باسى: «كازاحسكوە دەلو»: بەيبىت قويشىباەۆ

جالعاسى: «كازاحسكوە دەلو»: بەيبىت قويشىباەۆ

جالعاسى: «كازاحسكوە دەلو»: بەيبىت قويشىباەۆ (جالعاسى)

الەمگە ايگىلى جازۋشى لەۆ تولستوي «اتا كاسىبىنەن ايى­رىلعان ۇلت اشتىق قاسىرەتىنە ۇرىنادى» دەگەن ەكەن. قازاقتىڭ اتا كاسىبى – ءتورت تۇلىك مالى. جازۋشى ءارى زەرتتەۋشى ۆالەري ميحايلوۆ 2012 جىلى الماتىداعى «مەكتەپ» باسپاسىنان شىققان «عالامات جۇت شەجىرەسى» اتتى دەرەكتى حيكاياتىندا بىلاي دەيدى: «...1929 جىلى شارۋاشىلىقتاردا 40 ميلليون باس مال بولعان بولسا، 1933 جىلى 4 ميلليون عانا قالدى. (وسىلاي بولۋى ابدەن مۇمكىن، ءتىپتى ودان دا از بولۋى). بۇل رەتتە، بۇرىن دەرلىكتەي بارلىق تابىن شوعىرلاندىرىلعان باستى مال شارۋاشىلىعى اۋداندارىندا، رەسمي مالىمەتتەر بويىنشا، بار بولعانى 300-400 مىڭ باس مال عانا قالدى. بىراق بۇل ستاتيستيكانىڭ قانشالىقتى «شىنشىل» ەكەندى­گى جانە ونىڭ كورسەتكىشتەردى قاي جاققا قاراي وزگەرتەتىنى بەلگىسىز سەكىلدى... قازاقستان وداقتى ەتپەن، جۇنمەن، تەرىمەن قامتاماسىز ەتەتىن ەڭ ءىرى ايماقتان ءوزىن-ءوزى اسىراي المايتىن ولكەگە اينالدى» (264-بەت).

«كوميسسيا: «قويشىباەۆ جولداس تارتىپسىزدىكتەرگە قا­تىسقان پارتيا مۇشەلەرى مەن كومسومولەتستەرگە قولدانىلىپ جاتقان شارالاردى ايىپتايدى، سونىمەن بىرگە، «ءتارتىپ ساقشىلارى قاتارىندا ەرەكشە ىنتا كورسەتكەن سولداتتار، ميليتسيونەر، جاساقشىلاردى قاتاڭ جاۋاپقا الۋدى» تالاپ ەتەدى»، – دەپ جازادى. مەن ءىس جۇزىندە كوميسسيا ايتقانداي ايىپتاپ تۇرعان جوقپىن، تەك ۇستالعانداردىڭ پارتيا مەن كوم­سومولدان شىعارىلىپ جاتقانى تۋرالى اتاپ ايتتىم، وقيعاعا قاتىسۋشىلارعا ايىپتاۋ تۇرعىسىنان كەلمەۋدى، الدانعاندار­دى ارانداتۋشىلاردان ءبولىپ قاراۋدى ءوتىندىم، ولاردى «بولا­شاق ءۇشىن تاربيەلەگەن دۇرىس» بولاتىنىن ايتتىم (جەكە ءىسىم، 14-بەت). سودان باسقاسىنىڭ ءبارىن كوميسسيا ويدان شىعارعان. وعان الدىمەن ءسوز ءماتىنىن مەنىڭ كومەگىممەن پارتجينالىستا سويلەنگەن قالىپقا كەلتىرىپ الۋ كەرەك ەدى، ويتكەنى ءماتىندى مەنەن جينالىستان كەيىن بىردەن الىپ قويدى عوي. ال كوميس­سيا مۇنىڭ ورنىنا، مەنىڭ «ساياسي سەنىمسىزدىگىم» حاقىنداعى ءوزىنىڭ قولدان جاسالعان ويىن راستاۋ ءۇشىن، ماتىندەگى سى­زىلىپ تاستالعان سويلەمدەردەن وزىنە «ءتيىمدى» ۇزىندىلەردى قالپىنا كەلتىرگەن (جەكە ءىسىم، 6-بەت).

كوميسسيا مەنىڭ «كەزدەيسوق قاتە جىبەرۋىم» مۇمكىن ەمەس، مەنىڭ ءسوزىم «الدىن الا دايىندالعان» دەپ جازادى. مەنىڭ دايىندالعانىمدى جازباشا ءماتىن راستاپ تۇر...»

قويشىباەۆ ءوز سوزىندە كوكپ وك-ءنىڭ «جاريالىلىق» ساياساتىنا ارقا سۇيەپ، الاڭدا بەيبىت تۇردە ءوز نارازىلىقتارىن بىلدىرگەن جاستاردى ءتارتىپسىز دەپ، پارتيا مەن كومسومول مۇشەلەرى قاتارىنان شىعارىپ، ءجون-جوسىقسىز جازالانىپ جاتقانىن قۇپتامايتىنىن مادەنيەتتى تۇردە جەتكىزە بىلگەن.

كوميسسيا مۇشەلەرى ولارعا قولدانىلعان ءىس-شارالاردى قوي­شىباەۆ ايىپتاپ، جازالاۋدى جۇرگىزگەن كۇشتىك قۇرىلىمدار­دى جاۋاپقا تارتۋدى تالاپ ەتۋدە دەيدى. ونىڭ تالابىن جوققا شىعارۋعا بولماس. سول تالابىن ول قالاي باتىلى بارىپ سايا­سي توپتىڭ قاراۋىنا قويدى دەسەڭىزشى. ولارعا جاستاردى قا­تاڭ جازالاۋ تۋرالى بۇيرىق بەرگەن بيلىكتەگى كوممۋنيستەر عوي. ونىڭ سول ءسوزىنىڭ استارى كوممۋنيستەردى جاۋاپقا تار­تۋ كەرەك دەگەندى مەڭزەمەي مە. ول ارانداتۋعا ءتۇسىپ قالعان جاستاردى سولاي ورەسكەل جازالاۋعا قارسى بولعان، ولاردى بو­لاشاق ءۇشىن قايتا تاربيەلەۋدى وتىنگەن. كوميسسيانىڭ ءماتىن­دە سىزىلىپ قالعان سوزدەردى ول ايتتىعا ساناپ، الدىن الا مۇقيات دايىندالعان دەۋىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ ارينە قارا بوياۋدى بارىنشا جاعۋ ءۇشىن. ءسوزىن قىزمەتتەگى اراكىدىك ۋاقىتتى پايدالانىپ، شۇعىل تۇردە قاعازعا تۇسىرمەي، «الدىن الا مۇقيات دايىندالعاندا»، بالكىم، ءماتىن ودان دا وتكىر ءارى شىمىر شىعار ما ەدى.

«25. XII. 1986 ج. تاڭەرتەڭ جينالىس جايىندا حابارلاپ، نە ويلايتىنىم تۋرالى ايتۋدى سۇرادى. مەنىڭ ايتارىم بار-تىن. مەن شۋلگامەن داۋلاسقاننان كەيىنگى ەموتسيالى احۋالدان ارىلا قويماعان ەدىم. پارتقىزمەتكەر جايىنداعى مىسال تاربيە جۇمىسىنىڭ دۇرىس عىلىمي جولعا قويىلماعانىن راستاپ تۇرعان. سول شاقتا ينتەرناتسيونالدىق تاربيە جوقتىعى اتاپ ايتىلعان قازاقستان كپ وك بيۋروسى­نىڭ ءماجىلىسى جايىنداعى ەسەپتى (24 دەكابر 1986 ج.) وقىپ وتىرعانمىن. سودان مەن، قىزمەت ىستەرى ارا-اراسىندا، ايتار ءسوزىمنىڭ ءماتىنىن دايىنداپ الدىم.

اسىعىس بولعاندىقتان دا، ءبىرىنشى جينالىستا-اق مويىن­داعان قاتەلىكتەرىم سوندا كەتتى. مەنىڭ ينتەرناتسيونالدىق تاربيەنى تۇبەگەيلى جاقسارتۋ قاجەتتىگى جونىندەگى نەگىزگى پاي­ىمدارىمدا جاڭا ەشتەڭە دە جوق. تەوريالىق قيسىندارىم­نىڭ ءبارى – پارتسەزدەردەن، ۆ.ي. لەنين ەڭبەكتەرىنەن، بۇل ويدىڭ ءبارى سوكپ وك قاڭتار (1987 ج.) پلەنۋمىنداعى م.س. گورباچەۆ جولداستىڭ بايانداماسىندا راستالعان. الاي­دا كوميسسيا ءسوزدىڭ باستى مانىنە جەتە المادى، ءتىپتى جەتكىسى كەلمەدى دەپ تە ويلايمىن...».

قويشىباەۆ لەنيننىڭ ەڭبەكتەرىنە، پارتيا سەزدەرىنە، باس حاتشى گورباچەۆتىڭ سوزدەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، قازاقستان كپ وك بيۋروسىنىڭ ماجىلىسىندە ينتەرناتسيونالدىق تاربيەنىڭ فورمالدى تۇردە جۇرگىزىلىپ كەلگەنى جايىندا ايتىلعان كەمشىلىكتەردى قوشتاپ، بۇل ماسەلە عىلىمي جولعا قويىل ماعانىن تەوريالىق تۇرعىدان كورسەتىپ بەردى. ونى تەك قا­رالاۋدى كوزدەگەن كوميسسيا ونىڭ بۇل سوزدەرىن كوپە-كورىنەۋ قاپەرلەرىنە دە الماي، ءوز دەگەندەرىندە، ۇسىنعان جازالارىن­دا تابانداپ تۇرىپ السا نە شارا. سولاي ءوز ورتاسىندا بوتەن بولىپ شىعا كەلدى.

«پارتبيۋرو وتىرىسى كوميسسيا انىقتاماسى اۋقىمىندا ءوتتى. بيۋرو مۇشەلەرى بۇدان ءبىر ايدان استام ۋاقىت بۇرىنعى العاشقى جينالىس اسەرىنەن ايىعا الماعانىن كورسەتتى. ولار مەنى قايتكەندە «جەرلەۋگە» – وتە قاتاڭ جازا قولدانۋعا دا، مەنىڭ شىعارماشىلىق جولىمدى قيۋعا دا، جۇمىستان بوسا­تۋعا دا قۇلشىنىستى.

الايدا ماعان دورەكى تۇردە قارا جالاۋ تاعۋعا قۇمارتقان­نان باسقا، مەن ءوزىمنىڭ ءسوزىمنىڭ بەيساياسيلىعىن راستايتىن­داي ەشبىر ارگۋمەنتتى دالەل ەستىمەدىم. سوزدە فاكتىلەر كەلتىرۋ جاعىنان ەلەۋلى قاتەلەر بار، مەن ولاردى بارلىق ينستانتسيا­لاردا، جينالىستاردا جانە پارتبيۋرو وتىرىسىندا مويىندا­دىم جانە سولارىم ءۇشىن كەشىرىم سۇرادىم. ال سوزدەگى نەگىزگى ويلارىم مەنىڭ يدەيالىق يلانىمىما جاۋاپ بەرەدى، مەن ولار­دان باس تارتپايمىن، سەبەبى ولار پارتيا تالاپتارىنا، قايتا قۇرۋ رۋحىنا سايكەس جانە عىلىمي كوممۋنيزمگە نەگىزدەلگەن.

پارتبيۋرونىڭ (31 قاڭتار 1987 جىل) شەشىمىمەن كەلىسپەي­مىن، وسى تۋرالى ءسىزدى جازباشا حاباردار ەتىپ وتىرمىن.

ب. قويشىباەۆ. 2 اقپان 1987 جىل».

(ب. قويشىباەۆ. «جەلتوقسان – سىن» الماتى، 2016 جىل، 58–62-بەتتەر).

قاتەلەسپەيتىن پەندە جوق. قويشىباەۆ تا سونداي جۇمىر باستى پەندەلەردىڭ ءبىرى. ول كەيبىر جىبەرگەن قاتەلىكتەرى ءۇشىن ءتيىستى ورىنداردا كەشىرىم سۇراعانىن جاسىرمايدى. كوميس­سيا ۇسىنىسىن قولداعان بيۋرو مۇشەلەرى قويشىباەۆقا ودان دا اۋىر جازا قولدانۋى ىقتيمال ەدى، ەگەر ونىڭ ساياسي ساۋاتتىلىعى، بىلىمدىلىگى تومەن بولعاندا. ونىڭ «...سوزدەگى نەگىزگى ويلارىم مەنىڭ يدەيالىق يلانىمىما جاۋاپ بەرەدى، مەن ولاردان باس تارتپايمىن» دەپ كەسىپ ايتقان ءتۇيىندى ءسوزى ءوز ۇستانىمىنان قايتپايتىنىن انىق بايقاتىپ تۇر. ونىڭ كۇرەسىنىڭ ماقساتى دا وسىندا.

پارتبيۋرو حاتشىسى م.ف. بابۋشكين ونىڭ جازباسىن وقىپ شىقتى. ىلكىم ءسات ويلانىپ وتىرىپ، بۇل ماسەلە بويىنشا ەكىنشى رەت بيۋرو شاقىرمايتىنىن اشىپ ايتتى. سوندا دا ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالعان ول ادىلدىككە ءۇمىت ارتىپ كەلگەن قوي­شىباەۆقا: «ەگەر قالاساڭ، پارتيانىڭ جالپى جينالىسىندا وسى جازبا حاتىڭدى وقىپ بەرەيىن، بىراق بيۋرو كوممۋنيستەرى شەشىمىن وزگەرتە المايسىڭ»، – دەپ ەسكەرتتى. سولاي بابۋشكين دە بولىسۋدان باس تارتتى. تىپتەن ونى تۇسىنگىسى دە كەلمەگەن. كۇشتىك قۇرىلىمداردى جازالاپ، ايداي الەمگە «بۇلىكشىلەر»، «بۇزاقىلار» دەپ جاريا ەتىلگەن جاستاردى قايتا تاربيەلەۋ­مەن شەكتەلۋدى ۇسىنىپ وتىرعان ونى قالاي قولداسىن. قويشىباەۆ پارتبيۋرونىڭ وزىنە قولدانعان جازاسىن ءجونسىز دەپ ءبىلدى. ءوز شىندىعىن دالەلدەۋدە رايىنان قايتپادى. شىن­دىقتىڭ شىرايىن شىعارۋ ءۇشىن كۇرەسىن جالعاستىرىپ، جوعارعى كەڭەس تورالقاسىنىڭ توراعاسى سالامات مۇقاشەۆ­تىڭ قابىلداۋىنا باردى.

بار ويى مۇقاشەۆ پارتبيۋرو مۇشەلەرىنە، اسىرەسە باسقا­لاردان ايرىقشا بەلسەنىپ كوميسسيا قۇرعىزعان، اقتى قارا دەپ قيىستىرعان ءبولىم مەڭگەرۋشىلەرى دۋناەۆ پەن جاباعي­ناعا ءادىل ءسوزىن ايتىپ، ساۋاتسىز دا تۇرپايى شەشىمدەرىن ءوز­گەرتەر دەگەن سەنىمدە بولدى. الايدا جاعداي ول كۇتكەندەگىدەي بولمادى. توراعا دا ونىڭ تالكەككە تۇسكەن تاعدىرىنا اراشا تۇسۋدەن باس تارتتى. تىپتەن جاناشىرلىق ءسوزىن دە ايتپاسا، نە شارا. سوندا دا ول توتاليتارلىق بيلىكتىڭ ۇيىعىنان شىعار جول ىزدەپ جانتالاستى. ءتۇن ۇيقىسىن قاشىرعان الدىندا ەكى تاڭداۋ كەسە-كولدەنەڭ تۇردى. نە كوپتىڭ ايىبىنا كونۋ، نە ار-نامىسى ءۇشىن كۇرەسۋ. «جوق، ار-ۇياتتىڭ ازابىن شەگىپ، جەر باسىپ جۇرە المايمىن!» قويشىباەۆ ەكىنشىسىن تاڭدادى.

قويشىباەۆتىڭ جىرى مۇنىمەن بىتكەن جوق. ونىڭ وتكەن جىلعى 25 جەلتوقسانداعى ءسوزى تۋرالى ماسەلە ءۇشىنشى رەت تورالقا اپپاراتىنىڭ پارتيا جينالىسىندا قايتا قارالدى. اپپاراتتىڭ ءىس باسقارۋشىسى كورنەۆ پەن باسپا-رەداكتسيا تو­بىنىڭ جەتەكشىسى ونى، بۇرىنعى جازاسى از بولعانداي، جۇ­مىستان شىعارۋدى تالاپ ەتتى. اسىرەسە كورنەۆ قىزبالانىپ، وكتەم ۇنمەن: «قويشىباەۆتىڭ كوممۋنيستىك قوعامعا ساياسي كوزقاراسى جات»، – دەپ كەڭ دۇنيەنى تارىلتىپ، ايدى اسپانعا ءبىر-اق شىعارسىن. ونىڭ سوزىنە ارانداپ قالعاندار باستارىن يزەسىپ، قۇپتاعان سىڭاي تانىتتى. بۇل ايىپ ونى قارا ەسەككە تەرىس مىنگىزگەنمەن بىردەي. الاڭ كوڭىلىنە «بۇلار مەنى پار­تيا قاتارىنان شىعارعىسى كەلەدى-اۋ» دەگەن كۇدىك تۋىپ، ازا بويى قازا بولدى. كوكىرەكتەن ارىستانداي اقىرىپ كومەيگە كەلىپ قالعان اشۋ-ىزانى سابىرعا جەڭدىردى. ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ توسىلدى. الايدا «ءيتتىڭ يەسى بولسا، ءبورىنىڭ ءتاڭىرىسى بار». زالدا وعان قالاي بولىسارىن بىلمەي، ىشتەن تىنىپ وتىرعاندار شەشۋشى ساتتە قولداۋ ءبىلدىردى. جينالىس «بۇرىن ەشقانداي تەرىس مىنەز كورسەتپەگەندىكتەن»، قويشىباەۆقا ەسەپ كارتوچكاسىنا جازىلاتىن قاتاڭ سوگىس بەرۋ جايىندا قاۋلى الدى. وسى شەشىمدى اۋكوم بيۋروسىنىڭ قاراۋىنا ۇسىنار الدىندا پارتيالىق كوميسسيانىڭ حاتشىسى قارت كوممۋنيست ونىمەن جىلى سويلەسكەندەي ەدى، بالالارىنىڭ قايدا وقيتى­نىنا دەيىن سۇراستىرعان. سويتسە، ولاردىڭ قالاداعى جالعىز قازاق مەكتەبىنە باراتىنىن ەستىپ، وزىنشە مۇنى «ءۇمىتسىز ۇلتشىل» دەگەندەي وي تۇيگەن بوپ شىقتى، ول پارتكوميس­سيا ماجىلىسىندە قويشىباەۆتى پارتيادان شىعارۋ كەرەكتىگى جونىندە ۇسىنىس جاسادى. كوميسسيا مۇشەلەرى ءبىر عانا داۋىس ارتىقشىلىعىمەن جس تورالقاسى اپپاراتىنىڭ باستاۋىش پارتيا ۇيىمى بەرگەن جازانى دۇرىس دەپ باعالاپ، ونى بيۋرونىڭ قاراۋىنا وزگەرىسسىز ۇسىنۋعا ۇيعاردى. ال اۋپارتكوم بيۋروسى، ءبىرلى-جارىم شولاق بەلسەندىلىك وندا دا بوي كورسەت­كەنىنە قاراماستان، باستاۋىش ۇيىم بەرگەن جازانى قابىل­دادى.

ال پارتياعا «بەرىلگەن» كورنەۆ كىم؟ قانداي ادام؟ ارادا كوپ كۇندەر وتپەي جاتىپ-اق ونىڭ بىلىقتارى اشكەرەلەن­دى. قىزمەت بابىن پايدالانىپ، جوعارعى كەڭەس تورالقا­سىنىڭ دۇنيە-مۇلكىنەن، دەپۋتاتتىق قارجىدان قىمقىرىپ، باسقارما كسەروكىسىنەن دە جاسىرىن تۇردە الدەكىمدەردىڭ باسىلىمدارىن شىعارىپ، ءوزىنىڭ جەكە باسىنا پايدالانعان. بۇدان وتكەن الاياق بولماس، ءسىرا. بىراق ءبىر ستولدىڭ باسىندا سىيلاسىپ جۇرگەن سىبايلاستارى ءۇشىن ونىڭ «كوممۋنيستىك قوعامعا ساياسي كوزقاراسى دۇرىس» بولعاندىقتان، توتاليتا­ريزمگە ءتان «شەن-شەكپەن، جالعان ابىرويدى قورعاۋ تاسىلىنە ماشىقتانعان» پىسىقايلاردىڭ ارقاسىندا نە پارتيالىق، نە اكىمشىلىك جازاعا تارتىلمادى. سۇتتەن اق، سۋدان تازا بولىپ، باسقا قىزمەتكە اۋىسىپ جۇرە بەردى.

سول جينالىستا، باسقانى قويشى، «اۋ، قويشىباەۆ جاستارعا جاناشىرلىق ءسوزى ءۇشىن نەگە جازىقتى بولۋى كەرەك؟ ول ءوزىنىڭ قارا باسىن ەمەس، الاڭعا الدانىپ شىققانداردى قورعاپ وتىر عوي. ءبىز نەگە ونىڭ تاعدىرىنا اراشاعا تۇسپەي­مىز؟!» دەپ ءوز اعايىنىمىزدىڭ ءبىرى باس كوتەرسەيشى. ءاي، بىراق، بۇل قويشىباەۆتىڭ ءبىر كورگەن قۇقايى ەمەس ەدى. 1980–1983 جىلدارى «ءبىلىم جانە ەڭبەك» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى قىزمەتىندە جۇرگەندە تاعدىر تالكەگىنە تۇسكەنى بار. قىراعى باز بىرەۋلەر يدەولوگيا وكىلدەرىنە «عىلىمي باسىلىم ايدىڭ اتتارىن قازاقشا جازىپ ءجۇر» دەپ شاعىم تۇسىرگەن. كەيىن سونداي پىسىقايلار باقسىلىق قاسيەتتىڭ سىرىن زەرتتەگەن بىرنەشە ماقالالارعا ءتيىستى. قازاقشا شالا سويلەيتىن كومسو­مول كوميتەتىندەگىلەرگە سول ماقالالاردا «شامانيزم» ناسي­حاتتالعان، الاشورداشى ماعجان جۇمابەۆتى دارىپتەگەن دەپ سوققان. سودان كەيىن-اق ءىس ناسىرعا شاۋىپ شىعا كەلدى. ول تەك سونىمەن جازىقتى بولسا ماقۇل-اۋ. 1982 جىلى قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋىنا 250 جىل تولۋىنا بايلانىستى تاپتىق كوزقاراس تۇرعىسىنان كەلگەن قازاق حاندارى تۋرالى كولەمدى ماقالالار جاريالادى. بۇل تىڭنان سالىنعان سۇرەڭمەن ءبىر­دەي ەدى. سونداي-اق شەت جاقتاعى قانداستار جانە ەلىمىزدەگى دەموگرافيالىق جاعداي جونىندە وزەكتى ماسەلەلەر كوتەرگەنىن كوزى قاراقتى جانداردىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەسىندە. قاراقال­پاقتىق ءبىر وقىرمان وزبەكستانداعى قازاقتاردىڭ كوبىسى «ءتول قۇجاتتارىنا» وزبەك بولىپ جازىلىپ كەتكەنى تۋرالى حات جازعان. بەلگىلى دەموگراف ماقاش ءتاتىموۆتىڭ سول حاتتى نە­گىزگە الا وتىرىپ، جۋرنالعا ماڭىزدى ماسەلە كوتەرگەن ماقا­لاسى جاريالانادى. تىرناق استىنان كىر ىزدەگەندەرگە بۇل «ءىز­دەگەنگە تابىلعان» بولىپ شىعا كەلەدى. ولار ءۇشىن ماسەلەنىڭ ماڭىزدىلىعى ەمەس، قويشىباەۆتى قالاي دا ورنىنان الدى­رىپ، وزدەرىنىڭ قالاۋلىسىن وتىرعىزۋ. بار گاپ سوندا.

«يت ۇرەدى، كەرۋەن كوشەدى». جۋرنال شىن مانىندەگى عىلى­مي-كوپشىلىك باسىلىمعا اينالدى. شەتەلدەرگە تارالىمى دا ۇلعايدى. وكىنىشكە قاراي، كەيبىر مىسىق تىلەۋلى جاندار سول ماقالالاردىڭ ءمانىن، ءوڭىن اينالدىرىپ، ونى ەسكىلىكتى كوك­سەيتىن جان رەتىندە كورسەتىپ، كومسومول باسشىلارىنا كوزگە شىققان سۇيەلدەي ەتتى. تىپتەن ىشكىلىككە اۋەستىگىن انىقتاۋ ءۇشىن جاسىرىن تۇردە جۇمىستار جۇرگىزگەن. جانتالاسقان فۋنكتسيونەرلەر قانشا جالا جاۋىپ، مىڭ اۋرە-سارساڭعا سال­سا دا، ونىڭ ساعىن سىندىرا العان جوق.

1983 جىلى 24 اقپاندا قازاقستان كومسومول جاستار وداعى ورتالىق كوميتەتىنىڭ بيۋروسى «رەسپۋبليكا كومسومولدارى مەن جاستارىن ەڭبەككە تاربيەلەۋ جانە عىلىمي-تەحنيكالىق ءبىلىمدى ناسيحاتتاۋ بويىنشا «ءبىلىم جانە ەڭبەك» جۋرنالى­نىڭ جۇمىسى تۋرالى» ماسەلە قاراعان. الدىن الا شىعا­رىلىپ قويعان قاۋلى جوباسىندا: «زا سەرەزنىە نەدوستاتكي ي ۋپۋششەنيا، نەۋمەلوە رۋكوۆودستۆو جۋرنالوم «بيليم جانە ەنبەك»، پروياۆلەنيە كومسومولسكوي نەسكرومنوستي ي گرۋبىە نارۋشەنيا جۋرناليستكوي ەتيكي گلاۆنومۋ رەداكتورۋ توۆ. كويشيباەۆۋ ب. وبياۆيت ستروگي ۆىگوۆور س زانەسەنيەم ۆ ۋچەتنۋيۋ كارتوچكۋ ي وسۆوبوديت ەگو وت زانيماەموي دولجنوستي» دەپ جازىلىپ، كىرپىدەي جيىرىلعان بيۋرو مۇشەلەرى جينالىس تالقىلاۋىنان بۇرىن تاعدىرىن شەشىپ قويسا، نە شارا.

قويشىباەۆقا تاڭىلعان كوپ كىنانىڭ ءبىرى جۋرنالدىڭ 1982 جىلى قازان ايىندا جاريالانعان قويلىباي باقسىنىڭ اڭىزعا ءتان بولمىسى تۋرالى حالىق اۋزىندا جۇرگەن جىر. سونى بىرەۋلەر بۇل الاشوردا وكىلى ماعجان جۇماباەۆتىڭ ولەڭى دەپ رەسپۋبليكالىق كومسومول ۇيىمىنىڭ ورتالىق كوميتەتىنە جەتكىزگەن. شۋ شىعا باستاعان كەزدە رەداكتسيا قىزمەتكەرلەرى مۇراعات ماتەريالدارىن اقتارىپ، ونىڭ ەتنو­گراف ءا. ديۆاەۆتىڭ 1924 جىلى جارىق كورگەن «تارتۋ» جي­ناعىنداعى حالىق جىرى ەكەنىن، ونى ماعجان جۇماباەۆتىڭ قۇراستىرىپ، «العى ءسوزىن» جازعانىن انىقتايدى. سوندا دا كوميتەتتىڭ شالا ساۋاتتىلارى بيۋرودا بۇرا تارتىپ، جۋرنال­دا ءدىني سەنىم-نانىمدى ناسيحاتتاپ، جۇماباەۆتى دارىپتەگەن دەگەن ايىپ تاعىپ، «ءبىزدىڭ پارتيا ءۇشىن جۇماباەۆ اقتال­ماعان. جانە بۇل الاشورداشى ەشقاشاندا اقتالمايدى» دەپ كەسىمدى ۇكىم شىعارعان. (بيۋرو حاتتاماسى ب. قويشىباەۆتىڭ 2005 جىلى الماتىدان شىققان «تالتۇسكە دەيىن» كىتابىنىڭ 49–55-بەتتەرىندە جاريالانعان).

بيۋرو شەشىمى قويشىباەۆتى ازاماتتىق ۇستانىمىنان، ار جولىنان تايدىرا المادى. قايتا ادىلەتتىك ءۇشىن كۇرەسكە بەلىن بۋعىزعان. كوكپ وك ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەسى، قا­زاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشى­سى دىنمۇحامەد احمەتۇلى قوناەۆقا اپەللياتسيالىق شاعىم جولدادى. سودان سوڭ ماعجان جۇماباەۆ تاعدىرىن ارقاۋ ەتىپ، 1983 جىلى 27 اقپاندا كوكپ وك-ءنىڭ باس حاتشىسى يۋري ۆلاديميروۆيچ اندروپوۆتىڭ اتىنا ارنايى حات جازدى.

«...ۆ 1929-–37 گگ. جۋماباەۆ بىل دۆاجدى رەپرەسسيروۆان. وسۋجدەننىي ۆ 1929 گ. نا 10 لەت زا سۆوي وشيبكي بولەە چەم دەسياتيلەتنەي داۆنوستي (ناتسيوناليستيچەسكيە ۆزگليادى ۆ پەر­ۆىە گودى رەۆوليۋتسي) ي ك تومۋ جە يسكۋپلەننىە چەستنىم ي پلودوتۆورنىم ترۋدوم، ون ۆ 1935 گ. پو حوداتايستۆۋ م. گور­كوگو بىل وسۆوبوجدەن. ودناكو نا ۆولە ەگو وستاۆليايۋت نەنا­دولگو. ۆنوۆ ناچينايۋتسيا ۋپرەكي ي وبۆينەنيا جۋماباەۆا ۆ ستارىح گرەحاح. كاك «نەبلاگونادەجنوگو»، ەگو ۆىگونيايۋت سو ۆسەح رابوت، كۋدا ەمۋ ۋداۆالوس ۋسترويتسيا. تراۆليا، گونەنيا، يزدەۆاتەلستۆا سو ستورونى پريۆەرجەنتسەۆ ۆۋلگارنوگو سو­تسيولوگيزما، ناسلەدنيكوۆ كازاپپا ي «پرولەتكۋلتوۆسكوي» يدەولوگي پريۆوديت ك تومۋ، چتو ەگو ۆ 1937 گ. ۆنوۆ ارەستوۆى­ۆايۋت. س تەح پور م. جۋماباەۆ يسچەز ناۆسەگدا. تاكيم وبرازوم ون دۆاجدى پوسترادال زا وشيبكي مولودوستي، وشيبكي، ۆ كوتو­روي ۆ وديناكوۆوي ستەپەني بىلي ۆينوۆاتى ي ون، ي يستوريا.

ۆ 1960 گ. ەگو رەابيليتيروۆالي. م. جۋماباەۆا سچيتايۋت پوەتيچەسكيم موستوم مەجدۋ اباەم ي سوۆرەمەننوي سوۆەتسكوي كازاحسكوي پوەزيەي. تەم نە مەنەە، تۆورچەستۆو م. جۋماباەۆا ناحوديتسيا پود فاكتيچەسكيم زاپرەتوم. ا س ۆىسوت سەگودنياش­نەگو دنيا موجنو ي نادو زاپولنيت پروبەل ۆ يستوري كازاح­سكوي ليتەراتۋرى، ۆەرنۋت نەزاسلۋجەننو زابىتىە يمەنا ي نە دات پوۆودا كريۆوتولكام، – ك ەتيم مىسليام ناتالكيۆايۋت پو­لوجەنيا و ۆنيماتەلنوم وتنوشەني ك ناتسيونالنوي كۋل­تۋرە، ۆىسكازاننىە ۆامي، يۋري ۆلاديميروۆيچ، ۆ دوكلادە «شەستدەسيات لەت سسسر». (حاتتىڭ تولىق ءماتىنى جوعارىدا اتالعان كىتاپتىڭ 56–58-بەتتەرىندە جاريالانعان).

ءيا، م. جۇماباەۆ 1960 جىلى كسرو جوعارى سوتىنىڭ اسكە­ري كوللەگياسىنىڭ شەشىمىمەن اقتالدى. بىراق ونىڭ شىعار­ماشىلىق ەڭبەكتەرى جارىق كورمەي، مۇراعاتتاردا شاڭ باسىپ جاتتى. ونىڭ اتى عىلىمي ورتادا، جوعارى وقۋ ورىندارىندا اتالعان جوق. جاس عالىمدار مەن ستۋدەنتتەر بارىنەن بەيحا­بار بولدى. جۇماباەۆتى قورعاۋعا ەشكىمنىڭ باتىلى بارماعان ماسەلەگە قويشىباەۆ قانا 1982 جىلى العاشقى قادام جاسا­دى. مۇنى نەگە اشىپ ايتپاسقا.

اندروپوۆ حاتتى كسرو كومسومولدار ۇيىمىنا باعىت­تاعان.

قويشىباەۆ سىرت كوزگە جايدارى، سىپايى، ۇستامدى جان. سولاي بولا تۇرا بويىندا انا سۇتىمەن ەنگەن ءبىر مىنەز بار. ول شىندىققا باسىن يەدى، ال ادىلەتسىزدىككە توزبەيدى. ار-نا­مىسىنىڭ قۇلى. قازاقستان كومسومول ۇيىمى بيۋروسىنىڭ سولاقاي شەشىمىمەن مۇلدەم كەلىسپەدى. قازاقستان كومپارتياسى وك-ءنىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى ك. قازىباەۆتىڭ قابىلداۋىندا بولىپ، كومسومول ۇيىمى تاققان ايىپتاردىڭ جونسىزدىگىن ايتىپ، جۇماباەۆقا بايلانىستى اندروپوۆقا جازعان حاتىنىڭ كوشىرمەسىن قولىنا ۇستاتقان. حاتشى وقىپ شىعىپ، قاباعىن شىتتى. «بەكەر جازعانسىڭ. وسى ارقىلى ءوز جاعدايىڭدى اۋىرلاتىپ وتىرسىڭ. كۇتە تۇر، حابار بەرەمىز»، – دەپ شىعارىپ سالدى.

تاعدىرىڭا بايلانىستى ءتوزىمىڭدى تاۋىسقان ۋاقىتتى سا­رىلىپ كۇتكەن قانداي ازاپ. اقىرى زارىقتىرىپ بارىپ، وك-ءنىڭ ۇگىت-ناسيحات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى گەورگي شەستاكوۆ قابىلدادى. كابينەتىندە بىرنەشە قىزمەتكەرلەرىمەن بىرگە اندروپوۆقا جازعان حاتى بويىنشا بۇكىلوداقتىق كومسو­مول ۇيىمىنان كەلگەن وكىل وتىر ەكەن. ولار قويشىباەۆ­تىڭ ماسەلەسىن تالقىعا سالدى. ونىڭ دالەلدەرىن ەشقايسى­سى جوققا شىعارا الماي، تايا سوعىپ، ارنەنىڭ باسىن شالىپ شاتىپ-بۇتىپ سۇراۋمەن بولدى. ماسكەۋلىك قوناق تەكسەرۋىنىڭ ناتيجەسى جايىندا اۋىز اشپادى. شاماسى، مۇنداعىلار وڭا­شا تابيعات اياسىندا جاقسىلىپ كۇتكەن بولار. شىدامى تاۋ­سىلعان ول شەستاكوۆقا: «ساياسي بيۋرو مۇشەسىنىڭ رەزوليۋتسيا­سىن نەگە ورىندامايسىزدار؟» – دەدى تۋرا قاراپ (قويشىباەۆقا شاعىمىنا وك ناسيحات ءبولىمى ءتيىستى تەكسەرۋ جۇرگىزگەننەن كەيىن ديمەكەڭنىڭ «ورنىنا قايتارىلسىن» دەگەن بۇرىشتاما سوققانى ءمالىم بولاتىن). توسىن سۇراققا شەستاكوۆ ابدىراپ قالدى. ونىسىن سەزدىرگىسى كەلمەگەندەي لەزدە ەزۋ تارتتى دا: «وسى وتىرعاندار سول ءۇشىن جينالىپ وتىر عوي. تەك بىلگىسى كەلەتىنى، ءسىز رەداكتورلىق قىزمەتكە قايتا بارعاندا ونىمەن جاراسىمدى قىزمەت اتقارا الار ما ەكەنسىز؟»، – دەدى. قويشى­باەۆ ىركىلمەي: «مەن بولعان ءجايتتى ەسكە الماستان، باسقاعا ەش وكپەسىز ءوز جۇمىسىمدى ىستەۋگە بارمىن»، – دەپ جاۋاپ قات­تى. شەستاكوۆ: «جاقسى، باسشىلىققا وسىلاي ۇيعاردىق دەپ باياندايمىز»، – دەدى.

تاعى دا ۇزاق كۇتۋ. ك. قازىباەۆ ابدەن سارىلتىپ بارىپ قا­بىلدادى. بۇل جولى ءتۇسىن سۋىتىپ، سىزدانا سويلەدى. وزبەك­ستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ قاراقالپاقتاعى بولىمشەسىن باسقارىپ وتىرعان كامالوۆتان جۋرنالدىڭ دەموگرافياعا بايلانىستى بەرىلگەن ماتەريالمەن كەلىسپەيتىنىن ءبىلدىرىپ، كوكپ وك-نە شاعىمدانعانىن اۋىزعا الىپ: «سەن ۇلتتار دوستىعىنا سىزات تۇسىرگەنسىڭ»، – دەپ كىنا ارتتى. قويشىباەۆ: «كاكە، ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس. بۇل قولدان جاسالىنىپ وتىرعان جالا»، – دەدى. بۇيرەكتەن سيراق شىعارعان باس يدەو­لوگ ۋاجگە ءمان بەرمەدى. ءتىپتى تىڭداعىسى دا جوق. از-كەم ءۇن­سىزدىكتە قويشىباەۆ ساياسي بيۋرو مۇشەسىنىڭ ءوزىن زورلىقپەن بوساتىلعان قىزمەت ورنىنا قايتارۋ جونىندەگى شەشىمىنىڭ نەگە ورىندالماي جاتقانىن سۇرادى. قازىباەۆ جالت قاراپ، قاباعىن ءتۇيىپ قاتۋلانىپ: «سىزگە كىم ايتتى ونداي شەشىم بولعانىن؟ وتىز جەتىنشى جىل بولعاندا الدەقاشان قۇرىپ كەتەر ەدىڭ»، – دەدى ءزىلدى ۇنمەن. سوسىن ءوزىنىڭ ساياسي بيۋرو مۇشەسىنە شەشىمى قاتە بولعانىن دالەلدەگەنىن قۇلاعدار ەتتى. «ەندى وك-كە كەلۋدى قويىڭىز. قىزمەتتەن بوساتتى ما، ول ورىنعا قايتىپ بارا المايسىز». – ءسوز وسىمەن ءبىتتى.

سول ءبىر سەرگەلدەڭ كۇندەر ادەبي ورتادا كىمنىڭ كىم ەكەنىن تانىتتى. جايشىلىقتا جىلى ۇشىراپ تۇراتىن جانداردىڭ جاعداي سۇراۋعا دا جاراماي، «بالەسىنەن اۋلاق» دەپ جالت بەرگەنىن دە كوردى. سول قالامداستارىنىڭ اراسىنان سىنشى ساعات اشىمباەۆ قانا سىر اشىپ، العاۋسىز دوستىق كوڭىلىن، شىن جاناشىرلىعىن ءبىلدىرىپ ءجۇردى. ول ءبىر كەزدەسكەندە: «بەيبىت، وسىنداعى بيلىككە ىقپالدى اقىن-جازۋشى اعالارى­مىزدى تۇسىنبەي-اق قويدىم. سەنىڭ فۋنكتسيونەرلەردەن كورىپ جۇرگەن قىساستىعىڭ جايىندا ءسوز قوزعاپ، ارا ءتۇسۋ تۋرالى وي سالىپ ەدىم، قۇپتاي قويمادى. يگى جاقسىلارىمىزدىڭ بو­لىسپاعانى بىلاي تۇرسىن، «قانداي جاقسى قىزمەتكە باردى. قولداعى باعىن ۇستاپ تۇرا الماعان وزىنەن كورسىن» دەپ سىرت اينالدى. مىنە، ءبىزدىڭ زيالىلارىمىز»، – دەپ قىنجىلدى. بەرتىندە سول جايدى ەسكە العان قويشىباەۆ: «ماسەلە مەنىڭ قارا باسىمدا ەمەس، مەن اتقارعان ىستە، قولدا بولعان شاعىن مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، سوناۋ شەكتەۋى مول زاماندا ەلگە جەتكىزە العان يدەيادا ەدى. مىنە، سول زيالىلارىمىزعا كە­رەكسىز بولىپتى. ساعات تا، مەن دە سوعان قاپالاندىق»، – دەگەن ەدى. «جاستار الاڭعا نە ءۇشىن جانە كىمنىڭ نامىسىن قورعاپ شىقتى؟» «قويشىباەۆ ولاردى قورعاۋعا نەگە جانىن سالدى؟» باقىتتى قىزمەتپەن باعالاعاندار بۇل سۇراقتارعا باستارىن اۋىرتقان جوق. جينالىس-جيىندا جۇرتتىڭ الدىنا شىعىپ، اۋىزدىعا ءسوز بەرمەيتىن ەل «يگىلەرى» قۇلدىق سانادان اسا ال­مادى. سوندىقتان دا قويشىباەۆتىڭ كۇرەسى زيالىلار تارا­پىنان بۇقارالىق سيپاتتا كورىنىس تاپپادى. وكىنىشتى!

«شەشىنگەن سۋدان تايىنباس». قويشىباەۆتى ادىلدىك ءۇشىن كۇرەسى شىڭدادى. بىرنەشە باسشىلاردىڭ ەسىگىن اشىپ، ەڭسەسى ءتۇسىپ شىقسا دا، ءوز شىندىعىن ۇستانىپ، ەڭ سوڭعى ۇمىتپەن قازاقستان كومپارتياسى وك-ءنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ءدىنمۇحا­مەد قوناەۆتىڭ قابىلداۋىندا بولدى. «...ءجۇزى جىلى ەكەن. مەنى وسىنشا سەرگەلدەڭگە تۇسىرگەندەر جايىندا وزىمشە دالەل-دايەكپەن ايتقاندارىمدى سەرگەك، ىقىلاسپەن تىڭدا­دى. مەن ءارى-بەرىدەن سوڭ، باس يدەولوگتىڭ قيسىنسىز ايىپ­تارىن تىزبەلەدىم. پارتيانىڭ يدەولوگيالىق باسشىسىنان، وسى ۇلكەن ۇيدەن شىعۋى مۇمكىن ەمەس دەپ سانايتىن، الىس تا قاسىرەتتى 37-ءشى جىلمەن ۇشتاستىرعان وعاش سوزدەردى ەستيمىن دەپ ەش كۇتپەگەنىمە دەيىن ايتتىم. كەڭپەيىلدىكپەن، اسقان پاراسات كورسەتىپ تىڭدادى. ءالسىن-ءالسىن، باس يدەولوگ حاقىنداعى مەنىڭ نارازىلىق سوزدەرىمدى قۇپتاپ: «دا، پەرەبورششيل، پەرەبورششيل»، – دەپ وتىردى. قابىلداۋىنىڭ قورىتىندى­سىندا ماعان وكپەڭدى ۇمىت («پروگلوتي») دەپ كەڭەس بەردى. مەنىڭ قىزمەتىم توڭىرەگىندە ءبىرشاما قوعامدىق پىكىر تۋىپ قالعانىن، سوندىقتان ول قىزمەتكە قايتارماي-اق، باسقا جۇ­مىسقا جىبەرەتىنىن، جارتى جىلدان سوڭ ماسەلەگە قايتا ورا­لاتىنىن ايتتى.

...بۇل 1983 جىل ەدى. سودان بەرى تالاي جىل وتسە دە، ءدىن­مۇحامەد احمەتۇلىنىڭ مەيىر توككەن پاراساتتى بەينەسى ءالى كوز الدىمدا. سىبايلاس بيۋروكراتتاردى جەڭىپ، ادىلدىككە قول جەتكىزۋىمە شەشۋشى كومەگى تيگەن قايراتكەر رەتىندە» (بەيبىت قويشىباەۆ. «تالتۇسكە دەيىن». الماتى، 2005 جىل. 62-بەت).

قوناەۆ ونى «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنە ءبولىم مەڭ­گەرۋشى قىزمەتىنە باعىتتاعان. رەداكتور بالعابەك قىدىر­بەكۇلى جۋرنالدا «ساياسي قاتە» جىبەرگەنىن العا تارتىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى ءبولىمىنىڭ قاتارداعى ءتىلشىسى جۇمىسىن ۇسىن­دى. ول كەلىسپەدى. نەگە؟ ويتكەنى ءبىرىنشى باسقاشا ايتقان ەدى. ونىڭ ۇستىنە رەداكتوردىڭ ۇسىنعانى قابىلەت-قارىمىنا ساي ەمەس. وك-كە تەلەفون شالىپ، قوناەۆتىڭ كومەكشىسى ۆلاديس­لاۆ ۆلاديميروۆكە ءمان-جايدى بايانداۋىنا تۋرا كەلدى. ءبىرىن­شى قايتادان رەداكتورمەن تىكەلەي بايلانىسقا شىعىپ، ءبولىم مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىن بەرۋدى تاپسىرعان. ول 1983 جىلدىڭ كۇزىندە گازەتتىڭ ادەبيەت جانە ونەر ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىنە تۇرىپ، 1985 جىلى قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى تورالقاسىنىڭ اپپاراتىندا ءىس باسقارماسى جك اكتىلەرىن جاريالاۋ توبىنىڭ اعا رەداكتورى قىزمەتىنە اۋىسقان.

ەندى مىنە، جەلتوقسان جاستارى ءۇشىن تاعدىردىڭ تاۋقىمەتى­نە تاپ بولىپ وتىر. ەل ىشىندە الا دا، قۇلا دا بار. سىرتىنان الدەكىمدەر: «ءبارى وزىنەن، جاستاردى قورعاپ ەلگە باتىر بولىپ كورىنگىسى كەلىپ ەدى، ەندى مىنە، باسى بالەگە قالدى. باسقالار سياقتى بيلىكتەگىلەردى ماقتاپ تىنىش جۇرە بەرگەندە قىزمەتى دە وسەر ەدى. ءوز بولاشاعىنا ءوزى بالتا شاپتى»، – دەپ تابالاپ تا جاتتى.

ول سالى سۋعا كەتىپ، مويىعان جوق. ءبىر جاعىنان ار-وجدا­نى، ەكىنشى جاعىنان نامىسى قامشىلاپ، العان بەتىنەن قايتپادى. اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ادىلدىگىنە ءۇمىت ارتتى. بيۋرو مۇشەلەرى اۋپارتكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ايگۇل قا­دىربەكوۆا مەن اۋاتكوم توراعاسى الەكساندر اكۋلەنكو ونىڭ جازعان وتىنىشىنە شىن كوڭىل قويدى. بيۋرودا ءسوز بەرىپ، مۇقيات تىڭدادى. ونىڭ جان-دۇنيەسىندەگى ارپالىستى ىشتەي تۇسىنگەن سەكىلدى. العاشقى بولىپ سويلەگەن حالىقتىق باقى­لاۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى قويشىباەۆتا ءوشى كەتكەن جانداي ورشەلەنىپ: «سەن بارريكادانىڭ ارعى جاعىنا شىقتىڭ»، – دەپ دۇرسە قويا بەرىپ، ونىڭ پارتيا قاتارىندا قالۋىن قوش كور­مەدى، وزگەلەرگە تەرىس ىقپال تۋعىزۋعا ۇمتىلدى. بيىك جاردان شىڭىراۋ قۇزعا يتەرىپ جىبەرگىسى-اق كەلىپ، وزەۋرەپ سويلەسىن ءبىر. بىراق بيۋرو مۇشەلەرىنىڭ ءبارى بىردەي ونى قولداعان جوق. ءبارى بىردەي قويشىباەۆ جاعىنا دا شىقپادى. اۋداندىق پار­تيا كوميتەتىنىڭ بيۋروسى قكسر جك تورالقاسى اپپاراتىنىڭ پارتيا جينالىسى بەرگەن: «ستروگي ۆىگوۆور س زانەسەنيەم ۆ ۋچەتنۋيۋ كارتوچكۋ زا يزۆراششەنيە پريچين سوبىتي 17–18 دە­كابريا 1986 گودا، يمەۆشيح مەستو ۆ گ. الما-اتە، پوپىتكۋ پە­رەلوجيت ۆينۋ نا رابوتنيكوۆ پارتينو-سوۆەتسكيح ورگانوۆ زا يح پوسلەدستۆيا»، – دەپ تۇجىرىمدالعان ادىلەتسىز جازانى وزگەرىسسىز قالدىردى. قويشىباەۆ كوپ ۇزاماي قىزمەتتەن دە بوساتىلدى.

اۋزى جەڭىلدەردىڭ اقىل ايتۋلارى دا تەز عوي. الدەكىمدەر بولىسقانسىپ: «ەندى ادىلدىكتى ورتالىق كوميتەتتەن، كول­بيننىڭ وزىنەن ىزدەسەيشى»، – دەپ ءمۇلايىمسىدى. قويشىباەۆ ول وتىرعان ەڭسەلى عيماراتتا بولعان. جوعارعى كەڭەس تورالقا­سىنداعى سول ايتۋلى سوزىنەن كەيىن جاستارعا قىرعيداي ءتيىپ، قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتىپ، ۇيىمداستىرۋشىنى تابامىن دەپ زيالىلىردىڭ سوڭىنان شام الىپ تۇسكەن كولبينگە ونىڭ ءىز­دەگەنگە تابىلعانى بولماسىنا كىم كەپىل؟ قويشىباەۆ قان­دىقول باسشىنىڭ الدىنا بارىپ، باسىن ءيىپ، جاعدايىن ايتىپ جالىنعانداي كەيىپپەن كورىنگىسى كەلمەدى. ونداي ارسىزدىققا ءور كەۋدەسى، نامىسى جىبەرمەدى. سولاي كولبيننەن قايىر كۇتپەدى. قايتا جاعدايىن مۇلدەم ۋشىقتىرىپ جىبەرەتىنەن سەزىپ، وك-تە ۇلت ىستەرى ماسەلەسىمەن اينالىساتىن اۋمانعا كەزدەسىپ، ءجون سۇراعانى بار. اۋمان ول ۇسىنعان قاعازداعى ءماتىندى وقىپ شىققان سوڭ شوشىنا قاراپ: «مىنا ءسوزىڭىز ءۇشىن ءسىزدىڭ پارتيا قاتارىندا قالۋىڭىز مۇمكىن ەمەس»، – دەپ ءوز ويىن اشىپ ايتقانى ەسىندە.

ەر جىگىتتىڭ باسىنا نەلەر كەلىپ، نەلەر كەتپەگەن. قويشىباەۆ ءوزى مۇشە بولىپ تابىلاتىن قازاقستان جازۋشىلار وداعى پارتيا ۇيىمىنا ەسەپكە تۇردى. سونداعى بوس ورىنعا قىزمەتكە الۋىنا توراعاعا ءوتىنىش بەرگەن. وداقتىڭ اۋزى دۋ­الى حاتشىلارىنىڭ ءبىرى سالعان جەردەن: «جوعارعى كەڭەستىڭ باستاۋىش پارتيا ۇيىمىنان العان ساياسي ايىبىڭ بار. ال­دىمەن سول ايىبىڭنان قۇتىلۋ ءۇشىن باسقا شىعارماشىلىق ورىندارىنىڭ بىرىندە ءبىر جىل ادال ەڭبەگىڭمەن وتەۋىڭ كە­رەك»، – دەپ پارتيا «جارعىسىن» الدىنا تارتىپ، وداققا جۇ­مىسقا العىزباي قويدى. قول ۇشىن اقىن مۇحتار شاحانوۆ بەردى. ءوزى باسقارعان «جالىن» جۋرنالىنا شاقىردى. قىز­مەتكە كىرىسكەنىنە ءۇش كۇن بولماي جاتىپ-اق سەكەمشىل ساياسات ساقشىلارى ارى قاراي جۇمىستى جالعاستىرۋىنا مۇمكىندىك بەرمەدى. قاي مەكەمەگە بارسا دا، ول ءۇشىن ەسىكتەرى جابىق بولدى. سولاي ەڭسەنى ەزگەن ءبىر جارىم جىل دا ءوتتى. ايتسە دە سول ۋاقىتتى بوسقا وتكىزگەن جوق. مەملەكەتتىك مۇراعاتتان الاش ارىستارى مەن تۇركىستان رەسپۋبليكاسى تۋرالى قانشا­ما عىلىمي ىزدەنىستەر جاساپ، قۇندى ماتەريالداردى قاعازعا ءتۇسىردى.

بۇل كەزدە «جاريالىلىق» ساياساتى دا رەسپۋبليكادا كۇش الىپ، دەموكراتيالىق باعىتتى ۇستانعاندار اسىرە ساقشى­لاردى ىعىستىرىپ، قوعام ويانىپ كەلە جاتتى. جاستاردى قۋعىن-سۇرگىنگە سالۋ توقتالىپ، زيالى قاۋىم دا ەڭسەسىن كو­تەرىپ، اسىرا سىلتەلگەن جاعدايلاردى قايتا قاراۋ ءۇردىس الا باستاعان ەدى.

1988 جىلدىڭ كوكتەمى. جازۋشىلار وداعىنىڭ پارتيا ۇيى­مى كەزەكتى جالپى جينالىسىندا بەيبىت قويشىباەۆتىڭ ەسەپ كارتوچكاسىنا جازىلعان قاتاڭ جازانى مەرزىمدى ۋاقىتتىڭ كەلۋىنە بايلانىستى الىپ تاستاۋ جونىندە ماسەلە قارادى. جينالىس تىزگىنى شەرحان مۇرتازانىڭ قولىندا بولدى. اقىن عافۋ قايىربەكوۆ، جازۋشى بەكسۇلتان نۇرجەكەەۆ سىندى قا­لامگەرلەر ونىڭ شىعارماشىلىعى جونىندە، سونداي-اق قىز­مەتسىز جۇرگەن كەزىندە رەسپۋبليكالىق مۇراعاتتاردى اقتا­رىپ، قۇندى ادەبي-زەرتتەۋ ماقالالار جازعانىن ورتاعا سالدى. كوپتىڭ ىشىندە كىم جوق؟ بىرەۋلەرى سۇيسىنسە، بىرەۋلەرىنىڭ ءىشىن «قىزعانىشتىڭ قىزىل ءيتى» تىرنادى. سوندايلاردىڭ ءبىرى شىداي الماي سىر بەرگەن. «قويشىباەۆتىڭ كۇرەسكەرلىگىن باعا­لاپ، باتىرلىق اتاعىن بەرۋ كەرەك شىعار». – كەكەسىن مىسقىل­مەن مىرس ەتتى. سونى قۇلاعى شالىپ قالعان قارت قالامگەر قالمۇحان يساباەۆ جينالىس حاتتاماسىنا «قويشىباەۆتىڭ ادىلدىك جولىنداعى كۇرەسىن بۇرمالاعان پارتيا قىزمەتكەر­لەرىنىڭ كەلەڭسىز ىستەرىن بەتتەرىنە باسىپ كورسەتۋدى» ۇسىندى. سولاي ونىڭ ەسەپ كارتوچكاسىنا جازىلعان ايىپ الىندى.

ءسوز سوڭى

بەيبىت قويشىباەۆ: «ول ءبىر جۇيكەنى جۇقارتىپ، جاندى كۇيزەلتكەن كۇندەر مەن ايلار ەدى. كۇللى يلانىم-سەنىمىمدى پارتيا تاربيەسىنەن الدىم، ءوزىمدى سول تاربيەگە سايكەس ۇستا­دىم دەپ جۇرگەنىمدە، سوناۋ ار-وجدان، اقىل-وي بۇلاعى ىسپەتتى پارتيامنىڭ بەلسەندىلەرىنەن جاپا شەگۋىم، قولىنا ءتۇرلى دارەجەدەگى تىزگىن ۇستاعان بيلەۋشىلەردىڭ ادىلدىككە جاق بولا الماۋى، ەشقايسىسىنان تىم بولماسا رۋحاني ءتۇسىنۋ، قولداۋ تاپپاۋىم مەنى قاتتى جابىرقاتتى. مەنى ءوزىمنىڭ ار الدىندا ادال بولۋىم عانا جۇباتتى»، – دەيدى.

ءيا، گەننادي كولبيننىڭ رەسپۋبليكا باسشىلىعىنا كە­لۋى ەل باسىنا كۇن تۋعان كەز ەدى. ول جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە بايلانىستى قازاق ەلى تاريحىنداعى ەڭ سوڭعى رەپرەسسيانى جاسادى. بىراق وسى ءبىر اۋىر جىلدارى اسىرەسە زيالى قاۋىم حالىقتىق سىنعا ءتۇستى. كىمنىڭ كىم ەكەنى انىقتالدى. سىننان ار-نامىسىن تۋ ەتىپ ۇستاعاندار سۇرىنبەي ءوتتى. سولاردىڭ ءبىرى – بەيبىت قويشىباەۆ. ال قاراقان باسىن كۇيتتەگەندەر ادەت­تەگىدەي اتاق پەن مانساپ جولىندا بۇگىن دە جاندارىن جالداپ، تايراڭداپ ءجۇر.

كولباي ادىربەكۇلى

سوڭى.

Abai.kz