كۇتىپ وتىر، كىرە بەرىڭىز!
بوساعاداعى حابار بولمىنەن شىعىپ قاراپ تۇرعان قىتاي شالعا يەك قاعا سالىپ كىردىم.
- احۋالىمىزدى مىنا كىسى دە سۇراپ تۇر، دەنە تاربيە ۇستازى عوي، ايتىپ بەرەيىن! -دەپ جىميدى ماقپال جاقىنداي بەرگەنىمدە. - ءسىز كىرە بەرىڭىز، مىنا قاتارداعى 5-ءشى نومىردە. ول كىسى كلاسىمىزدىڭ ساياسي جەتەكشىسى. مەن تۋرالى تولىق بىلەدى. اشىق سويلەسە بەرىڭىز!
بەسىنشى ءنومىردىڭ ەسىگىن قاققانىمدا، كوك بەشپەت-سىم كيگەن كەلتى شاشتى، قاراتورى تولىق دەنەلى ايەل ەسىك اشىپ قارسى الدى. كوك شاپكىنى ول دا جەلكەگە ماقپالشا قوندىرعان ەكەن. قول بەرىپ، شۇلعي امانداستى دا ستولىنىڭ قارسى جاعىنداعى ورىندىقتى نۇسقاپ وتىرعىزدى. امانداسۋىنا قاراعاندا قازاقشا، ۇيعىرشانى ارالاستىرىپ، جاتىق سويلەيتىن كىسى كورىندى. ماعان تىم جىلى كۇلىمسىرەپ، زەرتتەگەن شىرايمەن قاراي بەردى جۇزىمە. كەسكىنىمدى ىشتەي قۇپتاعانداي باس يزەي سالىپ، اتىمدى سۇرادى. ارالاسپا تىلدە سۇراۋدان سۇراۋ تۋدىرا وتىرىپ، مەنىڭ بايانداماق ماسەلەمنىڭ بارلىعىن سويلەتىپ تىندى. پارتيالى-پارتياسىزدىعىمدى دا سۇرادى سوڭىندا. بىلتىر اپرەلدە دوربىلجىندە اۋدان سەكرەتارىنىڭ ءوز كەپىلدىگىنە يە بولىپ جولداما الىپ كەلگەنىمدى ەستىگەندە ورنىنان تۇرا قۇتتىقتاپ، قولىمدى قىستى.
- ماقپال ەكەۋىڭ ەندى باقىتتى، توڭكەرىستىك سەميا بولاسىزدار، قانداي جاقسى، ا، بەك جاقسى!... بىلەمىسىڭ-بىلمەيمىسىڭ، ماقپال مەنىڭ قىزىم، ءھام مەنىڭ وقۋشىم! وسى كۋرس تۇگىگەننەن كەيىن تويلارىڭدى ءوزىم باسقارىپ بەرەمىن!
- راحىمەت! ءسىزدىڭ كۇيەۋ بالا بولسام، مەن ءتىپتى قۋانار ەدىم!
- بىلەمىسىڭ-بىلمەيمىسىڭ، ماقپالدى ازاتتىققا شىعارعان مەنىڭ جەزنيم مەن اپايىم. التاي جەرلىك پارتكومدا شلەيدى. ماقپالدى جانە ۇرلاپ الىپ كەتپەك بولىپ جۇرگەن بىرنەشە اكسياتشىنى[8] جەزنيم ءبىلىپتى. سونىڭ ءۇشىن ءوز ۇيىنە اپارىپ، اپايىما جارىم جىل باقتىرعان. اپايىم حانزۋشا ءتىل-جازۋ ۇيرەتكەن. بىلتىر كۇزدە ءبىزدىڭ وسى مەكتەپ وقۋشى قابىلدايتىن كەزدە ماعان تانىستىرىپ جىبەرىپ بەرگەن. اەروپلانمەن جىبەرىپتى. جەزنيمنىڭ تانىستىرۋىن ماقپالدىڭ بوقشاسىنا قوسىپ قويدىم. بەك ياقشى.
- ول كىسىگە دە راحىمەت ايتىپ حات جازامىز! قامقورلىعىن ەشقاشان ۇمىتپايمىز! -دەپ كۇرسىندىم مەن.
- جەزنيم جازعان تەكسەرۋ ماتەريالىنان ءبارىن ءتۇسىندىم. ماقپال بەك ياقشى قىز. زورلاپ اپارعان جەرىندە قانشالىق جازالانسا دا، كوپ تاياق جەسە دە، ايەل بولىشقا پاقات ۇناماي قويعان! سەن ونى ەردەن شىققان دەپ ويلاما، ماقۇل ما؟
- ولاي ويلامايمىن. ول كوپە كورنەۋ زورلىقپەن كەتتى عوي. ءتىپتى بالا تاپسا دا ماعان ءوزى تالاپ ەتىپ قايتىپ كەلسە، وزىمدىكى دەپ سەرت ەتكەنمىن!
- جوق، ول ءتىپتى دە... ەشكىمىنە كونبەگەن! ونى ءۇش جىگىت زورلاماق بولعان، ۇناماعانلىقى ءۇشىن ۇشەۋىنەن دە قاتتى تاياق جەگەن!.. ا، مەن بەكەر كوپ سويلەپ قويدىم با! -دەپ قىزارا قارقىلداپ كۇلگەن سۇڭجۋرىن ورنىنان ۇشىپ تۇردى. - وزدەرىڭ قازىر وسىندا سويلەسىپ الىڭدار! ونان سوڭ تاريح تاپسىرۋ ارەكەتى بىتكەنشە كەلمە! ساباقداشلارى وعان پىكىر ايتىپ، سىنداپ اۋرەلەمەيتىن بولسىن! ماقۇل ما؟...
وسى سوزبەن سىرتقا شىعىپ كەتىپ ەدى. لىپ ەتىپ ماقپال كىرىپ كەلدى.
- بەس مينۋت قانا! -دەپ سىقىلىقتاي كىردى دە، تاعى دا اسىلا ءتۇستى موينىما. قۇشۇرلانا قىسقان قۇشاعىمنان ءۇنى ارەڭ شىعىپ، القىنا سويلەدى. - زىداۋيان[9] بەس مينۋتقا عانا... سويلەسىپ ال دەدى... مەنىڭ ساعان جازعان حاتتارىمنىڭ بىرەۋى دە تيمەگەن بە؟
- سەنىڭ جازۋ ۇلگىڭمەن سەنىڭ اتىڭدا 51-ءشى جىل 10-شى ناۋرىزدا جازىلعان ءبىر حاتتى ءاليا دەگەن سايقالدىڭ كىتاپتارىنىڭ اراسىنان تاۋىپ كوردىم. وندا: «بالالى بولدىم. ەندى ونى تاستاپ كەتە المايمىن، حوش بول!» دەگەندەي سۋىق ءسوز بار ەكەن. سەنىكى ەكەندىگىنە سەنبەدىم.
- استاعىپىراللا، مەن ولاي بولماق تۇگىل... قويشى! -دەپ كۇلىپ جىبەردى دە، وكسي جونەلدى ماقپال. قۇشاعىمدا جىلاي وتىرىپ سۇرادى. - ونان سوڭ قايتتىڭ؟
- ونان سوڭ... ول ۇزاق اڭگىمە، كەيىن ايتىپ بەرەرمىن! مەن سول حاتتا جازىلعان ادرەسىڭ بويىنشا قايتالاي ءوتىنىپ ءبىر حات جازعانمىن. تيمەدى مە؟... «سارسۇمبە پوشتاحاناسى ارقىلى ماقپالعا!» دەپ قانا جازىپ ەدىم.
- بالە، ونداي ادىرىستەن حات تيە مە ماعان! -دەپ سىقىلىق قاققان ماقپال، ەرنىمنەن، يەگىمنەن، بەتىمنەن، ماڭدايىمنان سۇيە بەردى، سويلەي بەردى. - سەن دە قينالىپ، اقىلدان ايرىلا جازداپسىڭ-اۋ جانىم!... ونىڭ لاجىسىزدىقتىڭ دالباساسى عانا عوي، بيعانىم!... الدىڭعى جىلعى ساۋىردا گۇلسانادان ايتىپ قايتقان سالەمىڭ عانا قالدىردى عوي مەنى ولىمنەن!... سەنى ويلاپ تۇرىپ، قامالعان ءۇيىمنىڭ دىڭگەگىن دە تالاي قۇشاقتاپ ءسۇيدىم عوي!... وسى ەرنىڭدى ساعىنىپ، ەسىكتىڭ تۇتقاسىن دا قانشا ءسۇيدىم دەسەڭشى! بارىنەن كۇلكىلىسى قوتىر-قوتىر كەلساپتىڭ باسى! -دەگەنىندە قاتار كۇلدىك ەكەۋىمىز.
- بەس مينۋتى ءبىتتى عوي اتتەگەنە! -دەپ مەن دە شوپەلدەتتىم.
- ەندى... ەندى... ون بەس-اق كۇن عوي، جانىم!... شىدالىق!..
- جاپ-جاقىن جەردە تۇرىپ... كورىسە الماۋ... ءتىپتى قيىن عوي!
- مىنە، سوعانعا دەيىن جول ازىعىڭ بولسىن! -دەپ ماقپال ءتىلىن دە توستى اۋزىما...
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، ايەلدەرگە قالجىڭدامايتىن مەزگىلدە پارتياعا «تاريح تاپسىرۋ» دەپ اتالاتىن قىلمىس تاپسىرۋ ناۋقانى باستالعان كۇنى نە ىستەگەنىمدى كوردىڭىز بە!... قىلمىستار تۇگەلىمەن ءمۇسادىرالاناتىنىن ەستي سالا قىلمىس تاۋىپ، قىلمىس جالماپ، قىلمىستان قىلمىس تۋعىزىپ، ورشەلەنىپ، دۇنيەدەگى بارلىق قىلمىستى جەكەمەنشىگىمە تارتىپ جيىپ، جىرعاي قويمادىم با! ءىز-توزسىز جوعالعان مەنىڭ ماقپالىم دا ويدا جوقتا، مىنە، قىلمىس قويمالارىنىڭ بىرىنەن جارق ەتىپ شىعا كەلدى عوي. «قۋىرداقتىڭ اكەسىن تۇيە سويعاندا كور» دەگەندەي، جيانگەرلىكتى مەنىڭ قىلمىس بانكىمنەن عانا ىزدەگەيسىزدەر!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
[1] جەپاڭجۇن - ازاتتىق ارميا (كومپارتيا ارمياسى).
[2] بارابان. ىرعاعىنا قاراي وسىلاي اتايتىن.
[3] اكا (ۇيعىرشا) - اعا.
[4] سى، بۇسى؟ (قىتايشا) - راس پا؟ (ايتىلۋى - راس پا، راس ەمەسپە؟)
[5] مۇتلاق (ۇيعىرشا) - مۇلدە.
[6] اڭلادىڭىز ما (ۇيعىرشا) - ەستىدىڭىز بە.
[7] سىنىپ جۋرىنى - كلاس مەڭگەرۋشىسى.
[8] اكسياتشى (ۇيعىرشا) - كەرتارتپا.
[9] زىدايان (قىتايشا) - نۇسقاۋشى، ساياسي جاقتاعى لاۋازىم. بۇل دا ءسۇڭجۋرىننىڭ ءوزى.
